فضای مجازی، سواد رسانه‌ای
پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| ره توشه ماه رمضان۱۳۹۸، فضای مجازی، سواد رسانه‌ای.
کاری از گروه تولید محتوای معاونت فرهنگی وتبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
اشاره
سواد رسانه‌ای از کانادا شروع شده است. مادرانی که بیشتر وقت بچه‌هایشان صرف بازی‌های رایانه‌ای می‌شد و افت تحصیلی داشتند، برای یافتن راهکار با هم بحث می‌کردند؛ زیرا سواد رسانه‌ای گفتگومحور است. پیش از صحبت درباره سواد رسانه‌ای، باید از سلامت رسانه‌ای صحبت کنیم تا نوجوانان جذب شوند؛ اینکه چگونه در صورت استفاده، جسم‌مان سالم باشد. ابتدا از جسم شروع می‌کنیم، سپس آرام آرام بحث را به سمت مباحث اعتقادات ببریم. شاید این سؤال شما هم باشد که چرا باید بچه‌هایمان را در برابر آسیب‌های احتمالی آینده واکسینه کنیم؟ علت تأکید بسیار بر سواد رسانه‌ای چیست؟
جوابش در دلایل زیر خلاصه شده است.
از آنجایی که جمهوری اسلامی نمی‌تواند برای همیشه فیلترینگ داشته باشند یا والدین همیشه نمی‌توانند همراه فرزندشان باشند؛ پس لازم است فرزندانمان را در مقابل این تهدید‌ها واکسینه کنیم. کشورهای خارجی در سال 2019 به جای اینترنت فن‌آوری جدید به اسم اوترنت را جایگزین کرده‌اند؛ یعنی اینترنت رایگان برای همه جهان. فن‌آوری اوترنت، یعنی دیگر کنترلی روی محتوا وجود نخواهد داشت؛ از این رو یا باید به کلی اینترنت را کنار بگذاریم یا باید کل خانواده به سواد رسانه مجهز شوند؛ چون در اینترنت امکان فیلترینگ توسط جمهوری اسلامی وجود دارد، اما در اوترنت دیگر امکان فیلترینگ وجود ندارد.
در کشورهای مختلف قانونگذاری‌هایی برای افراد زیر 18 سال جهت استفاده از اینترنت وجود داشت. در آمریکا قانونی تصویب شد که با تشخیص سن زیر 18 سال، دسترسی به سایت‌های مستهجن بسته شوند، اما انجمن دفاع از آزادی بیان، قانون را لغو کرد. سپس اف بی آی برای پرونوگرافی و مستهجن‌نگاری کودک و نوجوان، 200 سایت ایجاد کرد؛ یعنی سایت‌های مستهجن مخصوص کودک و نوجوان. اکنون با اوترنت، امکان دسترسی به هر نوع محتوایی را به صورت رایگان در اختیار تمام افراد جهان قرار خواهد داد.
اندیشکده‌ای با نام «ترنت وان» وجود دارد که فعالیتش متمرکز بر رصد فن‌آوری است. بعضی به اشتباه می‌گویند امروز در عصر اطلاعات هستیم، اما عصر اطلاعات برای دهه 80 و 90 است که برای مثال در سال 80، تبیان و سایت شهید آوینی پشت سر هم روی سایت‌شان مقاله می‌فرستادند. در آن زمان «وب دو» شروع به کار کرده بود؛ وبی که می‌خواندی و می نوشتی و می‌فرستادی. امروز اندیشکده ترنت وان مدعی است در مرزهای جمهوری اسلامی حضور دارد؛ وی می‌گوید ما یک نصف مجازی داریم و این نصف مجازی در اختیار کسانی است که ترافیک اطلاعات ایران دست آنهاست. با فیلتر شدن تلگرام دسترسی به اطلاعات ایران کاهش پیدا کرده است. بر اساس آمار، اکنون تلگرام به 30 درصد اطلاعات دسترسی دارد. اکنون در این عصر نیمه مجازی و نیمه واقعی، وظیفه دانشگاه و حوزه چیست؟
اندیشکده ترنت وان می‌گوید سه سال پیش، یک کمپانی آمریکایی در پوست کارگرانش، چیپ‌ستی تحت عنوان کارت حضور غیاب گذاشت، اما این کار در واقع برای اطلاع کارفرما از سلامتی کارکنانش بود تا در صورت مریضی دور انداخته شوند! بعضی از فن‌آوری‌های کنترل افراد، پوشیدنی، نصب کردنی و ... هستند.
شناخت مشکلات زیربنایی
برای شناخت وظایف‌مان در این فضا، اولین بحث جدی مهارت‌آموزی است. مهارت‌های سواد چیست؟ وقتی میخواهیم درباره مسائل خانواده صحبت کنیم، باید اول رویکرد خودمان را بشناسیم؛ زیرا تا آن چتر را نداشته باشیم، نمی‌‌دانیم باید در خانواده بدبین باشیم یا خوش‌بین و یا واقع‌بین. سپس درباره کارهایی که میخواهیم در خانه انجام شود، باید در وهله اول مشکلات زیربنایی را بشناسیم. نمونه‌ها نشان داده است که قبل از کنکور، یک‌باره آمار چت دختر و پسر در چت‌روم‌ها افزایش پیدا می‌کند؛ چون دچار استرس و اضطراب می‌شوند و می‌خواهند با این ارتباط و گفتگو آرام شوند. در مشکلات زیربنایی، باید حواسمان به خانواده باشد. برای مثال مردی که به تماشای فیلم‌های مستهجن معتاد شده است، پس از بررسی مسائل مشخص میشود به علت برگشت چک و مشکلات اقتصادی، به محبت عاطفی و همدردی خانوادگی نیاز داشته، اما همسرش متوجه این مسئله نبوده است.
تکنیک متضاد
در گام بعدی باید تکنیک متضاد را تمرین کرد. باید در خانواده به رفتارهایی که کلیشه یا عادت شده، توجه کرد. بر اساس پژوهش، آخرین کاری که خانم‌ها و آقایان هنگام خواب انجام می‌دهند، چک کردن گوشی است، نه صحبت با یکدیگر یا محاسبه، مراقبه و ورزش. تکنیک تمرین متضاد می‌گوید سعی کن به جای کاری که انجام می‌دهی، فعالیت دیگری را جایگزین کنی؛ برای مثال زمان چک کردن گوشی از آخر شب و هنگام خواب، به صبح و پس از ورزش روزانه منتقل شود.
متوقف کننده‌های بیرونی
تحقیق جالبی در اروپا به نام «استفاده از متوقف کننده‌های بیرونی» انجام شد. در این تحقیق از فردی که مشغول بازی رایانه‌ای بود پرسیدند چه چیزی را دوست دارد؟ وقتی خوراکی مورد علاقه‌اش را گفته بود، برایش آماده کرده و به او اطلاع داده بودند. اما او مشغول بازی شده و پس از گذر ساعتی سراغ خوراکی مورد علاقه‌اش آمده بود. این در حالی است که به فرد دیگری که مشغول بازی بود، گفتند دختری اینجاست که می‌خواهد با تو گفتگو و ارتباط داشته باشد. فرد بازی‌کننده گفته بود پس از رد کردن این مرحله با او صحبت می‌کنم.
نتایج این پژوهش‌ها بیانگر آن بود که اغلب افراد به ماندگاری در فضای مجازی اینترنت سایبر بیشتر از ارتباط با جنس مخالف علاقه دارند. بنابراین جذابیت‌های این فضا بسیار زیاد است. هم‌چنین پژوهشگران دریافته‌اند دیدن طیف نور خورشید، آبی رنگ است و سبب ترشح هورمون آدرنالین در مغز انسان میشود؛ یعنی در محور عالم و طبیعت، پروردگار ما را با خورشید هماهنگ کرده است که خورشید با ترشح هورمون آدرنالین، پویایی و نشاط را زیاد می‌کند. بنا بر پژوهش‌های دیگری، طیف نوری گوشی‌های موبایل، آبی رنگ است؛ یعنی زمانی که افراد با گوشی، لپ‌تاپ و تبلت سرگرم هستند، در مغزشان هورمون آدرنالین ترشح میشود. بنابراین احساس خوشایند و خوشحالی از آنلاین بودن، به دلیل ترشح هورمون آدرنالین است.
لذت تعریف شنیدن در فضای مجازی
معاون تربیتی مدرسه مدام عکس‌های سفره پنج شش متری با چهار نوع غذا را به گروه معلم‌های مدرسه می‌فرستاد و در توضیحش می‌نوشت: تقدیم به خانواده‌ام. از هر انگشت من ده هنر می‌بارد، برای خانواده خودم را فدا می‌کنم. دیگران هم از او تعریف می‌کردند! بعد معلوم شد عکس‌ها را از صفحه اینستاگرام مرکز آموزشی سفره‌آرایی بر می‌داشته است. این رفتار حتماً علتی دارد. بررسی مشکلات درونی این فرد، حاکی از این بود که احتمالاً در خانه کسی از او تعریف نمی‌کند و او به سبب کمبودهایی که دارد، دست به چنین کاری زده است.
پژوهشگران با بررسی‌هایی که انجام داده‌اند، به این نتیجه رسیده‌اند که وقتی در فضای مجازی از کسی تعریف میشود، هورمونی به نام دوپامین در مغز ترشح میشود. این هورمون هنگام لذت جنسی نیز در مغز ترشح میشود. وقتی در فضای مجازی از فرد تعریف شود، فرد خوشش می‌آید و درصد ترشح دوپامین، 30 تا 40 درصد بالاتر می‌رود؛ زیرا فرد فکر می‌کند در عرصه جهانی در حضور دیگران است. از همین رو رفتارهای افراد در فضای مجازی، احساسی هیجانی است. از آن سو، اگر او را تکذیب و نقد کنند، از نظر احساسی به هم می‌ریزد.
پسر نوجوان هفده ساله‌ای با فردی در پارک قرار گذاشت. وقتی طرف مقابلش سر قرار آمد، این نوجوان با چاقو به قلب وی زد. وقتی به جرم قتل دستگیرش کردند و علت کارش را پرسیدند، گفت روز گذشته این فرد او را از یک گروه تلگرامی حذف کرده بود. احساسات در فضای مجازی تشدید شده است؛ زیرا هورمون دوپامین دارد کار خودش را به خوبی انجام می‌دهد.
اولویت‌بندی کارها
باید برای انجام کارهایمان برنامه داشته باشیم و آنها را اولویت‌بندی کنیم. برای مثال ساعت مشخصی برای استفاده از رسانه داشته باشیم. اگر فرزندمان می‌خواهد شبکه پویا ببیند، اشکالی ندارد؛ اما ابتدا باید وظایف و فعالیت‌هایی را که برایش مشخص کرده‌ایم، انجام دهد. اگر اعتراض کرد که برنامه مورد علاقه‌اش تمام میشود، بگوییم برایش ضبط می‌کنیم.
خانمی برای شبکه پویا رمز گذاشته است. خانم می‌گفت ابتدا یک‌بار شبکه پویا را حذف کردم؛ چون می‌خواستم فرزندم را آزمایش کنم و ببینم زندگی بدون شبکه پویا برای او چگونه است. دو روز اول بچه کلافه‌ام کرد. نق می‌زد و مرا اذیت می‌کرد. روز سوم یاد گرفته بود چگونه زمان خودش را پر کند. عروسک‌هایش را می‌آورد و یک بازی ابداع کرد. امروز در خانه‌مان با دخترم بازی می‌کنیم. او میشود فروشنده عروسک‌هایش. آنها را می‌چیند و می‌گوید من مالک اینها هستم، شما نقش آقای خریدار را بازی کن و بیا از من بخر. این بازی را وقتی ابداع کرد که مادرش شبکه پویا را حذف کرد. بعد از سه روز یاد گرفت نقاشی کند، اسکوتر سواری کند، فروشنده بازی کند و ... . راه پر کردن وقتش را یاد گرفته بود. مادرش می‌گفت: من همین را می‌خواستم. بعد یک هفته شبکه پویا برگشت، اما با مرز، برای اینکه وقتی از خواب بیدار شد، بلافاصله سمت شبکه پویا نرود، وقت صبحانه شرط نگذارد که اول شبکه پویا ببینم بعد غذایم را بخورم. اولویت‌بندی، یعنی به جای اینکه کودکان و نوجوانان برای ما شرط بگذارند، ما برای آنها ریل‌گذاری می‌کنیم.
مدیریت زمان و محتوا
پرسش‌نامه تست گام هشت، تعدادی سؤال است برای اینکه ببینید به اینترنت و رسانه معتاد هستید یا نه. یکی از سؤالاتش این است که آیا قبل از اتصال به اینترنت، برای خود زمانی مشخص می‌کنید؟ برای مثال الان ساعت هشت و نیم است و من برای خودم زمان مشخص می‌کنم که تا ساعت 9 آنلاین باشم. زمان که گذشت و آف شدم، آیا کار را تمام کردم؟ ساعت از 9 گذشته بود یا نه؟ نداشتن مدیریت در کار، یعنی یک هشتم معتادی. یکی از بحث‌های مهم در فنون مدیریت زمان، این است که از متوقف کننده‌های بیرونی برای مدیریت زمان استفاده کنیم. از یادآوری‌هایی مانند هشدار موبایل، یا خواستن مادر یا همسر برای یادآوری. مدیریت زمان، نیازمند شناخت خود است. هیچ کسی بهتر از خود آدم، نحوه فریب خوردنش، علاقمندی‌هایش و چیزهای دیگر را نمی‌داند.
بعضی‌ها روی گوشی‌هایشان استیکر‌هایی می‌زنند؛ مانند گناه یعنی خداحافظ حسین. این استیکر را بالا چشمش روی گوشی زده که هر وقت می‌خواهد گناه یا اشتباه کند، در دوگانه‌ای بیفتد که این کار را بکنم یا نه؟ از زنگ زدن و دعوا کردن با دیگران تا غیبت و ... . بعضی وقت‌ها در تنهایی بیشتر گناهان اتفاق می‌افتد: «إِتَّقُوا مَعَاصِيَ اللّهِ فِي الْخَلَوَاتِ، فَإِنَّ الشَّاهِدَ هُوَ الْحَاكِمُ».
مواجهه والدین در مصرف
در سواد رسانه، می‌توانیم دسته‌بندی‌هایی برای شیوه مصرف داشته باشیم: 1. منع، 2. استفاده امانی، 3. استفاده اشتراکی، 4. استفاده مشروط، 5. استفاده بر مبنای واگذاری که میشود مالکیت؛ یعنی دسته‌بندی کردیم تا پنج سال ممنوع است. موج موبایل بر روی خشکی بدن کودک اثر می‌گذارد؛ زیرا تا زیر پنج سال همه بدن کودک، آب است؛ چون رطوبت بدن زیاد است. آخرین جایی که کامل میشود، سیستم عصب است که در شش سالگی کامل میشود. امواج موبایل بر سیستم عصبی اثر می‌گذارد. برایش رادیو را جایگزین کنید تا بخوابد، با پاتکست بخوابد. من برای فرزندم یک موجودی ساختم به نام «شاتا». بزرگ‌تر که شد، سعی کردم از حوزه خیال و حوزه واقعیت، به الگوهای واقعی برسد و مدام در یک فضای سورئال و موهوم نباشد؛ بنابراین باید تا پنج سال استفاده از موبایل، تبلت و ... را ممنوع کرد.
استفاده امانی، یعنی این وسیله برای مادر و پدر است و تو اجازه داری چیزی را با آن تماشا کنی یا با آن بازی کنی. من به دخترم اجازه دادم عکس‌ها و فیلم‌های بابا و مامانش را در گالری تصاویر ببیند؛ برای اینکه عشق و محبتش به بابا و مامانش زیادتر شود نه اینکه با آن بازی کند. مرحله بعد استفاده اشتراکی است. در سن 11 سالگی تا 13 سالگی، باید به فرزندتان تفیهم کنید که این تبلت برای همه اعضای خانه است نه مامان و بابا. پدری حالش بسیار متلاطم بود، علتش را جویا شدم متوجه شدم دختر چهارده ساله‌اش در کامپیوترش 24هزار فیلم مستهجن دارد. این نتیجه اختصاص در سن پایین بدون کنترل است.
مرحله بعد استفاده مشروط است. امتحانش را خوب داد، موفقیتی را کسب کرد، اجازه دارد فلان نرم‌افزار را نصب کند؛ اما رمز وسیله باید در دست پدر و مادر باشد. مرحله آخر، خودکنترلی است؛ یعنی به او تفهیم کنیم شما دیگر می‌توانی این وسیله را داشته باشی؛ چون یاد گرفتی بیرون بروی، کار کنی و از خودت مراقبت کنی. این سن بلوغ است، در یکی 14 سال است، در دیگری 16 سال، در دیگری 18 سال. این بلوغ عقلی در افراد متفاوت است. بازی «کلش آف کلنز» نمادهای شیطان‌پرستی دارد مثل بزی که شاخ دارد. روزنامه گاواردین به پدرها و مادرها هشدار داده بود که قسمت چت این بازی پر از افراد همجنس‌باز است. دو میلیون کودک و نوجوان ایرانی معتاد این بازی شده‌اند. دوستی که این بازی را انجام می‌داد، می‌گفت در قسمت چت این بازی، می‌آیند از همه کاری جزء به جزء توضیح می‌دهند. افراد سن بالا با آی‌دی دخترانه می‌آیند پسران را تور می‌کنند.
در مواجهه بعدی والدین وارد حوزه آموزش می‌شوند، یعنی از همان فضای شش سال تا نه سال، ما وارد حوزه آموزش می‌شویم. پدر و مادر باید خودشان مطلع باشند یا از افراد مطلع بخواهند که این مسائل را به فرزندشان آموزش دهند. مرحله بعد، مرحله پایش است که بسیار هم مهم است؛ پایش آشکار و پایش نهان. در پایش آشکار شما عامدانه از فرزندان خود می‌خواهید که وسایل شخصی‌اش را در اختیار شما قرار دهد؛ برای مثال از فرزندتان می‌خواهید گوشی‌اش را در اختیارتان قرار دهد تا عکس‌هایی که گرفته است، ببینید. در آمریکا که مهد آزادی بیان است، سیصد نرم‌افزار کنترل والدین در پایش نهان وجود دارد. پایش نهان، یعنی نرم‌افزاری که پدر و مادر روی گوشی فرزند دارند و هر یک دقیقه عکس می‌گیرد و همه آیدی‌ها و آدرس‌های سرچ شده را ذخیره می‌کند و به پدر و مادر می‌دهد.
مرحله آخر نیز خودکنترلی است. رویکرد والدین کمک گرفتن است. آنها باید از فرزندشان کمک بخواهند. برای مثال از او بخواهند چیزی را سرچ و جستجو کند، یا چون توانایی‌اش در استفاده از کامپیوتر خوب است، به او بگویند که کلاس‌های مرتبط با کامپیوتر بروی و بعد سخنرانی من را با آن ارائه کن و به من هم یاد بده. به عبارتی شما باید زمینه را برای آنها فراهم کنید و آنها را به سمت تولید ببرید. هر چه فرزندتان به سمت تولید برود، خطر محتوای بد کمتر او را تهدید می‌کند؛ ضمن آنکه تولیدکنندگی نوعی بلوغ را برای فرزند ایجاد می‌کند.
اعتیاد اینترنتی
نشانه‌های اعتیاد اینترنتی سه تا اختلال است: اختلال خواب، شب دیر می‌خوابد و صبح دیر بلند میشود. اختلال بعدی در تغذیه است که فرد غذایش را در اتاقش می‌خورد و زمان‌بندی ناهار و شامش عوض میشود، وعده صبحانه‌ای حذف میشود. می‌گوید من در اتاقم می‌خورم زمان بندی ناهار و شامش عوض شده وعده صبحانه‌اش حذف میشود. سومین اختلال هم در تحصیل است که نمرات او کم میشود یا در کار است که دیگر چندان به آن رغبت ندارد و آن را خوب انجام نمی‌دهد. در آسیا و منطقه خاورمیانه، بیشترین و بالاترین نرخ معتادان اینترنتی را در بین پسران دوازده تا هیجده سال دارد.
یک نظریه پرداز می‌گوید نسل جدید، ژنتیکی دیجیتالی هستند، چون پدر و مادر از این وسایل استفاده کرده‌اند، به فرزندان هم منتقل شده است؛ به گونه‌ای که بچه دو ساله یاد گرفته است صفحه را با انگشتش جابه‌جا کند. الگوهای افراطی و نشانه‌هایی مانند چشم قرمز، بددهنی، مخفی کاری، گوشه‌نشینی و عزلت با گوشی، از جمله علائمی است که نشان می‌دهد خطری وجود دارد. یکی دیگر از نمونه وجود خطر، مینی‌مایز کردن یا همان پایین آوردن صفحه به صورت ناگهانی است. مادری می‌گفت دختر نه ساله‌ام گوشی را گرفته بود. وارد اتاق که شدم بلافاصله مینی‌مایز کرد. گفتم دخترم تشنه‌ام یک لیوان آب برایم می‌آوری؟ وقتی رفت، گوشی را باز کردم و دیدم دختر خاله‌اش از تلگرام برایش فیلم مستهجن فرستاده است.
تحقیق و بررسی درباره رسانه‌های اینترنتی و فضای مجازی بیانگر آن بود که چند چیز سبب اعتیاد به اینترنت میشود. مورد اول «خبر» است. کانال‌هایی که خبرهای مختلف را از کشور یا حتی دیگر کشورها در زمینه‌های مختلف جمع‌آوری می‌کند و در اختیار دیگران قرار می‌دهد. فرد یا افرادی که این کانال‌ها یا گروه‌ها را ایجاد کرده‌اند تمام وقت‌شان را صرف می‌کنند که اطلاعات را جمع‌آوری کنند و بعد آن را در کانال یا گروه خودشان قرار دهند. این سبب اعتیاد میشود. آنهایی هم که این کانال‌ها را دنبال می‌کنند، دچار اعتیاد می‌شوند؛ چون مداوم در پی این هستند که بدانند خبر جدید چیست.
مورد دوم «چت کردن» است که اعتیاد می‌آورد. شبکه‌های اجتماعی هم اعتیادآور است. تلگرام را فیلتر کردند، اما دیگر شبکه‌ها مانند «بله»، «اپ»، «طلاگرام» و ... وجود دارد برای سرگرم شدن و هر فردی بعضا چندین شبکه اجتماعی دارد. مورد سوم «خرید» است که سبب اعتیاد میشود؛ به ویژه برای خانم‌ها.
مورد چهارم «موارد مستهجن» است که سبب اعتیاد میشود و در فضای مجازی هم بسیار زیاد است. «عضویت در سایت‌ها و کانال‌های قمار و شرط‌بندی» و «بازی» هم سبب اعتیاد فرد به فضای مجازی و اینترنت میشود.
بازی خوب است؛ حتی به افراد چهل سال به بالا تأکید می‌کنیم که روی گوشی‌شان بازی داشته باشند؛ چون خلاقیت فرد را بالا می‌برد، موجب ترشح آدرنالین و دوپامین میشود، تحرک فرد را بالا می‌برد، ضربان قلب و فشار خون را بالا می‌برد و سبب بهبود شرایط جسمی‌اش میشود. البته همه بازی‌ها هم بازی‌های کودکانه نیست. برای مثال یک بازی است به نام «آقا میرزا جدول». شش حرف به فرد می‌دهد و از او می‌خواهد با این شش حرف، 10 جمله بساز. این بازی خوبی برای افراد 60 ساله است. وقتی می‌گوییم بازی اعتیاد می‌آورد، بیشتر طیف نوجوان مد نظرمان است و بازی‌های غیر دانشی مانند سکه جمع کردن، فرار از دست پلیس.
بنابراین باید اولا به روز باشیم، فن‌آوری‌های روز را بشناسیم و کار کردن با آنها را بلد باشیم. واقع‌بین باشیم و از یاد نبریم که فن‌آوری به جایی خواهد رفت که دیگر کنترل‌پذیر نیست یا باید تصمیم بگیریم نداشته باشیم و مدرن نباشیم که در این صورت زبان فرزندمان را نمی‌فهمیم.
افزودن دیدگاه جدید