مسجد به همه شئون مردم جهت الهی و دینی می دهد
مساجد یکی از ارکان جامعه اسلامی هستند که با کارکردهای عبادی، سیاسی، تربیتی و غیره نقش مؤثری در پیشرفت و اعتلای آن دارند. آنچه در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته، مساله مهم مکان یابی مساجد در شهرسازی و مدیریت شهری است. بدین منظور پژوهش با دو سوال اصلی پیگیری شده است:
1) معیارهای مؤثر بر مکانیابی مساجد کدامند؟
2) وزن هر یک از معیارهای مؤثر بر مکانیابی مساجد چقدر است؟
برای پاسخ به سؤالات مذکور در ابتدا معیارهای مؤثر بر مکانیابی در پژوهشهای پیشینی و آثار دینی مورد بررسی قرار گرفتهاند. در ادامه برای وزندهی معیارهای مذکور از فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) استفاده شده است. نتایج نشان دهندهی آن است که 20 معیار اصلی، ذیل چهار گروه معیارهای جمعیتی، مذهبی، شهرسازی و اجتماعی قابل احصاء هستند.
در خصوص گروه معیارها، به ترتیب معیارهای مذهبی و شهرسازی از درجه اهمیت بالاتری برخوردار شدهاند. شعاع دسترسی، تراکم جمعیت، و دسترسی آسان به عنوان مهمترین معیارها در مکانیابی مساجد اولویتبندی شدهاند.
همۀ کسانی که تاریخ شهرهای اسلامی را مورد بررسی قرار داده‌اند از مسجد نیز سخن گفته‌اند و از مسجد به عنوان اولین ساختمان شهرهای جدید التأسیس در سرزمینهای اسلامی، مرکزیت شهرهای اسلامی، عنصر اصلی و غالب مرکز شهر و مراکز محلات یاد کرده‌اند و از مسجد به عنوان مرکز ثقل شهر و اصلیترین عامل هویتی شهر مسلمانان سخن گفته اند.(نقی زاده، 1387: 380).
از ابتدای تأسیس مسجد، این مکان مقدس فقط مختص فعالیتهای عبادی و مکانی برای خواندن نماز نبود و علاوه بر انجام امور عبادی، مساجد کارکردهای فراوان دیگری نیز داشتند(فرهنگ مسجد، 1385: 215).
نقش محوری مسجد در جوامع اسلامی به گونه ای بوده است که همواره در این مکانهای مقدس، فعالیت هایی از قبیل امور فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، علمی و قضایی نیز صورت می‌گرفته که این امر نشان دهندۀ تأثیر شگرف مسجد در تداوم حیات اجتماعی مسلمانان است(همتی، 1384: 163).
به طور خلاصه میتوان گفت که آنچه از بررسی نقش مسجد در صدر اسلام به دست میآید، جامعیت مسجد در همۀ زمینه های عبادی، سیاسی، فرهنگی، آموزشی، نظامی، قضایی و ... است(فجری، 1386: 103).
در دوران انقلاب اسلامی نیز مساجد نقش بسیار مهم و سرنوشت سازی را بر عهده داشتند به طوری که از مساجد در این مقطع زمانی به عنوان مراکز نیرومند پشتیبانی انقلاب و ستاد عملیاتی رهبر انقلاب اسلامی یاد می‌شود. (رضایی، 1382: 146-148).
در واقع ویژگی اصلی مسجد این است که همچون اسلام، با همۀ شئون زندگی مردم سر و کار دارد و البته به همۀ شئون مردم جهت الهی و دینی می‌دهد(همتی، 1384). لذا نمیتوان نسبت به چنین مکان با عظمتی بی‌تفاوت بود.
یکی از مسائلی که بسیار حائز اهمیت است بحث تعیین مکان مسجد در بافت شهری است(زرگر، 1386: 160). بنابراین لزوم تهیۀ طرحی جامع برای تعیین استقرار مساجد در شهرها ضرورت دارد(نقیزاده، 1387: 403) به طوری که میتوان گفت که هرگونه حرکت مؤثری در شکوفایی مسجد، در مدیریت استقرار آن در مجتمعهای زیستی میباشد(اصغریان جدی،1377).توجه به این امر که چنانچه عنوان مسجد بودن برای مکانی تحقق یافت آن محل برای همیشه مسجد خواهد بود(نوبهار، 1373: 189) بر اهمیت شناسایی و انتخاب معیارهای مکانیابی مساجد می‌افزاید.
اما از آنجا که هیچگونه برنامه ریزی سازمان یافته در ایجاد مساجد وجود ندارد، مساجد در همه جا به طور متعادل و منطقی توسعه نمی یابند(عباسی حسینی، 1366)، و مسائلی از قبیل تراکم بیش از حد جمعیت، سرعت در ساخت و سازهای شهری و نبود طراحی و برنامه ریزی مناسب باعث شده که به موقعیت و ساخت مساجد کمتر توجه شود(محمدی، 1383: 73) به طوری که با توجه به نگرش سودا گرایانه به زمین، زمینهای اختصاص یافته مساجد اکثراً موقعیت و سطح مناسبی ندارند(نقیزاده، 1387: 195).
بنابراین قبل از ساختن مسجد در یک مکان، باید تمام جوانب آن را در نظر گرفت تا مسجد در بهترین مکان ممکن ساخته شود.شناسایی معیارهای مکانیابی مساجد اولین گام در این مسیر میباشد.در این تحقیق تلاش شده است تا پس از شناسایی معیارها و زیر معیارهای مؤثر بر مکان یابی مساجد، وزن هرکدام از آنها مشخص شود تا اولویت آنها در مکانیابی مساجد مشخص شود.
به طور کلی این تحقیق در صدد پاسخگویی به سؤالات زیر است:
معیارهای مکان یابی مساجد کدامند؟
اهمیت و وزن هر یک از این معیارها نسبت به یکدیگر کدام است؟
هدف اين پژوهش، شناسايي و رتبه‌بندي معيارهاي مكان‌يابي مساجد میباشد. در این پژوهش معیارهای مکانیابی مساجد از طریق مطالعات کتابخانهای و مصاحبه با خبرگان مسجد شناسایی و دستهبندی شدهاند، سپس با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی به وزندهی معیارها پرداخته شده است.
پیشینه پژوهش
با اینکه در سالهای اخیر درباره مساجد کارهای خوبی انجام شده است و جنبههای گوناگون مسجد در تحقیقات مختلف مورد بررسی قرار گرفته است اما تحقیقات بسیار اندکی درباره مکانیابی مساجد و به تبع درباره شناسایی معیارهای مکان یابی مساجد صورت گرفته است. بنابراین در قسمت پیشینه پژوهش در ابتدا به پژوهش های انجام گرفته درباره معیارهای مکان یابی مساجد پرداخته می شود و در ادامه مروری بر برخی پژوهش های انجام شده در زمینۀ شناسایی و رتبه بندی معیارهای مکان یابی تسهیلات مختلف خواهد شد، در نهایت نیز به دسته بندی معیارهای مختلف که در مکان یابی تسهیلات و کاربری های مختلف به کار می رود پرداخته می شود.
اصغریان جدی (1377) در پژوهشی مراحل و چگونگی انتخاب زمین و ساخت مساجد در دوره های مختلف را مورد بررسی قرار داده است. عطایی همدانی و همکاران (1390) به بررسی معیارهای انتخاب مکان مسجد النبی پرداخته اند و ضمن احصاء معیارهای مکان یابی مسجد النبی، تلاش کرده اند که از شیوه مکان یابی مساجد توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مدینه الگوبرداری نمایند.
قرائتی و همکاران (1378) قسمتی از پژوهش خود تحت عنوان توصیه‌هایی برای طراحی مساجد را به مکانیابی و ارتباط مسجد با محیط اختصاص داده‌اند. آنها در این پژوهش ابتدا انواع مسجد را بیان کرده‌اند، سپس معیارهایی برای مکانیابی مسجد ارائه کرده‌اند. مرکز مطالعات کلیسای شهری در یک مطالعۀ موردی در سال (1982) با عنوان «افزایش (و کاهش) کلیسا در یک شهر جنوبی» به بررسي شعاع دسترسی مناسب به عنوان يك معيار مهم در مكان يابي كليسا پرداخته است و اندازۀ آن را مشخص كرده است.
منبع: شبستان
افزودن دیدگاه جدید