شیوه‌های مطلوب استفاده از فضای مجازی
پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| همگام با افزایش پیشرفت‌ها، فضای مجازی به متن خانواده‌ها نفوذ کرده و در حوزه‌های مختلف آموزش، بهداشت، تجارت و خدمات اداری ـ کاری، با رویکرد مثبت دولت‌ها و آحاد جامعه روبرو شده است. امکانات فضای مجازی مشوق این حقیقت بوده که ساکنان روستاها و نقاط محروم نیز از یک منظر و شهرها و کلان‌شهرها از منظری دیگر خواهان جدی آن باشند. این عزم ملی دوسویۀ «دولت» ـ «ملت»، سبب افزایش سریع نفوذ فضای مجازی در جوامع مختلف شده است. در کشور ایران نیز مطابق آمار مرکز مدیریت توسعۀ ملی اینترنت، کاربران به بیش از 55 میلیون نفر رسیده‌اند.[1]
آنچه در این نوشتار آمده، تلاشی است برای بررسی شیوه‌های مطلوب استفاده از این فضا با تأکید بر رفع آسیب‌ها که با رویکرد قرآن و سنت انجام شده است.
تقابل رسانه‌های سنتی با رسانه‌های نوین
رسانه‌های سنتی به دلیل ماهیت خود یک‌سویه، جمع‌گرا و تک‌بعدی هستند؛ بنابراین در انتقال پیام با محدودیت‌هایی مواجهند؛ همان‌طور که کاربرانشان با محدودیت‌هایی در گزینش و جستجو در متن پیام‌ها روبرو هستند. در مقابل رسانه‌های مدرن، به دلیل ماهیت دیجیتالی و امکانات ارائه‌شده در ابزارها دارای چندسویگی، تنوع در بسترها، گزینش‌پذیری و جهانی‌شدن هستند. از آنجا که ساختار «انتشار خطی»، رسانه‌های سنتی را حذف کرده و به انتشار محتوای غیرخطی روی آورده‌اند، افزون بر افزایش هم‌گرایی میان خود، رسانه‌های سنتی را به‌شدت به چالش کشانیده‌اند. با ادغام کارکردهای ابزارهای کهن در ابزارهای نوپدید، مفاهیم جدیدی در سواد رسانه‌ای رقم زده شده و سن کاربران این دستگاه پایین‌تر آمده و با استفاده از پیشرفت‌های شگرف، این ابزارها از محصولاتی لوکس و گران‌قیمت به محصولاتی ضروری با ساده‌ترین خدمات و ارتباطات بدل کرده است.
1. استفاده‌های روشمند از فضای مجازی
الف) تعیین هدف
پیش‌تر باید به‌دقت مشخص شود دنبال چه هدفی هستیم؟ برای مثال می‌خواهیم «مروری بر اخبار ایران و جهان» داشته باشیم یا «ثبت‌نام در آزمون ورودی دانشگاه» مدنظر است یا به دنبال «گردآوری اطلاعات علمی در موضوع خاصی» هستیم. برای خودداری از تخطی از هدف، می‌توان جریمه‌ای تعیین کرد که به عنوان اهرم فشار برای اصلاح رفتار به کار گرفته شود. استفاده از «نذر» برای دستیابی به این مهم، پیشنهادی اثربخش است. سیرۀ بزرگان نیز چنین بوده است؛ برای مثال در زندگی‌نامۀ آیت‌الله العظمی بروجردی «ره» می‌خوانیم: «نذر کرده بودند در صورتی که نتوانند خشم خود را کنترل کنند، یک سال روزه بگیرند. روزی به یکی از شاگردانش که در مباحثه علمی حرف‌های بی‌ربط به موضوع می‌زد، تندی کرده بود؛ یک سال تمام (به جز روزهای حرام) روزه گرفته بود».[2]
ب) فرهنگ‌سازی برای ارتقای سواد رسانه‌ای
برای رسیدن به این هدف و فراهم‌آوردن محیطی سالم و پویا، حمایت از تولید محتوای سالم، مفید و ایمن با مشارکت جدی کاربران بر اساس شاخص‌های اسلامی- ایرانی و تلاش برای ایمن‌کردن فضای مجازی برای همۀ اقشار جامعه ضروری است.
ج) استفادة بهینه از فرصت‌های انتخاب‌گری
گسترش رسانهها و حتی منتقل‌شدن آن به محیط‌هایی از نوع خانوادگی، اجتماعی، اقتصادی و تجاری برداشتهای تازهای از رابطۀ اخلاقیات را با آن طرح کرده و بدین‌وسیله نگرانیهای فراوانی به وجود آمده است. از سوی دیگر یکی از ویژگی‌های فضای مجازی، فرصت انتخاب‌گری است؛[3] به این معنا که این فضا امکاناتی را در اختیار مخاطبان قرار می‌دهد تا با توجه به طبقات مختلف اجتماعی بتوانند در این فضا از محدودیت‌ها و موقعیت‌های خود تا حد زیادی عبور و قدرت انتخاب‌گری داشته باشند.
د) بسترسازی برای مشارکت بهینة کاربران
بسترسازی برای مشارکت فعال کاربران در ارتقای سلامت، ایمنی در فضای مجازی برای گسترش قدرت نرم جمهوری اسلامی، استفاده از آن در دیپلماسی فعال بین‌المللی و معرفی فرهنگ بومی کشور به زبان‌های روز دنیا که همگی می‌تواند یکی دیگر از استفاده‌های مطلوب و نظاممند از فضای مجازی باشد.
هـ) فعالیت‌های دانش‌بنیان
استفاده از این فضا در جایگاه موتور محرک اقتصادی و آسان‌کردن فعالیت‌های دانش‌بنیان، تلاش برای تجهیز کشور به فن‌آوری‌های روزآمد دنیا در حوزه‌های مرتبط، به‌ویژه برای کاهش هزینه‌ها و اتلاف منابع و افزایش بهره‌وری. از این‌رو در استفاده از فضای مجازی اهداف ذیل در اولویت میباشند: گسترش ارتباطات علمی اندیشمندان کشور با یکدیگر و با اندیشمندان بین‌المللی در فرآیند سیاست‌گذاری، مدیریت خردمندانه و مدیریت فضای مجازی کشور برای ارتقایِ هوشمندی در روبرویی با تحولات پرشتاب این عرصه. بنابراین لزوم استفاده از فرصت‌های فضای مجازی و به‌کاربستن آن برای توسعۀ کشور و مدیریت مخاطرات ناشی از آن و یکپارچه‌سازی و هماهنگی بخش‌های مختلف نظام در جهت سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی و مدیریت هم‌گرای فضای مجازی، منجر به صدور حکم مقام معظم رهبری مبنی بر تشکیل شورای عالی فضای مجازی در ١٧ اسفند سال 1390 شد.[4]
و) مدیریت زمان
گشت‌و‌گذار در رسانهها بدون تعیین هدف، منجر به ظهور آسیبی رفتاری در کاربران «وب» شد که آن را وب‌سرفینگ[5] (وبگردی پوچ) می‌نامند. در پوچ‌گردی کاربر نمی‌داند دنبال چه چیزی است و خط سیرش بازدید از سایت‌های مختلف با قانون «هر چه پیش آید، خوش آید» تنظیم شده است.
اگر از پیش سقف حضور را تعیین و بدان وفادار بمانیم، سبب خودکنترلی هوشمندانه‌ای با فضای مجازی خواهیم شد. گفتنی است تعیین سقف زمانی باید هم به صورت موردی و هم سقف روزانه انجام گیرد. دربارۀ برنامه‌ریزی در روایتی زیبا از امام علی آمده است: «إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً أَلْهَمَهُ الِاقْتِصَادَ وَ حُسْنَ التَّدْبِیرِ وَ جَنَّبَهُ سُوءَ التَّدْبِیرِ َو الْإِسْرَاف»؛[6] هر گاه خداوند بر بنده‌ای خوبی بخواهد، میانه‌روی و چاره‌اندیشی نیکو را به او الهام کند و او را از بد اندیشی و اسراف بِدُور دارد.
با توجه به فراوانی آیات و روایات در مذمت اسراف و گناه کبیره بودن آن، شایسته است گرفتار این گناه بزرگ نشویم.
امام علی می‌فرمایند: «أَدَلُ شَیْءٍ عَلَى غَزَارَةِ الْعَقْلِ حُسْنُ التَّدْبِیر»؛[7] بزرگترین دلیل خردمندی، نیک عاقبت‌نگری است.
باید توجه داشت برای مدیریت زمانِ اعضای خانواده، والدین به امر طراحی برنامه‌های خانوادگی برای پرکردن خلأ نیازهای عاطفی و ارتباطات فردی خانواده با ایجاد سرگرمی‌های لازم و تعاملات خانوادگی مانند سفر و ... اقدام کنند.
ز) اخلاق در فضای مجازی
امروزه در فن‌آوری اطلاعات اشخاص با هویت‌های مجازی در فضای الکترونیکی ظاهر می‌شوند؛ هویتی که کاربردهای خاص خود را در محیط الکترونیک دارد و می‌تواند کارآمدی خاص داشته باشد. برخی باور دارند تنها به این دلیل که در فضای مجازی انسان‌ها مستقیم با هم روبرو نیستند، پایبندی به اخلاق موضوعیت ندارد؛ اما در واقع «این عالم، مثل عالم مقابل آن که از آن به عالم حقیقی تعبیر میکنیم، به همان اندازه و شاید بیش از آن، هم در عالَمِ احکامِ باید نبایدها و احکام تکلیفی، حقوقی و الزامی و هم در عاَلمِ شاید و نشایدها و ارزش‌ها پرسش تولید کرده است».[8] «در زندگی حقیقی آن گروهی که اخلاق را رعایت می‌کنند، افرادی جاافتاده، باتربیت و آداب‌دان نامیده می‌شوند. چنین کسانی می‌دانند در هر مکانی چه نوع رفتاری انجام دهند و آداب اخلاقی نسل به نسل و سینه به سینه بین افراد جامعه منتقل می‌شود؛ اما فضای مجازی اجتماع جدیدی است که مصادیق آداب اخلاقی سابقه‌ای روشن در سنت ندارد و نسل به نسل منتقل نشده است».[9]
به دلیل تأثیرات سوء اجتماعی، به برخی از این موارد در جهان غرب توجه بیشتری شده، برای پیشگیری از آنها کدهایی اخلاقی ویژۀ فضای مجازی طراحی شده‌اند که بیانگر الزامات اخلاقی شهروندان محیط مجازی‌اند؛ اما با توجه به رویکرد سکولاری مبانی این دستورالعمل‌ها، با رویکرد دینی متفاوت خواهد بود. چنانچه نگاه ما به هستی و انسان الهی باشد، تدبیر امور ما مبتنی بر یافته‌های الهی خواهد بود.
2. چالش‌ها در فضای مجازی
الف) انحرافات رسانه‌ای
«رسانهها نقش مهمی در بروز انحرافات اجتماعی دارند. نقش تلویزیون در این زمینه بسیار بااهمیت است. رسانه‌های دیداری نه‌فقط اخبار را به خانهها میبرند، بلکه از طریق اطلاعات تصویری می‌توانند به دست‌کاری در احساس و عقیدۀ ما دست بزنند».[10]
ب) محدودیت‌نداشتن تعرض
در فضای مجازی از هر نقطه‌ای می‌توان به حریم‌ها تعرض کرد و این امر مستلزم قرب مکانی نیست. دشواری‌ها و خطرهای حریم‌شکنی در عالم واقعی و عینی نیز در کار نیست تا مانع فرد ناقض شود. در این محیط چرخش اطلاعات جهانی می‌شود؛ بدین‌گونه که: گهگاه کاربران بدون توجه به نکات امنیتی، در فضای مجازی گام برمی‌دارند و ناخواسته در دام برخی آسیب‌های امنیتی یا قانونی می‌افتند. بدیهی است مطابق قانون، جهل و بی‌اطلاعی از قوانین، موجب سلب مسئولیت فرد در قبال وظایف قانونی خود نخواهد بود و بهانۀ ارتکاب جرم یا خطای ناشی از جهل به قانون، رافع مسئولیت‌های او نیست و امکان تعقیب فرد مرتکب اعمال مجرمانه در فضای مجازی همواره وجود دارد. از طرفی «پیوندهای متعدد و مضاعف با شبکهها، خطرات تخلف یا تجاوز به حقوق خصوصی را افزایش داده است. جامعۀ اطلاعاتی به حداقلی از امنیت نیاز دارد. با حذف صندوق نسوز و قرارندادن پول در آن نمیتوان از سرقت سارقین از بانکها جلوگیری کرد. سارقین بانکهای کنونی کسانی هستند به شکل خلافکارانه در شبکههای انفورماتیکی بانکها نفوذ می‌کنند، موجودی‌های حساب‌های بانکی مشتریان را بررسی کنند و آن را به نفع حساب‌های دیگری که معمولاً در خارج از آن کشور قرار دارد، انتقال دهند. آنان می‌توانند با استفاده از ویروس‌ها اطلاعات بانکها را مورد تخریب قرار دهند یا با تهدید به تخریب آن مبادرت به اخاذی نمایند». پس اطلاع کامل از «قانون جرایم رایانه‌ای»، «قانون مطبوعات» و «قانون مجازات اسلامی» در کنار «مصادیق محتوای مجرمانه در فضای مجازی» برای همۀ کاربران لازم است که برای مثال کتب و وبگاه‌های «دادستانی کشور» و «پلیس فتا» قابل دسترسی است.
ج) دزدی رایانه‌ای
«مجرمان حرف‌های ممکن است قطعات چیپهای ریزپردازنده را از یک میز بارگذاری شده یا حتی با به‌زور بازکردن ماشین‌های پول نقدکن «Cashier» در خارج از دیوارهای یک مرکز خرید سرقت کنند».[11] سارقی که توانسته بود قفل (رمز عبور) سامانه‌های لوح فشرده خرده‌فروشی اینترنتی بین‌المللی را بشکند و سیصدهزار شمارۀ کارت اعتباری مشتریان را دزدیده بود. هنگامی که مأموران اجرایی شرکت از تقاضای باج سر باز زدند، او آنها را به‌تدریج روی اینترنت برای دیگران گذاشت و فروخت تا غیرقانونی کارت خود را شارژ کنند تا اینکه تمام و متوقف شد.[12]
د) خشونت
مشاهدۀ صحنههای خشونت در رسانهها و به‌ویژه تلویزیون و سینما در مواردی، گروههایی از متخصصین رشتههای مختلف علمی را به ابراز نگرانی در سایت‌های اینترنتی واداشته است.
هـ) هرزه‌نگاری[13] و هرزه‌گردی
«از اتهامات اینترنت، تسهیل دسترسی به صفحه‌های مغایر با شئون اخلاقی است. هرچند در مقابله با این مسئله در برخی از کشورها، کنترل بر دسترسی به برخی از این سایت‌ها را توصیه و عمل کردهاند؛ اما همگان بر این نکته توافق نظر ندارند».[14] از جمله رفتارهای نگران‌کننده در فضای مجازی، محتوای «مستهجن» است. مراد از این محتوا آن است که: «به ارائۀ عملیات جنسی یا برهنگی اقدام می‌کند؛ محتوای «مستهجن» به محتوای شامل موارد شهوت‌انگیز اطلاق می‌شود».[15] به اعتقاد مشهور فقها «هر شخصی که مرتکب فعل حرامی شود یا واجبی را ترک نماید، مستحق مجازات تعزیری است».[16]
دربارۀ حرمت پورنوگرافی که عبارت است از هرزه‌نگاری، می‌توان به امور چندی از قبیل حرمت اشاعۀ فحشا، حرمت افشای سرّ و اعانه بر اثم استدلال کرد.
اشاعة فحشا
قرآن دربارۀ افراد قاصد اشاعۀ منکرات می‌فرماید: إِنَّ الَّذِینَ یُحِبُّونَ أَنْ تَشِیعَ الْفَاحِشَةُ فِی الَّذِینَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ؛[17] آنان که دوست می‌دارند میان اهل ایمان کار منکری اشاعه و شهرت یابد، آنها را در دنیا و آخرت عذابی دردناک خواهد بود.
در روایتی نیز آمده است: «وَ مَنْ سَمِعَ فَاحِشَةً فَأَفْشَاهَا کَانَ کَمَنْ أَتَاهَا»؛[18] شخصی که امر منکری را در مورد شخصی بشنود و آن را فاش کند، همانند مرتکب آن خواهد بود.
نمایش‌دادن تصاویر عریان یا نمایش اعمال جنسی از مصادیق بارز عمل حرام است؛ بنابراین طبق مبنای مشهور فقها در باب تعزیرات متخذ از قاعدۀ «اَلتَّعزیِرُ لِکُلِّ فِعلٍ مُحَرَّمٍ»، می‌توان برای مرتکب این عمل مجازات تعزیر قرار داد.[19]
3. احکام شرعی
الف) مخالفت با قوانین دولت اسلامی
مطابق آرای مراجع معظم تقلید، مخالفت با قوانین دولت اسلامی «حرام» است. بنابراین اقدامات ذیل شرعاً ممنوع است:
ـ کلاه‌برداری؛
ـ سرقت دارایی‌های مادی و معنوی؛
ـ استفاده از فیلترشکن برای مشاهده سایت‌های اینترنتی یا استفاده از نرم‌افزارهای فیلترشده.
در این بخش تنها یک استفتای مرتبط با این موضوع از آیت‌الله خامنه‌ای (مد ظله العالی) ارائه می‌شود.
س 1987: مخالفت با قوانین و مقررات راهنمایی رانندگی و به‌طور کلی همۀ قوانین دولتی چه حکمی دارد؟ و آیا موارد ترک عمل به قوانین از موارد امر به معروف و نهی از منکر محسوب می‌شوند؟
ج) مخالفت با قوانین و مقررات و دستورات دولت اسلامی که به طور مستقیم توسط مجلس شورای اسلامی وضع شده و مورد تأیید شورای نگهبان قرار گرفتهاند یا با استناد به اجازه قانونی نهادهای مربوطه وضع شده‌اند، برای هیچ‌کس جایز نیست و در صورت تحقّق مخالفت توسط فردی در این خصوص، بر دیگران تذکر و راهنمایی و نهی از منکر لازم است (با وجود شرایط نهی از منکر).[20]
ب) هتک حرمت مسلمانان
نشر برخی اخبار، تصاویر، فیلم‌ها، صوت‌ها، شایعات و ... سبب هتک احترام مسلمان است که در آموزه‌های دینی، حرمتش از حرمت کعبه بالاتر اعلام شده است. امام صادق فرمود: «الْمُؤْمِنُ أَعْظَمُ حُرْمَةً مِنَ الْکَعْبَةِ»؛[21] احترام مؤمن از احترام کعبه بالاتر است.
از این‌رو حفظ حرمت مسلمان اختصاصی به فضای حقیقی یا مجازی ندارد و در هر دو حالت، گناه کبیره است.
ج) حکم شرعی مشاهده محتوای مبتذل
* دیدن فیلم مبتذل:
نگاه به فیلم مبتذل که بیشتر زنانِ غیرمسلمان در آن بازی می‌کنند، در صورتی که سبب تحریک انسان نشود، چه حکمی دارد؟
جواب: همۀ مراجع (به جز آیات عظام تبریزی و سیستانی): با توجه به اینکه دیدن اینگونه فیلم‌ها، شهوت‌برانگیز و مقدمۀ ارتکاب گناه است، نگاه به آنها حرام است.[22]
آیت‌الله تبریزی: نگاه به فیلم‌هایی که موجب تحریک شهوت بر حرام یا ترویج فساد در جامعه باشد، جایز نیست.[23]
آیت‌الله سیستانی: نگاه‌کردن با شهوت و خوف وقوع در حرام، حرام است و همچنین بنابر احتیاط واجب اگر بدون شهوت و خوف وقوع درحرام باشد.[24]
* دیدن عکس‌های مبتذل به صورت ناخودآگاه
گاهی در کنار برخی از مقالات، عکس‌های مبتذل دیده می‌شود که ناگزیر از دیدن آنها هستیم، راهنمایی شما چیست؟
آیات عظام امام، تبریزی، خامنه‌ای، سیستانی، فاضل و وحید: اگر به طور اتفاقی چشم‌تان به آن بیفتد، اشکال ندارد؛ ولی نگاه به آن با قصد لذت حرام است و بنابر احتیاط واجب، بدون قصد لذت و ترس افتادن به گناه، جایز نیست.[25]
آیات عظام بهجت، صافی، مکارم و نوری: اگر به طور اتفاقی چشم‌تان به آن بیفتد، اشکال ندارد؛ ولی نگاه عمدی به آن (هر چند بدون قصد لذت) جایز نیست.[26]
4. راهکارهای غلبه بر هرزه‌گردی
الف) خداباوری
اولین عامل ممانعت نفس از هرگونه گناهی، «توجه به مبدأ» یعنی خداوند و توجه به ویژگی‌های او است؛ از جمله «مالک، عالم، بصیر، مقتدر، قاضی روز جزا». باید انسان همواره دقت داشته باشد که خدا‌فراموشی، انسان را به ورطۀ هولناک دوری از چتر حمایتی خداوند خواهد کشاند:
«و مانند آنان نباشید که به‌کلی خدا را فراموش کردند، خدا هم (حظّ روحانی و بهره ابدی) نفوس آنها را از یادشان برد، آنان به حقیقت بدکاران عالمند».[27]
ب) پناه‌بردن به خداوند از شر شیطان
شیطان دشمن قسم‌خوردۀ انسان‌هاست: قَالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ[28] و از هر راهی برای فریفتن انسان استفاده خواهد کرد: قالَ فَبِما أَغْوَیْتَنی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَکَ الْمُسْتَقیمَ؛[29] شیطان به خداوند تبارک و تعالى گفت: به سبب آنکه مرا اغوا کردى، من هم البته
مىنشینم سر راه اولاد آدم و جلوگیرى مىکنم که در صراط مستقیم تو قدم نگذارند.
ثُمَّ لآتِیَنَّهُمْ مِنْ بَیْنِ أَیْدیهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَیْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَکْثَرَهُمْ شاکِرینَ؛[30] آنگاه از پیش روی و از پشت سر و طرف راست و چپ آنان در می‌آیم (و هر یک از قوای عامله و ادراکی آنها را به میل باطل می‌کشم)، و بیشتر آنان را شکرگزار نعمتت
نخواهی یافت.
ج) یاد مرگ
توجه به فناپذیری حیات دنیا و لحظۀ مرگ، سبب درک عمیقی از وظایف انسان در قبال حیات اخروی است.
امام صادق فرمود: «ذِکْرُ الْمَوْتِ یُمِیتُ الشَّهَوَاتِ فِی النَّفْسِ وَ یَقْطَعُ مَنَابِتَ الْغَفْلَةِ وَ یُقَوِّی الْقَلْبَ بِمَوَاعِدِ اللَّهِ تَعَالَى وَ یُرِقُّ الطَّبْعَ وَ یَکْسِرُ أَعْلَامَ الْهَوَى وَ یُطْفِئُ نَارَ الْحِرْصِ وَ یُحَقِّرُ الدُّنْیَا و ...»؛[31] یاد مرگ خواهش‌هاى نفس را مى‌میراند، رویش‌گاه‌هاى غفلت را ریشه‌کن مى‌کند، دل را با وعده‌هاى خدا نیرو مى‌بخشد، طبع را نازک مى‌سازد، پرچم‌هاى هوس را درهم مى‌شکند، آتش حرص را خاموش مى‌سازد، دنیا را در نظر کوچک مى‌کند و .... .
* عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم.
[1]. خبرگزاری مهر به نقل از «متما»، تاریخ دسترسی: 23/4/1394: در پایان سال 1393 شمسی، ۵۵ میلیون و ۵۶۴ هزارو ۸۲۰ نفر (از جمعیت 75 میلیونی) در ایران کاربر اینترنت هستند که معادل94/73 % جمعیت کشور است.
[2]. حمید کرمی‌پور، خاطرات آیت‌الله ابوالقاسم خزعلی، ص 62.
[3]. منوچهر محسنی، جامعهشناسی انحرافات اجتماعی، ص 278.
[4]. http://farsi.khamenei.ir/message-content?id=19225
[5]. web surfing.
[6]. عبدالواحد آمدی، غرر الحکم، ص 292.
[7]. همان، ص 202.
[8] . علی‌اکبر رشاد، برگرفته از وبلاگ شخصی «منطق فهم دین»، با موضوع: چند پرسش فلسفی در مورد سایبرنتیک و فضای مجازی.
[9]. «ناگفته‌های منشور اخلاقی فضای مجازی: گفتگو با عزیز نجف‌پور»، 2 مهر 1393،
[10]. منوچهر محسنی، جامعهشناسی انحرافات اجتماعی، ص 271.
[11]. نجمه کاراندیش و سیدآرمین ابریشمی اسکویی، «فن‌آوری‌های جدید و چالش‌های پیش‌روی استفاده از آنها در عصر واقعیت مجازی»، ماهنامه اطلاع‌یابی و اطلاع‌رسانی، شماره 17، ص32.
[12]. همان، ص 32 – 33.
[13]. pornography
[14]. منوچهر محسنی، جامعهشناسی انحرافات اجتماعی، ص 278.
[15]. حسینعلی بای و بابک پورقهرمانی، «بررسی فقهی و حقوقی هرزه‌نگاری در فضای مجازی»، فصلنامه حقوق اسلامی، شمارۀ 23، ص 98.
[16] . جعفر بن حسن حلی؛ شرائع الاسلام؛ ج 4، چ 2، ص 948.
[17]. نور: آیۀ 19.
[18]. محمد بن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 12، ص 296.
[19]. حسن بن یوسف حلی، قواعدالاحکام، ص 948 و ص 548.
[20]. سیدعلی خامنه‌ای، اجوبة الإستفتائات، سؤال 1987.
[21]. محمد بن علی ابن بابویه (شیخ صدوق)، الخصال، ج 1،ص 27، ح 95.
[22]. سیدعلی خامنه‌ای، اجوبة الاستفتائات، س 1187؛ صافی، جامع الاحکام، ج 2، ص 1717؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1729 و 1731؛ استفتا از دفتر: نوری، امام، بهجت، وحید.
[23]. تبریزی، استفتائات، س 1603 و 1605.
[24]. Sistani.org.
[25]. صافی، جامع الاحکام، ج 2، ص 1707؛ خامنه‌ای، اجوبة الاستفتائات، س 1314؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1،ص 1731 ؛ استفتا از دفتر: وحید.
[26]. سیدمجتبی حسینی، رساله دانشجویی، ص 205 و 206.
[27]. حشر: آیۀ 19.
[28]. ص: آیۀ 82.
[29]. اعراف: آیۀ 16.
[30]. همان: آیۀ 17.
[31]. منسوب به امام صادق، مصباح الشریعة، ص 171.
حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدعلی محسن زاده*
افزودن دیدگاه جدید