روش­های درمان وسواس بانوان

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| ره توشه ماه رمضان۱۴۰۰(ویژه خانواده)،  روش­های درمان وسواس بانوان.
کاری از گروه تولید محتوای معاونت فرهنگی وتبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

مقدمه

وسواس نشانه‎ای از بیماری روحی و روانی و سرچشمه آن وسوسه شیطان و تردید است و باید هرچه سریعتر درمان شود. حضرت علی(علیه السلام) فرموده است: «الْمُرِيبُ‏ أَبَداً عَلِيل؛[1] کسی که همه چیز و همه کس را به چشم تردید و شک نگاه می­کند، همواره بیمار است». روان­پزشکان وسواس را یک نوع بیماری می­دانند که نیاز به درمان دارد. بسیاری فکر می­کنند وسواس تنها یک بیماری فکری است که روی روح اثر دارد، در حالی­که این بیماری جسم را هم از بین می­برد. این بیماری چنان عذاب­آور است که حضرت موسی(علیه السلام) وقتی سامری را نفرین کرد به مرض وسواس دچار شد. علامه طباطبائی در ذیل آیه شریفة 97 در سوره مبارکه طه «فَإِنَّ لَكَ فِي الْحَياةِ أَنْ تَقُولَ لا مِساسَ وَ إِنَّ لَكَ مَوْعِداً لَنْ تُخْلَفَهُ» می­نویسد: سامرى بر اثر نفرين حضرت موسى(علیه السلام) به مرض وسواس گرفتار شد و با نزديک شدن افراد به خود احساس وحشت مى‌كرد و مى‌گفت: «لا مساس؛ به من نزديک نشويد». آری او مبتلا به مرض وسواس شد، به‌طورى كه از مردم وحشت مى‏كرد و مى‏گريخت و فرياد مى‏زد: «لامساس لامساس».[2]

بررسی­ها نشان می‌دهد با وجود اینکه اختلالات روانی در زن و مرد مساوی است، اما وسواس در بین خانم‌ها شیوع بیشتری دارد.[3] وسواس در پاکی و نظافت، وسواس در مورد خطاها، وسواس در مورد روابط خانوادگی، وسواس در مورد حساسیت نسبت آینده فرزندان و وسواس در مورد نگرانی­های مختلف زندگی از جمله مصادیق مختلف وسواس در بانوان است. با توجه به اهمیت موضوع وسواس این نوشتار در صدد ارائه روش­های درمان این مشکل روانی در محدوده این مجال است. البته از آنجا که درمان وسواس اختصاص به زن و مرد ندارد، روش­های ارائه شده عمومیت دارد و مختص زنان نیست.

مفهوم وسواس

 وسواس که خاطره و خواطر شیطانی نیز نام دارد، در لغت به معنای صدایی آرام و پنهانی است.[4] در مفردات راغب آمده:

وسواس در اصل صدای آهسته­ای است که از به­هم خوردن زینت آلات برمی­خیزد. سپس به هر صدای آهسته گفته شده است و در اصطلاح به خطورات و افکار بد و نامطلوبی که در دل و جان انسان پیدا می­شود و شبیه صدای آهسته­ای است که در گوش فرو می­خوانند، اطلاق گردیده است.[5]

وسواسی به کسی می­گویند که این خطورات به­طور مستمر برای او پدید می­آید و او نیز به آن ترتیب اثر می­دهد.

روش­های درمان وسواس

برای درمان بیماری روحی و جسمی وسواس راه­های مختلفی وجود دارد که به برخی از آنان می­پردازیم:

1. پذیرفتن بیماری وسواس

در مرحله اول شخص باید بپذیرد که بیمار است اگر فرد مبتلا به وسواس نپذیرد که بیمار است درمان پذیر نیست. او باید به نشانه­های وسواس توجه کند که آیا رفتار و افکار او مثل وسواسی­ها هست یا نه؟ اگر خود را بیمار نداند هرگز به فکر علاج نخواهد افتاد. او اگر متوجه بیماری نیست رهنمود دادن به او هیچ اثری ندارد. این‌گونه اشخاص همان­هائی هستند که حضرت عیسی(علیه السلام) هم با دم مسیحائی خود، وی را نمی­تواند درمان کند.[6]

2. امداد­های معنوی

عبادت به معنای یاری جستن از قدرت بی­نهایت خداوند است. انسان با یاد خداوند، آرامش می­یابد. به­یقین دعا، نماز، روزه[7] و توسل در آرامش روانی و کاهش اضطراب وسواسی­ها اثر به­سزایی دارد. امام رضا(علیه السلام) فرمود: «إِذَا حَزَنَک أَمْرٌ شَدِیدٌ فَصَلِّ رَکعَتَین؛[8] زمانی­ ­که گرفتاری شدیدی تو را غمگین سازد، دو رکعت نماز بخوان». امام صادق(علیه السلام) فرمود: «لَا يَتَمَكَّنُ الشَّيْطَانُ بِالْوَسْوَسَةِ مِنَ الْعَبْدِ إِلَّا وَ قَدْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ اسْتَهَانَ وَ سَكَنَ إِلَى نَهْيِهِ وَ نَسِيَ اطِّلَاعَهُ عَلَى سِرِّه؛[9] شيطان موفّق به وسوسه‌ي بنده‌اي نمي‌شود مگر آن­گاه كه از ياد خدا روي بگرداند و آن را سبك بشمارد و در جايگاه نافرماني خدا قرار گيرد و فراموش كند كه خدا بر پنهان او آگاه است».

3. تقویت باورهای دینی

برای درمان وسواس لازم است باورهای دینی تقویت شود. چون از مهمترین عوامل وسواس دوری از آموزه­های دینی است. بی­تردید رفتار افراد وسواسی برای جلب رضایت خدا نیست. فرد دارای وسواس می­گوید به دلم نمی­چسبد. عمل آدم وسواسی ربطی به تقوا و تدین ندارد.

حضرت امام خمینى; در کتاب ارزشمند شرح چهل حدیث مى‏نویسد:

بدان‏كه وسوسه و شک و تزلزل و شرک و اشباه آنها از خطرات شيطانيه و القائات ابليسيه است كه در قلوب مردم مى‏اندازد؛...اگر از كمال تقوا و احتياط در دين است، چه شده است كه بسيارى از اين وسواسى‏هاى بى‏جا و جاهل‏هاى متنسک راجع به امورى كه احتياط لازم يا راجح‏ است احتياط نمى‏كنند؟ تا كنون كى را سراغ داريد كه در شبهات راجع به اموال، وسواسى باشد؟ تاكنون كدام وسواسى عوض يک مرتبه زكات يا خمس چند مرتبه داده باشد؟ و به جاى يک مرتبه حج چند مرتبه رفته باشد؟ و از غذاى شبهه‏ناک پرهيز كرده باشد؟[10]

4 . تفکر دربارۀ سرمایه­های تلف­شده

اگر یک وسواسی به سرمایه­های از دست­رفته از لحاظ مادی و معنوی توجه کند یقیناً در رفتار خود تجدید­نظر خواهد کرد. عمر ما بهترین سرمایه است که شیطان از ما می­گیرد. بدن از بهترین سرمایه‌های انسان است که در اثر وسواس فرسوده می­شود و مشکلات پوستی، زانو درد، آرتروز، دردهای مفصلی، دیسک کمر، سائیدگی زانوها بخشی از فرسایش جسم وسواسی­هاست. همچنین خستگی و افسردگی روحی از دیگر موارد اسراف در سرمایه­هاست. این در حالی است که امام باقر(علیه السلام) فرمود: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) يَتَوَضَّأُ بِمُدٍّ وَ يَغْتَسِلُ بِصَاع‏؛[11] رسول الله(صلی الله علیه و آله) با یک مُدّ آب (750 گرم) وضو می­گرفتند و با یک صاع آب (3 لیتر) غسل می­کردند»

اساسا ترک وسواس امر آسانی نیست ولی در صورت پافشاری در ترک، آسان خواهد شد. امیرالمؤمنین(علیه السلام) می­فرماید: «إِذَا خِفْتَ صُعُوبَةَ أَمْرٍ فَاصْعُبْ لَهُ يَذُلَّ لَكَ وَ خَادِعِ الزَّمَانَ عَنْ أَحْدَاثِهِ تَهُنْ عَلَيْكَ؛[12] هرگاه از سختی و دشواری کاری ترسیدی، در برابر آن، سرسختی نشان بده، که رامت می­شود و در برابر حوادث روزگار، چاره اندیشی کن، که بر تو آسان می­شود».

5 . الگو­گیری از بزرگان دینی

الگوگیری از رهنمود­ها و رفتار بزرگان از مهمترین روش­های درمان وسوسه است، همان­طوری که قبلا به وضوی پیامبر(صلی الله علیه و آله) اشاره شد دیگر بزرگان ما نیز چنین بودند. ماجرای برخورد فقیه بزرگ صاحب جواهر با یک شخص وسواسی در این مورد آموزنده است. [13]شیخ محمد حسن نجفی، فقیه بزرگ شیعه صاحب جواهر دیده بود که: شخصی از خزینه حمام[14] بیرون می­آید، چند قدمی می­رود، بعد برگشته، داخل خزینه می­شود. صاحب جواهر فهمید که او به وسوسه مبتلا است. پرسید: چرا چنین می­کنی؟ گفت: چون زمین حمام پاک نیست و بخاری که از آن جا بلند می­شود، نجس است و وقتی که بخار به بدن من می­خورد، نجس می­شود. به همین خاطر، برای شستن بدنم برمی­گردم. آن شخصیت بزرگ، خواست ذهن او را با حرفی که از سنخ همان خیال او است، منصرف کند. فرمود: آری، درست می­گویی، لکن چون بخار از آن طرف به آب خزینه اتصال دارد، نجاست به آن سرایت نمی­کند. او متقاعد شده، بیرون رفت. پس از آن، دیگر آن کار را تکرار نکرد.[15]توجه به سیرۀ بزرگان و همچنین مرور خاطرات وسواسی­های رها شده از چنگال وسواس هم مفید است.

6. توجه به فتوای فقها

کسی که وسواس دارد باید در مورد مسائل احکام به­مقدار متعارف اکتفا کند و ذره­ای بیشتر از دیگران در موضوعات دینی تکرار ننماید. در این مورد فقها ضمانت نموده‌اند که تکلیف شرعی آدم وسواسی همان مقدار متعارف است که دیگران انجام می­دهند اعم از آنکه به یقین برسد یا نرسد. حضرت آیت­الله خامنه­ای در پاسخ سؤال یک خانم وسواسی برای درمان وسواس چنین رهنمود داده‌اند:

افراد وسواسی که دارای حساسیت نفسانی شدیدی در مورد نجاست هستند، لازم است برای رهایی خود از بیماری وسواس به توصیه‌های زیر عمل کنند:

الف. از نظر شرع مقدس، در طهارت و نجاست، اصل بر طهارت اشیا است یعنی در هر موردی که کمترین تردیدی در نجس شدن آن برایشان حاصل شد، واجب است حکم به عدم نجاست کنند.

ب. اگر گاهی یقین به نجاست هم پیدا کردند باید حکم به عدم نجاست کنند، مگر در مواردی که نجس شدن یک شیء را با چشمان خود ببینند به طوری که اگر فرد دیگری هم آن را ببیند یقین به سرایت نجاست پیدا کند، فقط در این موارد باید حکم به نجاست کنند. استمرار اجرای این حکم در مورد افراد مزبور تا زمانی است که این حساسیت به طور کلی از بین برود.

ج . هر شیء یا عضوی که نجس می‌شود برای تطهیر آن یک‌بار شستن با آب لوله‌کشی بعد از زوال عین نجاست کافی است. تکرار در شستن یا فرو بردن آن در آب لازم نیست، و اگر شیء نجس از قبیل پارچه و مانند آن باشد بنابر احتیاط باید به مقدار متعارف فشار و یا تکان داده شود تا آب از آن خارج گردد.

د. دین اسلام دارای احکام سهل و آسان و منطبق با فطرت بشری است، لذا آن را بر خود مشکل نکنند و با این کار باعث وارد شدن ضرر و اذیت به جسم و روحشان نگردند. حالت دلهره و اضطراب در این موارد، زندگی را بر ایشان تلخ می‌کند و خداوند راضی به رنج و عذاب ایشان و کسانی که با آنها ارتباط دارند نیست. شکر‌گزار نعمت دین آسان باشند و شکر این نعمت، عمل بر اساس تعلیمات خداوند تبارک و تعالی است.

هـ . این حالت، یک وضعیت گذرا و قابل علاجی است. رهایی از آن، احتیاج به رؤیا و معجزه ندارد، بلکه باید ذوق و سلیقۀ شخصی خود را کنار گذاشته و متعبد و مؤمن به دستورات شرع مقدس باشند. افراد بسیاری بعد از ابتلا به آن با روش مذکور از آن نجات یافته‌اند. به خداوند توکل کنید و نفس خود را با همت و اراده آرامش بخشید. انشاء الله موفق باشيد.[16]

آیت الله مکارم شیرازی نیز در پاسخ به سؤال یک خانم که به وسواس شدید مبتلا بوده است، چنین می­گوید: «شما باید تسلیم حکم خدا باشید. حکم خدا این است که به مقدار متعارف بشویید، بقیّه براى شما «پاک» است، هر چند حالت وسواس به شما می­گوید نجس است، این روشن­ترین راه است و بسیارى از این طریق درمان شده­اند».[17]

7. توجه به عوامل وسواس

برای درمان وسواس، شناخت ریشه­ها تأثیر فراوان دارد. مثلاً شناخت عواملی مانند: ضعف روحی، جسمی و سوء تربیت از ریشه­های آن است. در این صورت لازم است روح و جسم تقویت شده و تربیت هم اصلاح شود، چرا که ممکن است والدین در تربیت فرزندان دچار افراط و یا تفریط شده باشند. امام محمدباقر(علیه السلام) فرموده است: «شرّ الآباءِ مَنْ دَعاهُ الْبِرُّ اِلَی الاْفراطِ.»[18]بدترین پدران کسی است که نیکی [به فرزند] را به حد افراط برساند.» در اینجا یکی از دو حالت متصور است:

اول: سهل انگارى بیش از حد مادران در رفتار با کودک، به­گونه‏اى که این طرز فکر در کودک ایجاد ‏گردد که هیچ­کس در مسائل نجاست و پاکى و رفتارهاى کودکانه‏اش او را تحت­نظر و کنترل نداشته و در نتیجه خودش باید از خود مواظبت کرده و رفتارهایش را کنترل کند و چون کودک قدرت تشخیص کافى ندارد، دچار وسواس و حساسیت بیش از حد مى‏گردد.

دوم: سخت­گیرى بیش از اندازه مادران در طهارت و نجاست کودک، موجب وسواس او در آینده می­شود و زمینة اذیت و آزار کودک و حسّاس شدن و دقت کردن بیش از اندازه او را فراهم مى‏آورد.

8. بی ­اعتنایی به وسوسه­ ها

از اساسی­ترین راهکارها برای درمان وسواس عملی و وسواس فکری، بی اعتنایی به وسوسه­هاست. افراد وسواسی نباید به وسوسه­ها اعتنا کنند. برای مبارزه با وسوسه­ها بهتر است عهد و پیمان ببندند، یا  نذر کنند، خود را جریمه کنند و با این روش طلسم اعتنا به وسوسه­ها و به دنبال آن طلسم تکرار را بشکنند. درمان اصلی و اساسی وسواس فکری و عملی بی­توجهی و بی­اعتنایی و بی­خیالی است. مثلاٌ کسی که در اعمال عبادی وسواس دارد، با خودش عهد کند که من یک بار می­شویم، یک بار وضو می­گیرم و یک بار غسل می­کنم. قرائت را یک بار می­خوانم. و اصلا به وسوسه­های شیطان توجه نمی­کنم. امام صادق(علیه السلام) فرمود: «إِنَّمَا يُرِيدُ الْخَبِيثُ أَنْ يُطَاعَ فَإِذَا عُصِيَ لَمْ يَعُدْ إِلَى أَحَدِكُمْ؛[19] شيطان پليد مى­خواهد از او اطاعت شود، اگر به وسوسه‌هایش اعتنا نشود به سراغ كسى از شما نمى­آيد». البته اگر انسان به وسوسه‌های شیطانی گرفتار نبود، ملکوت آسمان­ها را به چشم مشاهده می­کرد­.[20] شاعر می­گوید :

در راه عشق وسوسه اهرمن بسى است         هشدار و گوش دل به پیام سروش کن[21]

9. شناخت پیامدهای وسواس

تصور کنید فردی که چندین ساعت در حمام به شستشوی خود مشغول است. چه وقت و انرژی مفیدی را از دست می­دهد. یا فردی به این دلیل که حتی اگر از یک متری سطل آشغال رد شود، احساس می­کند که ممکن است نجس یا کثیف شود، هیچ­وقت منزل را ترک نکند. و یا خانم خانه­داری پس از یک مهمانی همه لوازم را باید بشوید. و موارد این­چنینی بسیار. چه صدماتی را به خود و اطرافیانش وارد می‌کند بنابراین پیامد وسواس و افکار مزاحم به معنی تخریب زندگی خود فرد و اختلال و سلب آسایش و آرامش برای دیگران است و پیامدهای بسیار مخرب دیگر که شرایط بیماری را وخیم­تر و بدتر می­کند.[22] اگر خانم­ها به برخی از آثار وسواس در زندگی خانواده خود دقت کنند و آثار شوم آن­ را در تزلزل خانواده ببینند، بی­تردید در رفتار خود تجدید­نظر می­کنند. به عنوان مثال مردی می­گوید:

از زنم خیلی راضی هستم. همه­جور هنری بلد است از کدبانوگری و آشپزی بگیرید تا هر کاری که فکرش را کنید. صداقت و مهربانی در وجودش موج می‌زند. خلاصه از هر نظر نمره زنم 20 است، برای همین کارهایش است که بی‌اندازه دوستش دارم و عاشقش هستم. اما مشکل بزرگی دارم و چیزی نمانده روانی شوم. آن هم وسواس بیش از اندازه است که آبرو برایم نگذاشته و با کارهایی که می‌کند جرأت نمی‌کنم به مهمانی بروم یا مهمانی را به خانه‌ام دعوت کنم... مدام می‌گوید بقیه کثیف هستند و فقط من تمیزم. اصلاً هم وسواس ندارم. با این که او را خیلی دوست دارم، اما با این شرایط چیزی به روانی شدن خودم هم نمانده است. هر جور هم با او صحبت می‌کنم، دلیل و منطق می‌آورم، اهمیت نمی‌دهد. چون هزار­و­یک دلیل بی‌ربط برای کارهایش می‌آورد. دیگر نمی‌دانم چکار کنم و از این وضعیت خسته شده‌ام.[23]

10. مراجعه به روان­پزشک

در برخی از موارد برای بهبود روند درمان، بهتر است به روان­شناس بالینی و روان‌پزشک مراجعه شود.

سایر توصیه های کاربردی

ضبط کردن رفتار، نوشتن افکار، تلقین شیطانی بودن وسواس، تغییر شرایط آب­وهوا و شرایط زندگی، دوری از افکار رویایی، استعاذه و مداومت به ذکر الهی،[24] پر کردن اوقات فراغت، گسترش زندگی جمعی، مسافرت‌های دسته‌جمعی و دوری از بیکاری و تنهایی، فاصله­گرفتن از افراد وسواسی، [25] تقويت افكار مثبت برای مقابله با افكار منفی، کسب معرفت بیشتر با مطالعه منابع مربوطه، تعقل در موضوع خود­آزاری و دیگر­آزاری، یاری خانواده وسواسی، رفع رذائل اخلاقی همچون تکبر و غرور و زیاده­خواهی و خود را بالاتر از انبیاء و اولیاء دانستن، دوری از تحقیر دیگران، ورزش کردن و بالاخره خواندن مرتب نماز­های یومیه در موقع معین و انجام عبادات مقرر آرام­بخش است.

نگارنده: حجت ­الاسلام والمسلمین عبدالکریم پاک­نیا تبریزی

فهرست منابع

کتب

قرآن کریم

ابن بابوبه، محمد بن علی (شیخ صدوق)؛ الخصال؛ قم: مؤسسة النشر الاسلامی،1362ش.
ابن منظور، محمد بن مكرم؛ لسان العرب؛ بيروت: دار صادر، بی­تا.
ارگانی بهبهانی، محمود؛ شناخت و درمان وسوسه و وسواس در اسلام؛ قم: نشر مجمع ذخایر اسلامی، 1377ش.
بحرانى، سيدهاشم؛ البرهان في تفسير القرآن، تهران: بنياد بعثت، 1416ق.
تميمى آمدى، عبدالواحد بن محمد؛ غرر الحکم و درر الکلم؛ قم: دارالكتاب الإسلامي‏، 1410ق.
حافظ، شمس الدین محمد؛ دیوان حافظ؛ تهران: فخر رازی، 1374ش.
خمينى، سيد روح اللَّه؛ شرح چهل حديث؛ تهران: مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى;، [بی‌تا].
راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ مفردات الفاظ قرآن؛ بیروت: دارالعلم، 1412ق.
شیخ مفید، محمد بن محمد؛ الإختصاص؛  نشر کنگره شیخ مفید. قم،1413ق .
شيخ حر عاملى، محمد بن حسن؛ وسائل الشيعة؛ قم: مؤسسة آل‌البيت:‏، 1409ق.
طباطبائی، سید محمدحسین؛ الميزان في تفسير القرآن؛ قم: نشراسماعیلیان، 1394ق.
طبرسی، رضی‌الدین حسن بن فضل؛ مكارم الأخلاق، قم: منشورات الرضی، 1412ق.
علی محمد، حیدری نراقی؛ وسواس، شناخت و راه های درمان؛ قم: انتشارات میثم تمار 1388ش.
فیض کاشانی، محمدمحسن؛ المحجة البیضاء؛ قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1383ق.
کلینی، محمد بن یعقوب؛ الكافي؛ تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1388ق.
لیثی واسطی، علی بن محمد؛ عيون الحكم و المواعظ؛ قم: دارالحدیث، 1376ش.
مکارم شیرازی، ناصر؛ رساله احکام بانوان جدید؛ احکام وسواس، قم: نشر مدرسه الامام على بن ابى طالب(علیه السلام)، 1386ش.
یعقوبی، احمد؛ تاريخ يعقوبى؛ بیروت: دارالکتب العلمیه، 1419ق.
سایت‌ها

http://drmandanashaban.com/Article/More/16
https://www.yjc.ir/fa/news/5817475
https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=27339.

[1]. علی بن محمد لیثی واسطی؛ عيون الحكم و المواعظ؛ ص40، ح 920.

[2]. سید محمدحسین طباطبایی؛ الميزان في تفسير القرآن؛ ج‏14، ص 197.

[3]. وسواس بیماری مردانه یا زنانه‌ای نیست، اما اینکه احساس می­شود در میان زنان شایع‌تر است، شاید به این علت باشد که طبق گفته برخی محققین، مردان، تا جائی که بتوانند وسواس خود را آشکار نمی‌کنند ولی زنان آن را ابراز می­دارند.

[4]. محمد بن مكرم ابن منظور؛ لسان العرب؛ ج۶، ص۲۵۵.

[5]. حسین بن محمد راغب اصفهانی؛ مفردات الفاظ قرآن؛ ص 869.

[6]. محمد بن محمد (شیخ مفید)؛ الإختصاص؛ ص ۲۲۱.

[7]. محمد بن على بن بابويه (شیخ صدوق)؛ الخصال؛ ج‏2، ص 612.

[8]. رضی‌الدین حسن بن فضل، طبرسی؛ مكارم الأخلاق؛ ص 326.

[9]. سيدهاشم بحرانى؛ البرهان في تفسير القرآن؛ج‏4، ص557.

[10]. سيد روح اللَّه خمينى؛ شرح چهل حديث امام خمینی;؛ (حديث 25 ـ وسواس)، ص441 تا 446.

[11]. محمد بن حسن شيخ حر عاملى؛ وسائل الشيعة؛ ج‏1، ص 481.

[12]. عبدالواحد بن محمد تميمى آمدى؛ غرر الحکم و درر الکلم؛ ح 4108.

[13]. علی محمد حیدری نراقی؛ وسواس، شناخت و راه های درمان؛ ص 132.

[14]. خزینه در حمام­های قدیمی حوضچه‌ای بود که همانند جکوزی‌های امروزی با کف و بدنه آهکی یا سیمانی ساخته می‌شد و آب گرم در آن قرار می‌گرفت، افراد بیرون از محیط حوضچه خزینه استحمام می‌کردند و قبل از خروج برای شستشوی بدن وارد حوضچه خزینه می‌شدند.

[15]. محمود ارگانی بهبهانی؛ شناخت و درمان وسوسه و وسواس در اسلام؛ ص 68.

[16]. https://farsi.khamenei.ir/news-content?id=27339

[17]. ناصر مکارم شیرازی؛ رساله احکام بانوان جدید؛ ص 32، سوال 38.

[18]. احمد بن ابى یعقوب؛ تاريخ يعقوبى؛ ج 2، ص 320.

[19]. محمد بن یعقوب، کلینی؛  الكافي؛ ج‏3، ص 358، ح 2.

[20]. ملا محسن فیض کاشانی؛ المحجّة البيضاء؛ ج 2 ص 125

[21]. ‌شمس‌الدین محمد حافظ شیرازی؛ دیوان حافظ؛ غزل 398.

[22]. http://drmandanashaban.com/Article/More/16

[23]. گروه وبگردی باشگاه خبرنگاران جوان: https://www.yjc.ir/fa/news/5817475             

[24]. زخرف: 36.

[25]. پیشین؛ الكافي؛ ج‏5، ص 348.