رفتن به محتوای اصلی
حجت‌الاسلام والمسلمين علي‌رضا انصاري*

مجلس دوم - سیره معصومان(ع)؛ به استقبال رمضان

تاریخ انتشار:
ماه رمضان، فرصت خوبی برای فتح قله‌های بلند معنویت‌، جبران کاستی‌ها‌ و بازخوانی زندگی بوده، آثار و برکات بسیاری را در خود جمع كرده، از آن‌میان، «لیلة القدر» است که قرآن می‌فرماید: «لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ ألْفِ شَهْرٍ؛شب قدر، ازهزار ماه برتراست.
ماه رمضان

قال رسول‌الله-صلی الله علیه و آله-: «أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَيْكُمْ شَهْرُ اللَّهِ‏ بِالْبَرَكَةِ وَالرَّحْمَةِ وَالْمَغْفِرَةِ شَهْرٌ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَفْضَلُ الشُّهُورِ وَأَيَّامُهُ أَفْضَلُ الْأَيَّامِ وَلَيَالِيهِ أَفْضَلُ اللَّيَالِي.»[1]

اهمیت بحث

ماه مبارک رمضان، فرصت خوبی برای فتح قله‌های بلند معنویت‌، جبران کاستی‌ها‌ و بازخوانی زندگی بوده، آثار و برکات بسیاری را در خود جمع كرده، از آن‌میان، «لیلة القدر» است که قرآن درباره آن می‌فرماید: «لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ ألْفِ شَهْرٍ؛[2] شب قدر، از هزار ماه، برتر است.»

چگونه می‌توان از ماه ضیافت خدا استفاده نمود؟ برای پاسخ به این پرسش باید از رهنمود‌های معصومان-علیهم السلام- بهره گرفت؛ زیرا ایشان الگویی موفق‌ در بهره‌گیری از ماه رمضان هستند. اهل بیت-علیهم السلام-، هم خود از این ماه خوب استفاده می‌نمودند‌ و هم دیگران را راهنمایی می‌کردند که چگونه از این ماه بزرگ کمال بهره را ببرند. مناسب دیدیم که این بحث را طی دو جلسه تقديم كنيم. گفتنی است، رویکرد کلی این جلسات، بر ارائه سیره معصومان-علیهم السلام- در ماه رمضان مبتنی است و البته گاهی به تناسب بحث، به گفتار و کردار عالمان دین نیز اشاره شده است.

اما در نوشتار حاضر، درباره موضوعاتی همچون اهمیت و آداب این ماه سخن می‌گوییم:

1. شناخت ماه رمضان

استفاده از فرصت ماه رمضان، نیازمند شناخت آن است و تا این ماه شریف را نشناسیم، نمی‌توانیم از آن به‌درستی بهره‌مند شویم. راه شناخت آن استفاده از آموزه‌های قرآن و اهل بیت-علیهم السلام- می‌باشد. از منظر اسلام، ماه رمضان از مهم‌ترین ماه‌های سال است؛ ماهی که رسول اکرم‌-صلی الله علیه و آله- از آن به عنوان «ماه ضیافت خدا» یاد کرد. حضرت در خطبه شعبانیه می‌فرماید:

«ای مردم! روی آورده به شما ماه خدا با بركت، رحمت و مغفرت؛ ماهى كه در پیشگاه الهی از همه ماه‌ها برتر است و روزهاى آن، برتر از همه روزها و شب‌هاى آن، برتر از همه شب‌‌هاست. ساعات آن نیز برتر از همه ساعات است و اين، ماهى است كه در آن به مهمانی خدا فراخوانده شده‌ايد. در اين ماه، نَفَس‌هاى شما تسبيح، و خوابتان عبادت است. عمل شما در اين ماه، مورد پذیرش درگاه خدا و دعایتان مستجاب است.»[3]

همچنین امام سجاد-علیه السلام- با ادبیات عارفانه می‌فرماید: «... ماه روزه، ماه اسلام، ماه طهارت، ماه آزمایش و ماه قیام است. ماهى که خدا قرآن را در آن نازل کرد و بدین جهت، برترى آن ماه را بر سایر ماه‌ها بر پایه احترام فراوان و فضیلت‏هاى آشکار روشن نمود.»[4] آن حضرت در فرازی از دعای رؤیت هلال ماه رمضان، خطاب به این ماه بزرگ می‌فرماید: «خداوند تو را کلید ماه نو برای کار نو قرار داد. از خدا‌ می‌خواهم که تو را ماه برکت قرار دهد و روزگار از برکت آن نکاهد.»[5]

توصیف اين ماه با عباراتی مانند: «کلید نور»، «ماه اسلام» و «ماه نزول قرآن »، بیانگر آن است که ماه رمضان، فرصتی استثنایی است؛ به طوری که اگر انسان در این ماه، پرونده خویش را بازخوانی نکند و کاستی‌های اعمال خود را جبران ننماید، در ایام دیگر، چنین فرصتي برایش فراهم نخواهد شد.

2. استقبال از ماه رمضان

معصومان-علیهم السلام- پس از معرفی ماه رمضان، به ما آموخته‌اند که ورود به این ماه، آداب و شرایط خاصی دارد؛ همان‌گونه‌که حضور در مهمانی آداب دارد؛ با این تفاوت که در ضیافت‌های دیگر، مهمان و میزبان، هر دو از بندگان خدا هستند؛ اما در ضیافت ماه رمضان، خدا میزبان و بندگان مهمان اویند. ازاین‌رو، باید آداب مهمانی را بیشتر رعایت كنيم. اهل بیت-علیهم السلام- برای ورود به ماه رمضان، نخست به استقبال ماه رمضان می‌رفتند و در قالب‌های مختلف، مانند خواندن دعای رؤیت هلال و یا اهتمام به آراستگی ظاهری و معنوی خود‌، آماده ماه رمضان می‌شدند. آمادگی به گونه‌ای بود که در آنان تحول ایجاد می‌شد. سید بن طاووس نقل مى‏ کند: وقتى ماه مبارک رمضان فرا مى‏ رسید، رنگ چهره پیامبر اکرم-صلی الله علیه و آله- تغییر می‌کرد و بسيار به نماز و دعا مى‏ پرداخت.[6]

امام سجاد-علیه السلام- نیز با خواندن دعای رؤیت هلال به استقبال ماه رمضان می‌رفت؛ چنان‌که هنگام حلول ماه رمضان، دعا می‌کرد: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي حَبَانَا بِدِينِهِ، وَاخْتَصَّنَا بِمِلَّتِهِ، وَسَبَّلَنَا فِي سُبُلِ إِحْسَانِهِ... جَعَلَ مِنْ تِلْكَ السُّبُلِ شَهْرَهُ شَهْرَ رَمَضَانَ، شَهْرَ الصِّيَامِ، وَشَهْرَ الْإِسْلَامِ، وَشَهْرَ الطَّهُورِ، وَشَهْرَ التَّمْحِيصِ، وَشَهْرَ الْقِيَام‏...؛[7] حمد و سپاس خداوندى كه دين خود را به ما ارزانى كرد و ما را به آيين خويش اختصاص داد و به راه‌هاى احسان خود درآورد و يكى از آن راه‌ها كه در برابر ما گشوده، ماه او، ماه رمضان است؛ ماه صيام و ماه اسلام، ماه پاكيزگى ازآلودگى‏ ها، ماه رهايى از گناهان و ماه برپايي نماز.»

معصومان-علیهم السلام-، نه تنها خود به استقبال این ماه می‌رفتند‌، بلکه دیگران را نیز به این امر سفارش می‌کردند؛ چنان‌که رسول خدا-صلی الله علیه و آله- سه روز مانده به ماه رمضان، به بلال دستور می‌داد که در میان مردم جار بزند. پس مردم را جمع می‌کرد و بر منبر می‌رفت و می‌فرمود:

«ای مردم! همانا این ماه به شما روی آورده و آن سَرور همه ماه‌هاست. در آن، شبی وجود دارد که از هزار ماه بهتر است. در این ماه، درهای دوزخ بسته و درهای بهشت گشوده می‌شود. هرکه این ماه را دریابد و آمرزیده نشود، خداوند او را از رحمت خود دور گرداند.»[8]

همچنین معصومان-علیهم السلام- به خانواده‌های خود سفارش می‌كردند که به استقبال ماه رمضان بروند. امام صادق-علیه السلام- هنگام حلول ماه رمضان به فرزندانش فرمود: «جان‌های خود را به تلاش و کوشش وادارید؛ زیرا در این ماه، روزی‌ها، قسمت‌ها و اجل‌ها نوشته می‌شود و در آن، نام‌های مهمانان خدا که بر او وارد می‌شوند، نوشته می‌گردد. در این ماه، شبی هست که عمل عبادت در آن، از عمل هزار شب بهتر است.»[9]

3. غسل

ورود به ضیافت خداوند، همان‌طورکه به آمادگی معنوی نیاز دارد، به آراستگی و طهارت ظاهری نیز محتاج است. یکی از آراستگی‌های ظاهری، غسل است؛ چنان‌که مرحوم شیخ عباس قمی در آداب و شرایط روز اوّل ماه رمضان، به اهمیت غسل تصریح می‌كند[10] و یادآور می‌شود که یکی از آداب شب‌های قدر، غسل است.[11] غسل، از يك سو عبادت است؛ چون بايد به «نيّت تقرّب و اطاعت خداوند» انجام شود و از سوي ديگر، مایه نظافت و بهداشت جسم مي‌باشد؛ چون با شست‌وشوي بدن، هر مؤمني خود را براي حضور در مجامع عمومي و ملاقات سالم و اثربخش با اهل ايمان آماده مي‌کند.

معصومان-علیهم السلام- در ماه رمضان این كار را انجام مي‌دادند و دیگران نیز را به آن سفارش می‌نمودند؛ همچنان‌که پیامبراکرم-صلی الله علیه و آله- در دهه آخر ماه مبارک رمضان، هر شب غسل می‌کرد.[12] امام باقر-علیه السلام- نیز شب‌های نوزدهم، بیست‌ویکم، بیست‌وسوم و بیست‌وپنجم را غسل می‌نمود.[13] امام صادق-علیه السلام- فرموده است: «هركس براي شب‌هاي هفدهم، نوزدهم، بيست‌ويكم و بيست‌وسوم ماه مبارك رمضان كه احتمال «شب قدر»‌بودن آنها مي‌رود، غسل کند، از گناهان پاك مي‌گردد و مانند روزي مي‌شود كه از مادر متولد گرديده است.»[14]

4. خواندن دعای رؤیت هلال

از آن‌رو كه روزه‏دار، در ماه رمضان به ضيافت معنوى دعوت شده، طبيعى است كه باید آداب ضیافت را رعایت كند. یکی از آداب، خواندن دعای رؤیت هلال است. ازاين‌رو، پيامبر-صلی الله علیه و آله- و اهل بیت-علیهم السلام- هنگام دیدن هلال ماه رمضان‌، دعای رؤیت هلال می‌خواندند. امام باقر-علیه السلام- مى‏فرمايد: رسول خدا-صلی الله علیه و آله- هرگاه هلال ماه رمضان را می‌دید، رو به قبله مى‏ ايستاد و مى‏ گفت: «اللَّهُمَّ أَهِلَّهُ عَلَيْنَا بِالْأَمْنِ وَالْإِيمَانِ وَالسَّلَامَةِ وَالْإِسْلَامِ وَالْعافِيَةِ الْمُجَلِّلَةِ اللَّهُمَ‏ ارْزُقْنَا صِيَامَهُ‏ وَقِيَامَهُ‏ وَتِلَاوَةَ الْقُرْآنِ‏ فِيهِ‏ اللَّهُمَّ سَلِّمْهُ لَنَا وَتَسَلَّمْهُ مِنَّا وَسَلِّمْنَا فِيه؛[15] خدايا! اين ماه را با امنيت و ايمان و سلامت و اسلام و عافيت تمام [و روزى وسيع و رفع بيمارى‏ها] و تلاوت قرآن و توفيق در نماز و روزه، بر ما وارد كن. ما را براى ماه رمضان و اين ماه را براى ما، سالم گردان تا ماه رمضان تمام گردد.»

امام صادق-علیه السلام- هنگام رؤیت هلال رو به قبله می‌ایستاد و این دعا را می‌خواند: «اللَّهُمَّ أَدْخِلْهُ عَلَيْنَا بِالسَّلَامَةِ وَالْإِسْلَامِ وَالْيَقِينِ وَالْإِيمَانِ وَالْبِرِّ وَالتَّوْفِيقِ لِمَا تُحِبُّ وَ تَرْضَى.»[16]

5. آثار و فواید روزه

همه واجبات اهمیت دارند و انجام آنها سعادت دنیا و آخرت انسان را تأمین می‌كند؛ اما برخی واجبات، از اهمیت ویژه‌ و والایی برخوردارند. روزه، از جمله این واجبات است. چرایی این اهمیت را می‌توان به جهت وجود آثار مهم مادى و معنوى در روزه دانست. در ادامه، برخی از این آثار را بیان می‌کنیم:

ـ تقواگرایی

از فواید مهم روزه اين است كه روح انسان را «تلطيف»، و اراده انسان را «تقویت» و غرایز را «تعديل» مى‏كند. روزه‏ دار بايد در حال روزه با وجود گرسنگى و تشنگى، از مصرف غذا و آب و همچنين لذت جنسى چشم بپوشد و عملاً ثابت كند كه همچون حيوان در بند اسطبل و علف نيست؛ بلکه مى‏ تواند زمام نفس سركش را به دست گيرد و بر هوس‌ها و شهوات خود مسلط گردد. خلاصه اینکه روزه آدمي را از عالم حيوانيت ترقى داده، به جهانی سرشار از طهارت و انسانیت صعود مى‏ دهد.[17] قرآن کریم فلسفه روزه را «تقوا» بیان می‌كند: «يا أيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون؛[18] اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد! روزه بر شما نوشته و مقرر شده؛ همان گونه كه بر كسانى كه پيش از شما بودند، مقرر شد. شايد‌ پرهيزکار شوید.»

بر همین اساس، رسول خدا فرمود: «بهترین عمل در این ماه، پرهیز از گناه است؛أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِي هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ.»[19]

روزه گوید کرد تقوا از حلال
                                                    در حرامش دان که نبود اتصال[20]
 

اهل بیت-علیهم السلام- برای روزه اهمیت خاص قایل بودند. ازاین‌ رو، تأکید می‌نمودند که در این ماه، کسی روزه نخورد و حرمت این واجب الهی راحفظ کند. البته از منظر ایشان، روزه، تنها پرهیز از خوردن و آشامیدن نیست؛ بلکه باید زبان‌، گوش‌ و چشم انسان نيز روزه داشته باشند. رسول خدا-صلی الله علیه و آله- فرمود: «وَاحْفَظُوا أَلْسِنَتَكُمْ وَغُضُّوا عَمَّا لَا يَحِلُّ النَّظَرُ إِلَيْهِ أَبْصَارَكُمْ وَعَمَّا لَا يَحِلُّ الِاسْتِمَاعُ إِلَيْهِ أَسْمَاعَكُمْ.»[21]

امام سجاد-علیه السلام- عرضه داشت: «بارخدايا! آنچه ما را در اين ماه از آن منع كرده‏اى، به ما الهام كن و ما را به روزه‌داشتن يارى ده؛ آن‌سان‌كه اعضاى بدن خويش را از معاصى تو بازداريم و در آنچه سبب خشنودى توست، به‌كارگیريم تا به هيچ سخن بيهوده گوش نسپاريم و به هيچ لهو و بازيچه ننگريم و به هيچ ممنوع دست نگشاييم و به سوى هيچ حرامى گام برنداريم و چيزى جز آنچه حلال كرده‏اى، در شكم‌هاى خود جاى ندهيم و زبانمان جز سخن تو نگويد و رنجى بر خود هموار نكنيم، جز آنكه ما را به ثواب تو نزديك سازد و كارى نكنيم، جز آنچه ما را از عذاب تو در امان دارد.»[22]

روزی پیامبر-صلی الله علیه و آله- شنید که زنی به کنیزش ناسزا می‌گوید؛ درحالی‌که روزه‌دار است. حضرت دستور داد طعامی آورند و به آن زن فرمود: بخور! عرض کرد: ای رسول خدا! روزه هستم. حضرت فرمود: چگونه روزه داری، در صورتی که به کنیزت فحش می‌دهی؟ سپس فرمود: روزه، فقط خودداری از خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها نیست؛ خداوند روزه را از تمامی آنچه که روزه را از بین می‌برد، حجاب قرار داده است. آن‌گاه فرمود: «قَلَّ الصُّوَّامَ‏ وَأَكْثَرَ الْجُوَّاعَ‏؛[23] چقدر روزه‌داران واقعی کم هستند و گرسنگان بسيار!»

حقیقت این است که متأسفانه امروزه برخی از تقوای الهی فاصله گرفته‌اند و به همین جهت، شرارت‌های اجتماعی مانند سرقت، افزایش یافته و باعث ازهم‌پاشیدن بعضی خانواده‌ها شده است. قرآن کریم هنگام بازخوانی سرگذشت امت‌های پیشین، گناه را عامل اصلی سقوط آنان و نزول عذاب می‌داند.[24] علی-علیه السلام- در این باره مي‌فرمايد:‌ «وَايْمُ اللَّهِ مَا كَانَ قَوْمٌ قَطُّ فِي غَضِّ نِعْمَةٍ مِنْ عَيْشٍ فَزَالَ عَنْهُمْ إِلَّا بِذُنُوبٍ اجْتَرَحُوهَا لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيد؛[25] به خدا سوگند! هيچ ملتي از آغوش ناز و نعمت زندگي باز گرفته نشد، مگر به واسطة گناهاني كه مرتكب شدند؛ زيرا خداوند هرگز به بندگانش ستم نمي‌كند.»

همچنین حضرت در دعای کمیل، از گناه به عنوان تغییردهنده نعمت و حبس‌کننده دعا یاد کرده است: «اللّهمّ‏ اغفِر لِيَ‏ الذُّنُوبَ‏ الَّتى‏ تُغَیِّر النِعَم... تَحبِسُ الدُّعاء.»[26]

فضيل بن عياض كه عارفي نامدار است، شاگردي داشت كه از برترين شاگردان او بود. هنگامي كه دچار بيماري شد، فضيل به بالين او آمد و مشغول خواندن سوره «يس» شد. شاگرد گفت: استاد! اين سوره را نخوان! فضيل ساكت شد و گفت بگو: «لا إله إلا الله». گفت: نمي‌گويم؛ زیرا از توحيد بيزارم!

در نهایت، او در آن حال از دنيا رفت و فضيل از مشاهده چنین حالتی، بسيار پريشان و ناراحت شد. از كنار بستر شاگردش برخاست و به خانه خود رفت و بيرون نيامد تا اینکه در خواب ديد شاگردش را به سوي آتش دوزخ و عذاب مي‌برند! فضيل به او گفت: تو برترين شاگرد كلاس من بودي، چه شد كه معرفت را از دست دادي و به چنين سرنوشتي گرفتار شدي؟ شاگرد پاسخ داد: آلوده به سه گناه بودم:

1. سخن‌چيني؛

2. حسادت؛

3. دچار مرضي بودم و طبيب به من گفته بود بايد سالي يك قدح شراب بنوشم تا بيماري‌ام رفع شود. اين سه گناه، سرنوشت من را عوض كرد و دچار سوء عاقبت نمود.[27]

ماه رمضان، فرصت ارزشمندی برای شناسایی گناهان، و تمرینی برای ریشه‌کن‌نمودن رذایل اخلاقی است. بر این اساس، امام سجاد-علیه السلام- از ماه رمضان به عنوان ماه محوکننده گناهان یاد می‌كند: «السَّلَامُ‏ عَلَيْكَ‏ مَا كَانَ‏ أَمْحَاكَ‏ لِلذُّنُوبِ‏ وَأَسْتَرَكَ‏ لِأَنْوَاعِ‏ الْعُيُوب؛[28] سلام بر تو ای ماه مبارک رمضان که محوکننده گناه هستی و پوشاننده‌تر از هر چیزی نسبت به عیوب انسان.»

ـ یادآوری معاد

روزه، با گرسنگی و تشنگی و محدودیت­ هایی همراه است که انسان را هر لحظه به سوی هدفی که از این محدودیت­ ها دنبال می­شود، رهنمون می­ کند. روزه­دار می‌داند که خداوند او را در جهانی دیگر‌، از پاداشی بزرگ بهره‌مند خواهد کرد. بنابراین، یاد آخرت و رضایت و پاداش­های الهی از عمل عبادی روزه، همواره با روزه ­داراست. پیامبر اکرم-صلی الله علیه و آله- فرمود: «الصَّوْمُ‏ جُنَّةٌ مِنَ‏ النَّار؛[29] روزه، سپر آتش است.» این روایت، همواره به روزه­دار گوشزد می‌‌کند که روزه، در قیامت برای او سپر از آتشی است که وی به واسطه گناهانش افروخته است. حال باید با اعمال نیک و دوری از گناهان، برای ارزشمندتر شدن روزه­اش بکوشد تا در قیامت، روزه او را از آتش جهنم حفظ کند.

از سوی دیگر، روزه­داران می­دانند که در حالت روزه‌داری، زادوتوشه برای آخرت خود مهیا می­کنند و با تحمل دشواری­ها، به یاد سختی­های روز قیامت و حسابرسی اعمال می­افتند. امام رضا-علیه السلام- فرمود: «إِنَّمَا أُمِرُوا بِالصَّوْمِ‏ لِكَيْ يَعْرِفُوا أَلَمَ الْجُوعِ وَالْعَطَشِ فَيَسْتَدِلُّوا عَلَى فَقْرِ الْآخِرَة؛[30]مردم به انجام روزه امر شده­اند تا درد گرسنگی و تشنگی را بفهمند و به واسطه آن، فقر و بیچارگی آخرت را بیابند.» از همه مهم‌تر اینکه روزه‌دار با خواندن دعای «ألّلهُمَّ أدخِل عَلی أهلِ القُبُورِالسُّرُور»[31] به فکر مردگان افتاده، درباره آینده خود تصمیم می‌گیرد و این حقیقت را پیش رو دارد که قافله مرگ در حرکت است و باید پیش از آنکه با آن همراه شود، در اندیشه جهان پس از مرگ باشد.

امروزه که این همه جنایت و ظلم در دنیا اتفاق می‌افتد‌، عامل اصلی آن، فراموشی معاد است. خداوند در بیان ستم ظالمان یادآوری می‌كند که این امر به جهت فراموشی معاد مي‌باشد. در سوره «ص» آمده: «لَهُمْ عَذابٌ شَدِيدٌ بِما نَسُوا يَوْمَ الْحِسابِ؛[32] براى آنها عذاب شديدى است؛ به جهت فراموشی روز حساب.»

ـ همبستگی اجتماعى

روزه در عرصه اجتماعی نیز دارای اثر می‌باشد؛ یعنی مردم در ماه مبارک رمضان، گرسنگی را با جان خود تجربه می‌نمایند و به یاد مستمندان می‌افتند و می‌فهمند که آنان چگونه با گرسنگی دست‌ وپنجه نرم می‌کنند. «بر كسى پوشيده نيست که روزه، يك درس مساوات و برابرى در ميان افراد اجتماع است؛ با انجام اين دستور مذهبى، افراد متمكن هم وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را به طور محسوس درمى‏ يابند و هم‏ البته ممكن است با توصيف حال گرسنگان و محرومان، سيران را متوجه حال گرسنگان ساخت؛ ولى اگر اين مسئله جنبه حسى و عينى به خود بگيرد، اثر ديگرى دارد... راستى اگر كشورهاى ثروتمند جهان چند روز را در سال روزه بدارند و طعم گرسنگى را بچشند، باز هم اين همه گرسنه در جهان وجود خواهد داشت؟»[33]

رسول خدا-صلی الله علیه و آله- از ماه رمضان به عنوان «ماه مواسات» یاد کرده و فرموده: «وَهُوَ شَهْرُ الْمُوَاسَاةِ؛[34] رمضان، ماه همدردی با دیگران است.» در حديثی از امام صادق-علیه السلام- نقل شده كه هشام بن حكم از علت تشريع روزه پرسيد و امام در پاسخ فرمود: «إِنَّمَا أُمِرُوا بِالصَّوْمِ‏ لِكَيْ يَعْرِفُوا أَلَمَ الْجُوعِ وَالْعَطَشِ فَيَسْتَدِلُّوا عَلَى فَقْرِ الْآخِرَة؛[35] روزه، به اين دليل واجب شده است كه ميان فقير و غنى مساوات بر قرار گردد و اين، به دلیل آن است كه غنى، طعم گرسنگى و تشنگی را بچشد و به یاد فقر و نداری روز آخرت بیفتد.» در دعای ماه رمضان دعا می‌کنیم: «اللَّهُمَ‏ أَغْنِ‏ كُلَ‏ فَقِيرٍ، اللَّهُمَ‏ أَشْبِعْ كُلَّ جَائِع‏.»[36]

6. افطارى‌دادن

یکی از سنّت‌های حسنه‌، افطاری‌دادن است. این امر، در نهادینه‌سازی معاشرت‌های نیکو‌ و انجام صله رحم‌، نقش اساسی دارد. اهل بیت-علیهم السلام- دیگران را به این سنّت پسندیده سفارش نموده، خود بدان اقدام می‌کردند. رسول اکرم-صلی الله علیه و آله- در خطبه شعبانیه فرمود: «... مَنْ فَطَّرَ مِنْكُمْ صَائِماً مُؤْمِناً فِي هَذَا الشَّهْرِ كَانَ لَهُ بِذَلِكَ عِنْدَ اللَّهِ عِتْقُ رَقَبَةٍ وَمَغْفِرَةٌ لِمَا مَضَى مِنْ ذُنُوبِه؛[37] هرکس مؤمن روزه­داری را در ماه رمضان افطاری دهد، خداوند ثواب آزادکردن بنده‌ای را به او داده و گناهان گذشته او را می­ بخشد.»

از امام صادق-علیه السلام- روایت شده: هنگامى که امام زین‌العابدین-علیه السلام- روزه مى‏ گرفت، دستور مى‏ داد گوسفندى را سر مى‏ بریدند و آن را تکه‌تکه مي‌كردند و در دیگ‌ها مى ‏ریختند. حضرت در وقت غروب به دیگ‌ها سرمى ‏زد و در حالى که روزه داشت‏، بوى آبگوشت را استشمام مى‏ كرد و آن‌گاه مى‏ فرمود: کاسه‏ ها را بیاورید! این کاسه را براى فلان کس، و دیگرى را براى فلانی بکشید. همین طور، کاسه‏ ها را پُر مى‏ کردند تا آبگوشت‏ تمام می‌شد. سپس خود با نان و خرما افطار مى‏ کرد.[38]

بحمدالله، در جامعه ما افطاری‌دادن در حال گسترش است؛ اما انتظار آن است که این سنّت نیکو بیشتر مورد توجه قرارگیرد. یکی از آثار مهم این امر، انجام صله رحم است؛ صله رحم متأسفانه در جامعه کم‌رنگ گرديده؛ در حالی که در اسلام بدان تأکید فراوانی شده است: «وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ...؛[39] آنان‌که آنچه را خداوند به پيوستنش فرمان داده پيوند مي‌دهند.»

رسول خدا-صلی الله علیه و آله- در خطبه شعبانیه سفارش كرد که در این ماه، صله رحم انجام دهید: «وَصِلُواأَرْحَامَكُمْ.»[40] اهل بیت-علیهم السلام- به صله رحم اهمیت می‌دادند و خود پیشگام در این امر بودند. صفوان جمال می‌گوید: شبانگاهی بود که بین امام صادق-علیه السلام- و عبدالله ‌بن حسن[41] مشاجره‌ای پیش آمده، از هم جدا شدند. صبحگاهان برای کاری از خانه بیرون رفتم. دیدم امام صادق-علیه السلام- بر در خانه عبدالله ‌بن حسن ایستاده و به کنیز او می‌گوید: ابومحمد (عبدالله ‌بن حسن) را خبر کن! عبدالله از خانه بیرون آمد و گفت: ای ابا عبدالله! چه شده که به این زودی آمده‌ای؟ فرمود: دیشب آیه‌ای از قرآن را خواندم که مضطربم کرده است. گفت: کدام آیه؟ فرمود: خدای تعالی می‌فرماید: «وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ...؛ آنان‌که می‌پیوندند آنچه را خدا به پیوندش فرمان داده و از سختی حساب قیامت می‌ترسند.» عبدالله گفت: حق با توست؛ گویی من هرگز این آیه را در کتاب خدا نخوانده بودم. آن‌گاه همدیگر را در آغوش کشیدند و گریستند.[42]

مردي خدمت رسول خدا-صلی الله علیه و آله- آمد و عرض كرد: خويشاونداني دارم كه با آنان پيوند و رابطه دارم؛ اما آزارم مي‌دهند. تصميم گرفته‌ام آنان را ترك كنم. حضرت فرمود: آن‌گاه خدا هم تو را ترك مي‌كند. گفت: پس چه كنم؟ رسول خدا-صلی الله علیه و آله- فرمود: به كسي كه تو را محروم كرده، عطا كن. با كسي كه از تو بريده است، رابطه برقرار ساز و از كسي كه به تو ستم كرده، درگذر. هرگاه چنين كردي، خداوند پشتيبان تو خواهد بود.»[43]

7.آداب افطار

همان‌طورکه همه برنامه‌های ماه رمضان، نظم و آداب و شرایط دارد، افطار نیز در این ماه، آداب و شرایط دارد. اهل بیت-علیهم السلام- این آداب را رعایت می‌كردند.

یکی از آداب، خواندن دعا پيش از افطار است. امام صادق-علیه السلام- مى‏ فرماید: پیامبر-صلی الله علیه و آله- در وقت افطار این دعا را مى‌خواند: «اللَّهُمَّ لَكَ صُمْنَا وَعَلَى رِزْقِكَ أَفْطَرْنَا فَتَقَبَّلْهُ مِنَّا ذَهَبَ الظَّمَأُ وَابْتَلَّتِ الْعُرُوقُ وَبَقِيَ الْأَجْرُ؛[44] بارخدایا! براى تو روزه گرفتیم و بر روزى تو افطار كردیم. پس آن را از ما بپذیر. تشنگی با آشامیدن برطرف شد و رگ­ها تر گشت و ثواب باقی ماند.»

امام علی-علیه السلام- هنگام افطار عرضه می‌داشت: «بِسْمِ‏ اللَّهِ‏ اللَّهُمَ‏ لَكَ‏ صُمْنَا وَعَلَى‏ رِزْقِكَ‏ أَفْطَرْنَا فَتَقَبَّلْهُ‏ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ‏؛[45] خدایا! براى تو روزه داشتیم و بر روزى تو افطار کردیم. پس آن را از ما قبول نما. همانا که تو شنوا و دانایى.»

اما اینکه اهل بيت-علیهم السلام- با چه چیزى افطار مى‏ كردند، احادیثی نقل شده که از آن جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد:

ـ امام باقر-علیه السلام- روایت كرده که پیامبر اکرم-صلی الله علیه و آله- با آب و خرما و یا آب و رطب افطار مى‏ كرد[46] و اگر شیرینى و حلوا نبود، با شکر که از نى گرفته مى‏ شد، افطار مى‏ نمود.[47]

ـ امام باقر-علیه السلام- نقل مى‏کند که حضرت على-علیه السلام- دوست داشت که با شیر افطار کند.[48]

8. حفظ حرمت ماه رمضان

اهل بیت-علیهم السلام- همواره مواظب بودند که حرمت و قداست ماه رمضان حفظ شود. ازاین‌رو، با کسی که روزه می‌خورد، به‌شدت برخورد كرده، بر او حد جاری می‌نمودند.

گویند نجاشى (شاعر) در روز ماه رمضان شراب خورد. او را نزد امام علی-علیه السلام- آوردند. حضرت پس از یک شب زندان و اجراى حد شرعى شراب‌خوارى (هشتاد ضربه تازیانه)، بیست ضربه شلاق اضافى، به دلیل شکستن حرمت ماه رمضان، به او زد.[49]

امام سجاد-علیه السلام- نیز به حفظ حرمت ماه رمضان اشاره كرده و فرموده: «وَمَا أَسْعَدَ مَنْ‏ رَعَى‏ حُرْمَتَكَ‏ بِك؛[50] چقدر سعادتمند شد آن‌کسی‌که احترام تو را حفظ کرد!»

ما نیز باید به پیروی از اهل بیت-علیهم السلام- حرمت ماه رمضان را حفظ کنیم تا آثار برکات آن را در خود و جامعه مشاهده نماییم. داده‌های آماری نشان می‌دهد که آسیب­های اجتماعی در ماه مبارک رمضان، کاهش چشمگیری دارد. مطابق گزارش نیروی انتظامی، آمار ارتکاب جرایم و آسیب­های اجتماعی از قبیل: سرقت، نزاع و قتل، در طول ماه رمضان بیش از پنجاه درصد کاهش می‌یابد.[51]

 

منبع:ره توشه راهیان نور رمضان ۹۴

پی نوشت:

-----------------------------------

* پژوهشگر حوزه علميه.

[1]. حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 10، ص 313.

[2]. قدر، آیه 4.

[3]. حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 10، ص 313.

[4]. علي بن الحسين7، الصحیفة السجادیه، دعای 43، ص 18.

[5]. ابن طاووس، إقبال الاعمال‌، ج 1، ص 182.

[6]. همان، ص 20.

[7]. علی بن الحسین7، الصحیفة السجادیه‌، ص 186.

[8]. مجلسی‌، بحار الأنوار، ج 44، ص 1.

[9]. ابن طاووس، إقبال الاعمال، ج 1، ص 20.

[10]. شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، ص 358.

[11]. همان، ص 371.

[12]. حرّ عاملى، وسائل الشيعه، ج 3، ص 327.

[13]. همان.

[14] . شیخ صدوق، فضائل الأشهر الثلاثة، ص 137.

[15]. كلينى، الكافي‏‌، ‏ج 4، ص 74.

[16]. همان: «خدايا، اين ماه را با سلامتي، اسلام، يقين، ايمان، نيكوكاري و توفيق انجام اعمالي كه دوست داري و تو را راضي مي‌کند، بر ما وارد كن.»

[17]. مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج 1، ص 629.

[18]. بقره، آیه 183.

[19]. ابن طاووس، إقبال الاعمال‌، ج 1، ص 3.

[20]. مولوي، مثنوي، دفتر پنجم.

[21]. ابن طاووس، إقبال الاعمال‌، ج 1، ص 3: «زبانتان را نگه داريد و از آنچه نگاه بدان روا نيست، چشمانتان را ببنديد و از آنچه گوش‌دادن بدان حلال نيست، گوش‌هايتان را نگه داريد.»

[22]. علی بن الحسين7، ‏الصحيفة السجاديه، ص 187.

[23]. حرّ عاملی، وسائل الشیعه‌، ج 1، ص 166.

[24]. انعام‌، آیه 6.

[25]. صبحی صالح، نهج البلاغه، خطبه 178، ص 257.

[26]. شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، ص 102.

[27]. حسين انصاريان، تفسير حكيم، ج 8، ص 87.

[28]. علی بن الحسین7، الصحیفة السجادیه‌، دعای 45، ص 198.

[29]. كلينى،‏ الكافي، ج 2، ص 19.

[30]. حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 10، ص 9.

[31]. شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان‌، ص 290: «خدايا، بر گور خفتگان، شادي بفرست.»

[32]. ص، آیه 26.

[33]. مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج 1، ص 631.

[34]. حرّ عاملی، وسائل الشیعه‌، ج 10‌، ص 370.

[35]. همان‌، ص 9.

[36]. شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان‌، ص 290: «خدایا! هر نیازمند را بی­نیاز کن! خدایا! هر گرسنه را سیر نما.»

[37]. شیخ صدوق، فضائل الأشهر الثلاثة، ص 134.

[38]. حرّ عاملى، وسائل الشيعه، ج 10، ص 140.

[39]. رعد، آیه 21.

[40]. شیخ عباس قمی، مفاتیح الجنان، خطبه شعبانیه.

[41]. «عبدالله ‌بن ‌حسن مثنی»، نوه امام حسن مجتبی7 است.

[42]. کلینی، الکافی، ج 2، ص 155.

[43]. مجلسی‌، بحار الأنوار، ج 71، ص 92.

[44]. کلینی‌، الکافی‌، ج 4‌، ص 95.

[45]. محمد بن حسن طوسى، مصباح المتهجّد وسلاح المتعبّد، ‏ج 2، ص 126.

[46]. حرّ عاملى، وسائل الشيعه، ج 10، ص 157.

[47]. همان.

[48]. همان‌، ص 158.

[49]. کلینی، الکافی، ج 7، ص 216.

[50]. علی بن الحسین7، الصحیفة السجادیه‌، دعای 45، ص 98.

[51]. روزنامه هموطن سلام، 2/8/1383.

افزودن دیدگاه جدید

  • تگ‌های HTML مجاز نیستند.
  • خطوط و پاراگراف‌ها بطور خودکار اعمال می‌شوند.
  • آدرس های صفحه وب و آدرس های ایمیل به طور خودکار به پیوند تبدیل می شوند.