رفتن به محتوای اصلی
ابوالفضل يغمايي

شرح صدر| یادداشت تبلیغی

تاریخ انتشار:
رب اشرح لی صدری؛« پروردگارا! سینه‎ام را گشاده گردان».
شرح صدر

رب اشرح لی صدری؛[1]
پروردگارا! سینه‎ام را گشاده گردان.

مفهوم‎شناسی

«شرح» در لغت به معنای بسط و گسترش دادن است[2] و مقصود از شرح صدر، بسط و گشادگی سینه با نور آرامش و رحمت الهی[3] و استعداد دریافت معارف و حقایق است.[4] و نیز به معنای وسعت نظر، توسعه، توانایی و آمادگی قلبی و روحی، برای دریافت و پذیرش حقایق و تحمّل ناملایمات و مشکلات آمده است.[5]

تفسیر آیه

این درخواست حضرت موسی(ع) از خداوند بود. سینة گشاده، حوصلة فراوان، استقامت و شهامت و تحمّل بار مشکلات و مسئولیّت‎ها که مهم‎ترین وسیله و سرمایة یک رهبر انقلابی است. از همین رو حضرت امیر، سعة صدر را وسیله و ابزار ریاست دانسته‎اند.[6]
هنگامی که آیة «فمن یرد الله أن یهدیه یشرح صدره»[7] نازل شد از پیامبر(ص) پرسیدند: شرح صدر چیست؟ پیامبر(ص) فرمود: «نور یقذفه الله فی قلب من یشاء فینشرح له صدره وینفسخ»؛ نوری است که خدا در قلب هر کس بخواهد می‎افکند و در پرتو آن، روح او وسیع و گشاده می‎شود. پرسیدند: آیا نشانه‎ای دارد که با آن شناخته شود؟ فرمود: «بلی الإنابة إلی دار الخلود والتجافی عن دار الغرور والاستعداد للموت قبل نزول الموت»؛ آری، نشانه‎اش توجّه به سرای جاویدان و دامن‎برچیدن از زرق و برق دنیا و آماده شدن برای مرگ است پیش از آن‎که مرگ فرا رسد.[8]
همین درخواست موسی(ع) را پیامبر اکرم(ص) از خدا کرد و خداوند به ایشان شرح صدر عطا فرمود که در سورة انشراح، به این امتنان تصریح فرمود: «ألم نشرح لک صدرک».[9] پیامبر(ص) به درگاه خداوند عرض کرده بود: پروردگارا! من از تو همان تقاضا را می‎کنم که برادرم موسی تقاضا کرد؛ از تو می‎خواهم سینه‎ام را گشاده داری و... این حدیث را سیوطی در تفسیر درّالمنثور و مرحوم طبرسی در مجمع البیان و بسیاری دیگر از دانشمندان بزرگ سنّی و شیعه با تفاوت‎هایی نقل کرده‎اند.
پیامبران برای ارشاد خلق و تحمّل مشکلات تبلیغ باید به ابزاری چون شرح صدر مجهّز می‎شدند.

پیام‎های آیه

1. سعة صدر نخستین شرط موفّقیّت در هر کاری است (ربّ اشرح لی صدری).
2. به‎جای ترس و فرار از مسئولیّت، امکانات و مقدّمات و ابزار آن را از خداوند بخواهیم (ربّ اشرح لی صدری).
3. دعا قبل از هر کاری، رمز توکّل و مایة دفع خطرها و آفات راه است هرچند دعا خودش عبادت است (ربّ اشرح لی صدری).
4. ارشاد و تربیت مردم و مبارزه با طاغوت‎ها، بستگی تام به صبر و حوصلة مربّی و مجاهد دارد (ربّ اشرح لی صدری).
5. رسالت، با تندی و خشونت سازگار نیست؛ کار بزرگ، روح بزرگ می‎خواهد (ربّ اشرح لی صدری).
6. دعای انبیا در قرآن با اسم «رب» است (ربّ...).
7. دریافت الطاف الهی، روح و سینه‎ای گشاده لازم دارد (ربّ اشرح لی صدری).
8. با سعة صدر، کارها آسان می‎شود (ربّ اشرح لی صدری ویسّرلی أمری).[10]

آدمی به تناسب ظرفیّت و سعة صدر خود در کام‎یابی‎ها، شادی‎ها و پیروزی‎ها از خود واکنش نشان می‎دهد فردی که از سعة صدر برخوردار نباشد، با کسب اندک موفّقیّتی سرمست و مغرور می‎شود. نخوت و تکبّر سراسر وجود او را فرا می‎گیرد و از فهم مسائل و مشکلات غافل می‎ماند و همین امر (خودپرستی، تکبّر و غرور) آفتی برای تباهی و نابودی‎اش می‎شود.

آیات و عناوین مرتبط

آثار شرح صدر

آسانی: (انشراح، 3 و 5 ـ 6)؛ تسبیح: (طه، 25، 33)؛ تسلیم خدا: (انعام، 125)؛ خیر: (توبه، 61)؛ ذکر خدا: (طه، 32، 34).

منشأ شرح صدر

ارادة الهی: (انعام، 125؛ طه، 25، 36؛ زمر، 22؛ انشراح، 1).

موانع شرح صدر

پلیدی: (انعام، 125)؛ کفر: (نحل، 106)؛ گمراهی: (انعام، 126).[11]

ارزش شرح صدر

واژة «شرح صدر» پنج بار[12] آشکارا و بیشتر از آن به صورت تشابه و تقابل،[13] در قرآن کریم آمده است که بیانگر ارزش آن است. یکی از صفات بارز و حتمی پیامبران، شرح صدر بوده است. این صفت، خواستة برخی پیامبران بوده، چون موسی(ع)[14] و نعمتی قابل امتنان بر آنها، چون محمّد مصطفی(ص).[15] کسانی که با مردم سروکار دارند و محلّ رجوع آدمیان هستند؛ چون خلق و خوی مردم متفاوت است و در میان آنها از جهات گوناگون، به‎ویژه علمی و اخلاقی، نقصان زیاد است، طبعاً باید صابر و مقاوم بوده و شرح صدر داشته باشند تا بتوانند عیب جهل و رذایل اخلاقی آنان را بزرگوارانه تحمّل نمایند. از این رو، این صفت لازمة کار و پیشرفت آنهاست.

آثار شرح صدر

در قرآن کریم برای شرح صدر آثاری ذکر شده است که نمونه‎هایی از آن را می‎توان نام برد:
1. آسانی؛[16] 2. تسبیح خداوند؛[17] 3. تسلیم در برابر خدا؛[18] 4، خیر و رحمت؛[19] 5. یاد خدابودن؛[20] 6. قبولی اسلام؛[21] 7. هدایت انسان.[22]

نشانه‎های سعة صدر

«سعة صدر» نشانه‎هایی دارد که هرگاه این نشانه‎ها در صفات و رفتار و روح فردی آشکار شد، آن فرد دارای روحی بلند، فکری عمیق، بینشی تیز و افق دیدی وسیع می‎شود. چون مدیر به مقام بلند شرح صدر دست یافت، کشتی تشکیلات و مسئولیّت را در طوفان مشکلات راهبر خواهد شد و با تکیه بر سمند تیزپای شجاعت و متانت و حلم و علم، برای اجرای حق و حقیقت به مبارزه با ستم و جهل می‎شتابد؛ چنان‎که مولای متّقیان علی(ع) فرمود:
من ضاق صدره لم یصبر أداء حق؛
کسی که سینه‎اش تنگ باشد، توان انجام حق را ندارد.[23]

1. بردباری

یکی از نمودهای «شرح صدر»، بردباری است. رهبرانی که از این ویژگی برخوردار باشند، در ادارة امور از توفیق بیشتری بهره‎مند می‎شوند و در برابر رفتارهای ناشایست و مشکلات، واکنش مناسبی از خود نشان می‎دهند.
امیرالمؤمنین علی(ع) می‎فرماید:
الحلم رأس الرئاسه؛[24]
بردباری، مهم‎ترین رکن ریاست است.

2. متانت در شادی‎ها و دوری از غرور و تکبّر

آدمی به تناسب ظرفیّت و سعة صدر خود در کام‎یابی‎ها، شادی‎ها و پیروزی‎ها از خود واکنش نشان می‎دهد فردی که از سعة صدر برخوردار نباشد، با کسب اندک موفّقیّتی سرمست و مغرور می‎شود. نخوت و تکبّر سراسر وجود او را فرا می‎گیرد و از فهم مسائل و مشکلات غافل می‎ماند و همین امر (خودپرستی، تکبّر و غرور) آفتی برای تباهی و نابودی‎اش می‎شود.
پس شایسته است که مدیر با سینه‎ای گشاده و با وقار و متانت به استقبال پیروزی و کام‎یابی رود و اگر بذر خودپرستی و کبر در دلش جوانه زد، با توجّه و توکّل به خدا، این حالت را از خویشتن دور کند و روحیّة تواضع به خلق را که از توجّه به حضرت باری تعالی سرچشمه می‎گیرد، در خود تقویت کند.
امیرالمؤمنین علیّ بن ابی‎طالب(ع) نیز در نامه‎ای به یکی از فرمانداران خود می‎نویسد:
ولا تکن عند النعماء بطراً؛[25]
هنگامی که نعمت‎ها به تو رو آوردند، مغرور و خوش‎حال مشو.

3. تحمّل افکار مخالف

یکی دیگر از نشانه‎های «شرح صدر»، توان تحمّل افکار مخالف است. در دنیای مدیریّت باید میان مخالفانی که صرفاً بنای مخالفت دارند با کسانی که افکار مخالف دارند تفاوت قائل بود. در مجموعه‎ها و سازمان‎ها به همان اندازه که مخالفت‎های بی‎جا مضرّ و مسئله‎سازند، افکار مخالف، سودمند و باعث پیشرفت سازمانند. توان تحمّل اندیشه‎های مخالف از «سعة صدر» انسان حکایت

می‎کند و کسانی که دارای این صفت باشند، به‎راحتی می‎توانند در جان نیروها نفوذ کنند و به قدرت شخصی دست یابند.[26]
بنابراین، وقتی مدیر با رویی گشاده و سینه‎ای فراخ، اندیشه‎های مخالف را شنید، می‎تواند از آنها برای اصلاح امور و پیشرفت کارها بهره ببرد، چنان‎که در مثال‎ها آمده است.
4. هرکه از شرح صدر برخوردار باشد، از خشونت و بی‎ادبی مخاطبان ناآگاه و مستمعان جاهل، آزرده‎خاطر نمی‎شود.
5. صاحب شرح صدر برای از دست‎دادن امکانات مادی، موقعیّت‎های مهم، اندوهگین نمی‎شود؛ چرا که پاداش‎های بی‎پایان الهی و سرای جاوید آخرت را فرا روی خود می‎بیند. او به زخارف دنیا که غروری بیش نیست توجّه ندارد. از رسول خدا(ص) پرسیدند: نشانة شرح صدر چیست؟ فرمود: «روی گردانی از خانة فریب و غرور (دنیا)؛
توجّه به سرای جاودانگی (آخرت)؛
مهیّا شدن برای مرگ پیش از آن‎که فرا رسد».[27]
6. صاحب شرح صدر، برای مجازات مردم شتاب نمی‎کند؛ زیرا از داستان و گرفتاری شتاب‎کنندگان عبرت گرفته است.[28]
7. هرگز نقشه‎های خائنانة دشمنان وی را مضطرب نمی‎کند و آرامش او را بر هم نمی‎زند؛ زیرا او به لطف و کرم الهی امیدوار است.
8. صاحب شرح صدر، حقایق را می‎پذیرد و واقعیّات را قبول دارد.
9. اگر به صاحب شرح صدر اشکالی شود، بدون این‎که عصبانی شود در کمال آرامش و حوصله و با منطق و استدلال، پاسخ می‎دهد.

کسانی که با مردم سروکار دارند و محلّ رجوع آدمیان هستند؛ چون خلق و خوی مردم متفاوت است و در میان آنها از جهات گوناگون، به‎ویژه علمی و اخلاقی، نقصان زیاد است، طبعاً باید صابر و مقاوم بوده و شرح صدر داشته باشند تا بتوانند عیب جهل و رذایل اخلاقی آنان را بزرگوارانه تحمّل نمایند. از این رو، این صفت لازمة کار و پیشرفت آنهاست.

راه‎های دست‎یابی به شرح صدر

1. خودسازی، تهذیب نفس.
2. تمرین صبر و مقاومت در احوال مختلف و شرایط گوناگون.
3. رفت و آمد با عالمان صالح و صاحبان شرح صدر.
4. مطالعة حالات صاحبان شرح صدر و آثار اعمال آنان.
5. مطالعة حالات کسانی که صبر و مقاومت و شرح صدر ندارند و بررسی پیامد اعمال آنان.
6. مطالعات همه جانبه و پی‎گیر و همیشگی کتاب‎ها، به‎ویژه کتاب‎های تخصّصی.
7. پیوسته به یاد خدا بودن.
8. کسب عواملی که به نورانیّت و پاکی قلب کمک می‎کنند را از یاد نبریم.
9. ترک عواملی که به سیاهی و قساوت قلب کمک می‎کنند.
10. ترک عادت‎های ناپسند، مانند: خودخواهی، خودبینی، غرور، تکبّر، دنیاپرستی، هم‎نشینی با مجرمان و مردمان بی‎مبالات.

شعر

رو به این دو معجزه بهر رَشَد
جانب فرعونِ بگذشته ز حد
با خود اندیشید موسی کز عناد
من چه‎سان با وی توانم ایستاد
با چنین لکنت که دارم بر زبان
او توانا من فقیر و ناتوان
گفت: یارب! شرح‎صدرم ده که تا
گنجد اندر سینه‎ام اسرارها
طاقت و صبرم شود یعنی فزون
مر توانم آن کافر را زبون
نزد سختی‎ها نگردم تنگ‎دل
وز مهم خود نمانم منفصل
هم تو آسان ساز بر من کار من
هم رسان بر فهمشان گفتار من

--------------------------------------------------------------------

پي نوشت

1. حدید، 9.
2. طه، 27.
3. دشتی، نهج‎البلاغه، ح 176.
4. راغب، مفردات، ص 449.
5. سجّادی، فرهنگ اصلاحات و تعبیرات عرفانی، ص 503.
6. انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ج 5، ص 4476.
7. انعام، 125.
8. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 5، ص 436.
9. انشراح، 1.
10. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 13، ص 193.
11. قرائتی، تفسیر نور، ج 7، ص 337.
12. مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج ، ص .
13. انعام، 125؛ نحل، 106؛ طه، 25؛ زمر، 22؛ انشراح، 1.
14. اعراف، 2؛ هود، 12؛ حجر، 97؛ شعرا، 13.
15. طه، 25.
16. انشراح، 1.
17. انشراح، 1، 3 و 5 ـ 6.
18. طه، 25، 33.
19. انعام، 125؛ زمر، 22.
20. توبه، 61.
21. طه، 25 و 33 ـ 34؛ انشراح، 1 و 7 ـ 8.
22. انعام، 125؛ زمر، 22.
23. مجلسی، بحارالانوار، ج 78، ص 90.
24. آمدی، غرر الحکم، ج 1، ص 40.
25. دشتی، نهج البلاغه، نامه 33.
26. نبوی، مدیریّت اسلامی، ص 154 ـ 155.
27. طبرسی، مجمع البیان، ج 3، ص 190.
28. خداوند متعال به پیامبر اکرم(ص) می‎فرماید: «برای حکم خدا، صبر کن و مانند صاحب ماهی (یونس) مباش» (قلم، 48)، (که در تقاضای مجازات قومش عجله کرد و گرفتار مجازات ترک اولی شد). از این رو، آن حضرت هنگام مواجهه با آزار و اذیّت مردم، به‎جای نفرین و گلایه، برای آنها دعا می‎کرد: «اللّهمّ اهد قومی فإنّهم لایعلمون» (بحارالانوار، ج 20، ص 621).

افزودن دیدگاه جدید

  • تگ‌های HTML مجاز نیستند.
  • خطوط و پاراگراف‌ها بطور خودکار اعمال می‌شوند.
  • آدرس های صفحه وب و آدرس های ایمیل به طور خودکار به پیوند تبدیل می شوند.