نقش مرحوم کلینی در رشد فرهنگ شیعه
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی بلاغ ، متن ره توشه ماه مبارک رمضان ۱۳۹۹؛ حجتالاسلام والمسلمین عبدالکریم پاک نیا تبریزی*
مقدمه
محدث گرانقدر شیعه، ابوجعفر محمد بن یعقوب کلینى رازى، برجستهترین عالم شیعه در قرن سوم و چهارم هجرى در روستای کُلین و در عصر امامت امام عسکری(علیه السلام) متولد شد. کلینی در راه تحصیل دانش، رنج سفرها را تحمل نمود، از اساتید مبرز عصر خود بهرهها برد و از هیچ کوششی در این زمینه فروگزاری نکرد. شاخصترین اساتید وی، احمد بن ادریس اشعری قمی، فقیه و محدث نامدار و نیز علی بن ابراهیم قمی از اصحاب امام هادی(علیه السلام) بودند. وی آثار ارزشمند و شاگردان مهمی را برای جامعه اسلامی تربیت کرد. این نوشتار، به برخی از برکات وجودی این عالم برجسته میپردازد.
1. پاسخ به نیازهای زمان
زمانشناسی، یکی از مهمترین نیازهای تبلیغ است؛ زیرا کسى که از زمان خود و نیازمندىهاى آن آگاه نباشد، مورد تهاجم غافلگیرانه حوادث تاریک واقع مىشود. کلینی که در عصر غیبت صغرای امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) میزیست، با زمانشناسی دقیق خود توانست رسالتش را به عالیترین شکل به انجام رساند. وی با استفاده از فرصت مناسب و شرایط مساعد عصر خود، اندیشههای ناب خود را در قالب موسوعه حدیثی تدوین و منتشر نمود. او با تألیف کتاب الکافی، بسیاری از آموزههای مکتب اهلبیت را به جامعه معرفی کرد و با سایر آثارش افزون بر آسیبشناسی، اعتقادات باطل را از مجامع شیعی زدود.
کلینی در عصر حضرت امام حسن عسکرى(علیه السلام) و با وجود چهار سفیر فقیه و محدث جلیلالقدر ـ که نماینده و رابط وجود اقدس امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف) در طول غیبت صغرى با شیعیان بودند ـ توانست مشهورترین شخصیت عالىمقام و نقشآفرین در رشد فرهنگی و اجتماعی شیعه باشد و در میان شیعه و سنى، جایگاه مهمی باز کرد و محترمانه و به طور آشکار به ترویج مذهب حق و نشر معارف و فضایل اهلبیت همت گمارد.
هدف کلینی از پدید آوردن الکافی، پاسخ به نیازهای زمان بود که اینگونه مورد توجه قرار گرفت. او در جواب یکی از یارانش که از او تألیف کتاب جامعی را برای پاسخ به نیازهای زمانش خواسته بود، مىنویسد: «خدا را شکر که تألیف کتابى را که خواستى، میسر کرد. امیدوارم چنان که خواستى، باشد». سپس مینویسد: «امید است خداوند توفیق مرحمت کند تا بتوانیم نیت خود را عملى سازیم و کتابى کاملتر از این تصنیف کنیم تا اگر چیزى در این کتاب نباشد، در آن جبران شود.
کلینی همانند طبیبی دوّار و پزشکی حاذق، دردهای جامعه را شناخت و به درمان آن همت گماشت. او میدانست که بدون توجه به موضوعات مورد نیاز عصر، هرگز نمیتوان به مقصد و مقصود رسید. از این رو در مقدمه الکافی از نیاز مردم عصر و آیندگان سخن میگوید. او نسبت به نیازهای زمان خود و خلأهای آینده جامعه آگاه بود؛ از این رو پیشبینی کرد که کتابش تا آخر دنیا ارزش خود را از دست نمیدهد و همانند چشمهای زلال، تشنگان معارف اهلبیت را سیراب خواهد کرد. نقد باورهای انحرافی قرمطیان، از مهمترین موضوعات عصر اوست که وی در ردّ آنان، اثری مستقل تألیف نمود.
2. خردورزی و خرافهزدایی
یکی دیگر از ویژگیهای شیخ کلینی، اهمیت به عقلانیت در کنار دیانت است که به چند نمونه اشاره میشود:
الف. توجه به خردورزی و خرافهزدایی در راستای رشد جامعه
شیخ کلینی این نکته مهم را در الکافی، مورد توجه خاص قرار داده است؛ از این رو در مقدمه کتاب مینویسد: «من این تصنیفم را با کتاب عقل و فضایل علم و بلندى درجه و ارجمندى دانشمندان و نقص جهل و پستى و بىارزشى جاهلان شروع میکنم؛ زیرا عقل، محورى است که مدار همه چیز بر آن است و به وسیله آن، دلیل اقامه مىشود و سود و زیان ثواب و کیفر متوجه اوست».
از آنجایی که یکى از منابع اصلى دین اسلام و مذهب تشیع، دلیل عقل است؛ شیخ کلینی نیز باب اول کتابش را به نام کتاب «عقل و جهل» آغاز میکند، نه با «توحید و امامت»؛ زیرا اثبات آنها هم به دلیل عقلی نیاز دارد.
ب. توجه به عقل و محوریت آن
شیخ کلینی با نقل حدیثی در کتاب الکافی در مورد عقل از امام صادق(علیه السلام)، اهمیت آن را بیشتر بیان میکند: «إِذَا بَلَغَكُمْ عَنْ رَجُلٍ حُسْنُ حَالٍ فَانْظُرُوا فِي حُسْنِ عَقْلِهِ فَإِنَّمَا يُجَازَى بِعَقْلِه؛ چون خبر نیکی شخصی به شما رسید، در خوبى عقلش بنگرید؛ زیرا به میزان عقلش، پاداش مییابد».
3. اهتمام به فضایل اخلاقی
همه انسانها فضایل اخلاقی مانند تقوا و راستگویی را دوست دارند و دارندگان این صفات را تکریم میکنند. کلینی در این زمینه نیز پیشقدم بود. عموم طبقات او را به راستى گفتار، درستى کردار و احاطه کامل بر احادیث و اخبار مىستودند؛ به گونهای که شیعه و سنى در اخذ فتوى به وى مراجعه میکردند؛ از همین رو بود که به «ثقة الاسلام» ملقب شد. وی در مورد امانتداری و راستگویی در الکافی، بابی به نام «بَابُ الصِّدْقِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَة» باز کرده و احادیث متعددی آورده است. از جمله این حدیث شریف از امام صادق(علیه السلام) که فرمود: لا تَنْظُرُوا الَى طُوْلِ رُكُوعِ الرَّجُلِ وَ سُجُودِهِ، فَانَّ ذلِكَ شَئْىٌ اعْتادَهُ فَلَو تَرَكَهُ اسْتَوْحَشَ لِذلِكَ وَلكِنْ انْظُرُوا الى صِدْقِ حَدِيثِهِ وَ أَداءِ اَمانَتِهِ؛ به رکوع و سجود طولانى افراد نگاه نکنید (و تنها آن را نشانه دیانت آنها ندانید)؛ چرا که این چیزى است که ممکن است به آن عادت کرده باشد و هر گاه آن را ترک کند، نگران مىشود؛ ولى نگاه به راستگویى و امانت آنها کنید.
شیخ کلینى در امانت، عدالت، صداقت، تقوى، فضیلت، حفظ و ضبط احادیث که همه از شرایط یک فرد محدث است، بیمانند بود. علامه مجلسى در کتاب مرآة العقول، در شرح کتاب الکافی مینویسد: «شیخ کلینی، استاد بسیار راستگو، مورد اعتماد، مورد قبول و ستایش همه طوایف از خاص و عام میباشد که خدای متعال او را با امامان گرامی محشور نماید. کتاب الکافی هم از تمام کتب اصول، مضبوط و جامعتر است و بهترین و بزرگترین تألیف فرقه ناجیه (شیعه امامیه) است».
4. شخصیت فرا مذهبی
رویکرد فعالیتهای شیخ کلینی، بر تقریب مذاهب اسلامی و تحکیم اتحاد در میان مسلمین استوار بود؛ از همین رو مورد احترام بزرگان علمای شیعه و اهلسنت بود. امروزه با گذشت بیش از یازده قرن از عصر او، هنوز شخصیت والایش در میان صاحبنظران به نحو برجستهای مطرح است؛ آنگونه که هم دانشمندان معاصر وی و هم عالمان بعدی در جهان اسلام، شخصیت برجسته وی را ستودهاند.
الف. شیخ صدوق، وی را با عنوان «الشیخ الفقیه» ستوده است. رجالیان متأخر شیعه نیز او را به نیکوترین شکل ستودهاند.
ب. شخصیتشناس معروف، ابوالعباس نجاشی، کلینی را از اساتید برجسته و از عالمان بزرگ روزگار خود در ری و از موثقترین راویان حدیث دانسته و گفته است او کتاب الکافی را طی بیست سال نگاشته است.
ج. شیخ طوسی، او را فردی والاقدر و آشنا به روایات معرفی نموده است که تألیفات بسیاری از جمله کتاب معروف الکافی دارد و در موسوعه رجالی خود به نام الفهرست، کتابهای وی را آورده است.
د. مبارک ابناثیر جزری از علمای بزرگ اهلسنت، در کتاب جامع الاصول خود، ذیل نام کلینی مینویسد: «شیخ کلینی عالمی بزرگ، فاضل و مشهور در مذهب شیعه است. او احیاگر دین در قرن سوم بوده است». همچنین نوشته است: «از خواص شیعه این است که در سر هر صد سال هجری، مُجددی برای مذهب ایشان است ...و در آغاز قرن سوم، محمد بن یعقوب کلینی بوده است».
هـ. شمسالدین ذهبی و ابنعساکر، از بزرگان اهلسنت، به عظمت شخصیت این عالم برجسته شیعی اعتراف دارند.
خوشتر آن باشد که سرّ دلبران گفته آید در حدیث دیگران
5. سفرهای علمی
یکی از عوامل رشد در تاریخ اسلام، سفرهای علمی است. شیخ کلینی نیز برای ارتقای شخصیت خود و کمال جامعه اسلامی، سفرهای فراوانی به نقاط مختلف داشته است.
بسیار سفر باید تا پخته شود خامی در کام نهنگان رو گر میطلبی کامی
طبق مدارک تاریخی و نوشتههای شیخ کلینی، وی از زادگاه خود به شهرهای ری و قم و سفرهای مکرر به بغداد و دمشق، مراکز عمده دانش در جهان اسلام و خراسان، کوفه و حجاز داشته است. او برای تصنیف کتاب الکافى در مدت بیست سال، به نقاط مختلفی سفر کرد تا افزون بر تکمیل تحصیلات و تبلیغ مکتب اهلبیت، با ملاقات راویان حدیث و استادان اجازه که به فنون حدیث آشنا بودند و قسمتهایى از ابواب فقه و حدیث نزد آنها یافت میشد، اخبار اهلبیت را جمع و بعد از تهذیب و ترتیب، کتاب الکافى را تألیف کرد.
6. نقش کلینی در معرفی فرهنگ شیعه
عالم و مبلغ دین باید به معارف مکتب، آشنا و مسلط باشد و آن را به زیباترین و شفافترین شکل به مخاطب معرفی کند. شیخ کلینی، محدث بزرگ شیعه چنین شخصیتی بود که عقاید شیعه را به صورت حقیقی به عموم مسلمانان معرفى کرد. وی باورهای شیعه در اصول و فروع را به صورت مستقیم از سرچشمۀ، آن یعنی قرآن، سنت و روایات اهلبیت که به مکتب وحی نزدیکترند، گرفته است. کلینی در کتاب شریف الکافی، آرای فقهی و اظهارنظرهای بسیار و حتی گاهی توضیحاتی درباره متون روایی را نیز آورده است. او افزون بر ارائه شیوههای جمع و حل درباره تعارض روایات، دیدگاههای خود را نیز پیش از نقل روایات، بیان نموده است که به نمونههایی از فعالیتهای او در این عرصه اشاره میشود:
الف. ارائه رهنمودهای فقهی
یکی از مهمترین خدمات کلینی، هموار کردن و نشان دادن راه به فقهای اسلامی است. در این زمینه میرزا عبدالله افندی، از شخصیتنگاران معروف و صاحب کتاب ریاض العلما، وی را استاد مسلم فقه میان خاصه و عامه میداند که برای هر دو گروه فتوا میداده است. شخصیتنگاران اهلسنت نیز نزدیک به این مضمون را بیان کردهاند. برای اهلسنت عبور از برابر شخص نمازگزار را حرام، و ایجاد مانع و فاصله میان خود و عابران را واجب میدانند که اصطلاحاً آن را " ستره "میگویند. کلینی در مورد این واژه با توجه به سیره پیامبر (صل الله علیه و آله) و دو روایت ابن ابییعفور و ابنمسکان فتوا میدهد که «ایجاد مانع و ساتر در برابر عابران، امرى مستحب و همراه با فضیلت است، نه واجب».
ب. طرح مسائل جامعه
کتاب الکافی بسیاری از موضوعات مورد نیاز جامعه اسلامی را در قالب فرهنگ شیعه بیان کرده است؛ مانند موضوعات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی که چند موضوع اقتصاد مطرح شده در آن بیان میشود.
کسب و کار حلال
موضوع اقتصاد اسلامی، از مباحث مهم روز است که کلمات اهلبیت و شرح سخنانشان در این زمینه، برای امت اسلامی راهگشاست. اسلام، تحصیل درآمد از مسیر صحیح را «عبادت» دانسته و توسعه زندگى را امرى مطلوب شمرده است. کلینى در بخش معیشت کتاب الکافی با نقل احادیث فراوانی، اقتصاد اسلامی را طرح نموده و موضوع کسب روزى و جایگاه دنیا در زندگى فرد مسلمان، کسبها و صنعتهای حلال و حرام، آداب و انواع تجارت و اقسام صنفها و حرفهها را مطرح کرده است که این امر، گویای دقت و توجه کلینی نسبت به امر معیشت و اقتصاد جامعه است.
توجه به رفع نیاز مستمندان و لزوم همدردى با آنان، اعتدال در انفاق اموال، تبیین معناى صحیح زهد، اجتناب از حرام، دلبسته نبودن به مال دنیا و برخوردارى از حلال دینى، نفرت از سربار دیگران بودن، معناى درخواست حسنه و غنا در دنیا، وجوب اقتدا به ائمه در کسب روزى، تلاش ائمه براى آبادسازى و کسب روزى و ثروت از طریق مشاغلی مانند کشاورزى، باغدارى و تجارت و نیز زرهسازى حضرت داوود(علیه السلام) براى کسب روزى و بىنیازى از بیتالمال، از موضوعات اقتصاد اسلامی است که کلینی به آن پرداخته است. او با روایات اثبات میکند که حضرت داود(علیه السلام) به جهت بهرهمندى از بیتالمال، مورد سرزنش خداوند قرار گرفت و بهرهگیرى افراد از دسترنج خود و کسب درآمد از طریق کار و کوشش و متکی نبودن به دیگران (حتى بیتالمال)، از برنامههای اقتصاد اسلامی است.
لزوم تلاش برای کسب روزى، مستجاب نشدن دعاى افرادى است که از طلب روزى باز مىمانند و به دعا مشغول مىشوند، متکی نبودن مؤمن به اسباب مادی و غفلت از خالق اسباب، برخورد بسیار منفى با تنبلى و کسالت و منفور بودن سستى در طلب کسب معیشت، تقدیر معیشت و اصلاح مال، لزوم تعادل در کسب دنیا و آخرت و هماهنگى آن دو و قناعت، از سایر موارد اقتصاد اسلامی است که کلینی به جامعه اسلامی عرضه کرده است.
ج. تقویمنگار معصومین
اگر امروز ما به تاریخ تولد و شهادت و سایر اطلاعات زندگی ائمه دسترسی داریم، به برکت زحمات عالمان فداکاری مانند کلینی است. وی پس از کتاب توحید در الکافی، کتاب حجت را آغاز کرده است. او در این بخش، افزون بر جایگاه امامت و ویژگى امامان و نصوص بر امامت آنان، بخشى را نیز با عنوان «أبواب التاریخ»، به تاریخ اهلبیت، از پیامبر اکرم(صل الله علیه و آله) تا حضرت حجّت(عجل الله تعالی فرجه الشریف) اختصاص داده و باب به باب، روایات تاریخى مربوط به آنان را نقل کرده است. بابها را نیز با عنوان «مولد» و به نام آنان گشوده و در هر باب، روایات متناسب آن را بازگو کرده است. در تمام این ابواب و پیش از ذکر روایات، خود به شیوه تاریخنویسان و تراجمنگاران، سر فصلهایى از زندگى آنان را بر شمرده و به تقویمنگارى تاریخ اهلبیت پرداخته است.
7. صیانت از اعتقادات شیعی
این دانشمند بزرگ شیعه، افزون بر حفظ و پاسداری از اعتقادات و روایات شیعه، در خط مقدم مبارزه با منحرفین و دفاع از مرزهای اعتقادی مکتب اهلبیت قرار داشت. تألیف کتاب الرد علی القرامطة، شاهد بارز این حرکت هوشمندانه وی است. او در این کتاب، اعتقادات باطل قرمطیان (یکی از شاخههای فرقه مذهبی اسماعیلیه) را به صورت علمی به نقد کشیده است. رهبران این فرقه گمراه و افراطی در جامعه آن روز، در پی انحراف مؤمنین از خط ولایت بودند.
در واقع کلینی در کنار تألیف کتاب الکافی، حقانیت مکتب اهلبیت را اثبات نمود و با تألیف کتاب الرد علی قرامطه، با فرقههای افراطی و داعشگونه و فرقهسازیهای موازی با مکتب شیعه هم مبارزه کرده است.
8. آثار ماندگار
کلینی دارای آثار ارزشمندی است که جایگاه علمی او را آشکار میکند. برخی از این کتب عبارتند از: «الرد علی القرامطه»، «کتاب رسائل الأئمة»، «کتاب تعبیر الرؤیا»، «کتاب الرجال»، «کتاب ما قیل فی الأئمة» و «کتاب شریف الکافی». وی بیشتر با کتاب معروفش الکافی شناخته میشود.
اگر چه قرنها از تألیف کتاب شریف الکافی میگذرد، اما امروزه هیچ محققی در حوزه دینی و عرصه معارف اسلامی، از رجوع به آن بینیاز نیست و بزرگان شیعه در منابع مهم روایى و تألیفات ارزشمند خود، به آن استناد میکنند. شیخ مفید مىفرماید: «کتاب کافى، از بهترین کتابهاى شیعه و پرفایدهترین آنهاست». این کتاب ویژگیهاى ممتازی دارد که از جمله میتوان به «معاصر با نواب اربعه»، «اسناد دقیق»، «ترتیب احادیث»، «ساماندهی شایسته»، «ارائه سبک زندگی اسلامی»، «درخشش در میان کتب اربعه» و «نقل اهم روایات شیعه» اشاره کرد. کتاب الکافی در مجموع شامل اصول، در دو جلد و فروع، در چهار جلد و روضه، در یک جلد و دارای 30 کتاب و 326 باب و جمعاً 16199 روایت است.
کلینی در مدت بیست سال با زحمات فراوان، 16199حدیث در کتاب الکافی را پدید آورد که بیشتر و با عظمتتر از صحاح سته است که شش تن از علمای اهلسنت در زمینه حدیث نوشتهاند.
9. وفات
کلینی در شعبان سال ۳۲۹ ق (سال تَناثُر نجوم ) مصادف با پایان دوران غیبت صغرا و آغاز غیبت کبرای امام زمان(عجل الله تعالی فرجه الشریف)، در بغداد از دنیا رفت. محمد بن جعفر حسنی معروف به ابوقیراط، بر پیکرش نماز خواند و بدن او در باب کوفه بغداد به خاک سپرده شد. بازسازی مرقدش در محرم سال ۱۴۳۶ ق به پایان رسید و از ضریح نقرهای آن رونمایی شد.
فهرست منابع
آقا بزرگ تهرانی، محمد محسن؛ الذریعه الی التصانیف الشیعه؛ بیروت: دار الاضواء،1403ق.
جزری، ابن اثیر؛ جامع الاصول؛ بیروت: نشر دارالفکر،1420 ق.
جمعی از نویسندگان؛ ستارگان حرم؛ قم: نشر زائر، 1377ش.
جمعی از نویسندگان؛ مجموعه مقالات فارسی کنگره بینالمللی ثقةالاسلام کلینی؛ قم: دار الحدیث، ش1387.
خویی، سید ابوالقاسم؛ معجم رجال الحدیث؛ قم: نشر مؤسسه خوئی، 1410ق.
الطریحی، محمد سعید؛ فضل الکوفة و مساجدها؛ بیروت: دارالمرتضی، [بیتا].
طوسی، محمد بن حسن؛ الفهرست؛ قم: مؤسسه نشر اسلامی، 1417 ق.
رجال طوسی؛ قم: نشر اسلامی، 1415ق.
غفار، عبدالرسول؛ الکلینی و الکافی؛ قم: نشر اسلامی، 1416 ق.
کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1388ق.
مجلسی، محمد باقر؛ مراة العقول؛ تصحیح هاشم رسولی محلاتی؛ چاپ دوم، تهران: دار الکتب العلمیه، 1404 ق.
مدرس، محمد علی؛ ریحانۀ الادب فی تراجم المعروفین بالکنیۀ او اللقب؛ تهران: کتابفروشی خیام، ١٣۶٩ ش.
مفید، محمد بن محمد؛ تصحیح الإعتقاد؛ قم: نشر رضی، 1363ش.
نجاشی، احمد بن علی؛ رجال نجاشی؛ قم: نشر جامعه مدرسین، 1416ق.
افندى، عبدالله بن عیسىبیگ؛ ریاض العلماء؛ بیروت: نشر مؤسسة التاریخ العربی، 1431ق .
عسقلانی (ابن حجر) أحمد بن علی؛ لسان المیزان؛ بیروت: مؤسّسة الأعلمی، 1406ق.
الجزیری، عبدالرحمن؛ الفقه على المذاهب الأربعة؛ بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1406ق.
موسسه تحقیقاتی و اطلاع رسانی خانه کتاب ایران؛ معجم بحارالانوار؛ تهران: نشر وزارت ارشاد، 1415ق.
مجله علوم حدیث، فصلنامه تخصصى مرکز تحقیقات دارالحدیث، قم: دارالحدیث.
ابن عساکر، ابوالقاسم علی بن حسن بن هبة الله شافعى؛ تاریخ مدینه دمشق؛ بیروت: دار الفکر، 1415ق.
أبو عبداللَّه محمّد بن أحمد الذهبی؛ تاریخ الإسلام ووفیات المشاهیر والأعلام؛ بیروت: دار الکتاب العربی، الطبعة الاولى، 1409ق.
ابن اثیر جزری، مبارک بن محمّد؛ تتمة جامع الاصول لأحادیث الرسول؛ بیروت: مکتب البحوث و الدراسات فی دار الفکر، بیتا
افزودن دیدگاه جدید