مهارت «شعرخوانی»

به نام نامی تنها هنرمند
که نام نامیش باشد خداوند

همه کودکان و نوجوانان ذاتاً شعر را دوست دارند و از آن لذّت می برند. شعر تنها وسیله ای برای تفریح، سرگرمی و اوقات فراغت شاد کودکان و نوجوانان نیست، بلکه شعر بهره مند شدن کودکان و نوجوانان است از چشمه یا جویباری درونی و همیشگی در درونشان، که روانشان را از شادابی و تازگی سرشار می سازد. آن هم نه شادابی تنها چرا که دوست داشتن و درک شعر، گونه ای دریافت و حس ششم برای کودکان و نوجوانان به ارمغان می آورد که در روبه رو شدن با زندگی و جهان پیرامون از کودکان و نوجوانان انسان هابی چالاک می سازد. چالاک به مفهوم بسیار بسیار زنده!(رومر گودن؛  ۱۹۹۸ مولّفِ خانه عروسک‌ها، 1947)

ای خدای ستاره های قشنگ       
ای خدای جهان رنگارنگ       
ای که ناهید را تو آوردی       
ماه و خورشید را تو آوردی       
این همه کوه و تپه و دریا       
این درختان پر گل و زیبا       
بال زیبا برای پروانه       
از برای پرندگان لانه       
شادی و بازی و توانایی       
چشم ما را برای بینایی       
برف و باران و گرمی و سردی       
همه را ای خدا تو آوردی       
آن چه را از تو خواستیم دادی       
دل ما را تو پر کن از شادی  

(سیّد علی موسوی گرمارودی)

مربّیان وظیفه دارند از سنین کودکی شنیدن و خواندن شعر را در کودکان تقویّت کنند و این کار را تا سنین نوجوانی نیز ادامه دهند که علاقه به شعر در آن ها از بین نرود. توجّه به تاثیرات شعر برای پرورش عواطف، احساسات و درک کودکان، دلایلی است که وارد کردن کودکان و نوجوانان به دنیای شعر را ضروری می کند. شعر مربّی ارجمندی است که ارزش های دینی،‌ اخلاقی، اجتماعی، انسانی و ... را در خود نهفته دارد و به اقتضای نیاز مربّیان، کودکان و نوجوانان را به سوی تخیّل،‌ عاطفه و ... رهنمون می‌سازد. در این میان «شعرخوانی» بری کودکان و نوجوانان، چه به صورت فردی و چه به صورت گروهی ظرفیت های خاصّی دارد. بلند خوانی، جمع‌خوانی و ... در بخش مهارت «شعرخوانی» باعث می‌شود تا درک خواننده و شنونده از شعر عمیق‌تر شود. هنگامی که شعر با صدای بلند و در جمع خوانده می‌شود، لذّت «شعرخوانی» دوچندان خواهد شد و درون‌مایه شعر در جمع امکان کشف، درک و دریافت معانی شعر را برای همه افزایش می‌یابد. وقتی تک‌تک افراد حاضر در گروه شعر را شنیده و به آن اندیشیده‌اند می‌توانند از منظر خود درباره شعر سخن بگویند و به معنا و مفهوم مورد نظر شاعر نزدیک‌تر شوند. دنبال کردن موضوع در شعرها برای خوانندگان لذت‌بخش است، توجّه به هندسه دقیق کلمات در شعر، انرژی موسیقایی و عاطفی موجود در واژه‌ها و تناسب در انتخاب واژه‌ها و چیدن آن ها در کنار یکدیگر توسط شاعر و هماهنگی بین فرم و محتوا در شعر از عواملی است که خواننده را دچار التذاذ از بلندخوانی با «شعرخوانی» می‌نماید و گاه مخاطب را به مرز حیرت و شگفت‌زدگی می‌رساند. کودکان و نوجوانان با قوّه باصره خودشان، با شکل بخشیدن به یک فکر،‌ تصوّری را در ذهن خود به وجود می‌آورند،‌ از سوی دیگر،‌ شنوایی،‌ ذهن کودکان و نوجوانان را در یک آن به کار می‌اندازد و این واکنشی است بی‌تصویر که حوزه عمل آن گسترده است و پاسخ را از مراکز وابسته به احساسات برمی‌گرداند،‌ این مراکز محرّک وابسته به احساس صوتی با تجربه‌های معنوی،‌ حسی، ذوقی یا ذهنی پیوند دارند. وقتی که منطق روابط تغییرناپذیر را دریافت می‌کند، کاربرد آن را فراموش می‌کنیم. بنابراین هنگامی که، ظرفیت شنوایی خود را در مرکز تجربه احساسی قرار می‌دهیم امکان آن به وجود می‌آید که صدای یک زنگ، یک حرکت را بشنویم. این گنجایش هوشی،‌ از ظرفیت تحلیلی «بینایی» و مداومی که به طور طبیعی به کار می‌گیریم متفاوت است. «شعرخوانی» از راه هایی است که‌ باعث فعّال شدن «خرد دل» ‌می‌شود. قدرت تحلیل شعر پس از برقراری ارتباط حسّی با شعر امکان‌پذیر می‌شود. دریافت انرژی موجود در واژه‌ها، مصراع ها و در نهایت،‌ انرژی موجود در یک شعر واحد و ترکیب معانی دریافتی با تجربه حسّی و عاطفی فرد، وی را به نوعی تحلیل منحصر به ‌فرد از شعر خوانده‌شده هدایت می‌کند. در هنگام خواندن شعر واژه‌ها و مصراع ها معانی‌ای را بر ذهن آدمی متبادر می‌کنند. این معانی با تجربیات گذشته فرد تلفیق شده و موجب درک می‌شود، درک مفهوم و معنی همراه با حسّ و عاطفه‌ای خاصّ در خواننده همراه است. اگر «شعرخوانی» به شکل صحیح انجام شود و به اصطلاح شعر،‌ توسّط خواننده «اجرا» شود، آفرینشی تازه اتفاق می‌افتد. مربّی صاحب هر صدایی که باشد می تواند شعر بخواند؛ به شرطی که عالَم شعر را بشناسد. در این موقعیت می‌توان گفت که «خواندن خلّاق» اتفاق خواهد افتاد.‌ خواندن خلّاق، یک بار دیگر آفریدن متن است؛‌ متنی که توسط مربّی خلق شده است. اثرات مثبت «شعرخوانی» برای کودکان و نوجوانان و «شعرخوانی» با کودکان و نوجوانان تفاوتشان تنها در این است که تجربه مربّی بر میزان فهم و درک معانی و میزان لذت بردن از شعر اثر می‌گذارد. پیش از انجام «شعرخوانی» در کلاس و هنگام اجراء برنامه، برای یک مربّی آگاه و آشنا به عالَم شعر، شعرشناس و شعرخوان لازم و ضروری است که:

1. به کودکان و نوجوانان بیاموزد که به نام سراینده و تصویرگر هر شعر توجّه کنند.
2. پس از خواندن شعر از کودکان و نوجوانان بخواهد درباره مفهوم شعر خوانده شده، صحبت کنند.
3. ‌کتابچه‌ای داشته باشد و شعرهای مناسب «شعرخوانی» برای کودکان و نوجوانان را در آن یادداشت کند.
4. قبل از خواندن شعر برای کودکان و نوجوانان، شعرها را خود، حداقل یک بار خوانده باشد تا نسبت به خوانش شعرها تسلّط کافی پیدا کند.
5. حداقل نسبت به اکثر قریب به ‌اتفاق، کتاب های شعر کودکان و نوجوانان اشراف داشته باشد؛ یعنی آن کتاب ها را بشناسد، بخواند، نقد کند و درباره کیفیت آثار نظر داشته باشد.
6. شعر را یک یا چند بار برای کودکان و نوجوانان بخواند و پس از آن که حسّ کرد، اعضای کلاس شکلی برای روخوانی صحیح ندارند، از آن ها بخواهد تا شعر را دوخوانی کنند.
7. قبل از رفتن به کلاس برای اجراء، شعرها را انتخاب کند. شعرهای مناسب کودکان را می‌توان با چنین معیارهایی انتخاب کرد:

• تناسب شعر انتخابی با گروه سنّی،
• توجّه به ذوق و سلیقه کودکان در انتخاب شعر و
• توجّه کافی به نیازهای عاطفی، حسّی، فرهنگی،‌ اجتماعی و فردی، بومی و ... کودکان در انتخاب شعرها.

لازم است اشعار منتخب برای کودکان و نوجوانان در دایره ی فهم و درک  آن ها باشد  زیرا اگر در این مجموعه نگنجد نمی توانند وارد قلمرو ذهن کودکان و نوجوانان شوند و با «شعرخوانی» به کودکان و نوجوانان کمک کند که ارتباط عمیق‌تری با جهان پیرامون برقرار نمایند. به ‌ویژه اگر شعرهایی که برای «شعرخوانی» در اجراء انتخاب می‌شوند از شخصیت ها و عناصر موجود در زندگی کودکان و نوجوانان بهره گرفته باشند. شعرهایی که کودکان و نوجوانان را از زبان کودکان و نوجوانان برای آن ها روایت می‌کنند و یا از اشیاء مورد علاقه کودکان و نوجوانان به عنوان موضوع و محور اصلی شعر بهره می‌گیرند به کودکان و نوجوانان کمک می‌کنند تا جهان پیرامون خودشان را دقیق‌تر درک کنند. پس از خواندن چنین شعرهایی مربّی می‌تواند از کودکان و نوجوانان درباره تجربیات شخصی و دیده‌ها و شنیده‌هایشان سؤال کنند، در واقع این ‌گونه شعرها بهانه‌هایی هستند برای توجّه دادن کودکان و نوجوانان به جهان پیرامونشان و تشویق آن ها به خوب دیدن، خوب شنیدن، خوب حس کردن و بررسی دوباره دریافت های کودکان و نوجوانان از محیط توسط خودشان. اشعار کودکان گروه سنی الف هر چه تخیّلی تر باشد زیباتر خواهد بود و اگر احیاناً مطالب آموزشی در آن قرار گرفته، لازم است که با بیانی کاملاً غیر مستقیم به کودکان انتقال یابند. زیرا شعر احساس زیبایی شناختی کودکان و نوجوانان را گسترش می دهد. «شعرخوانی» در تربیت هنری کودکان و نوجوانان همانند شنیدن موسیقی یا نقاشی کردن، مهم است. شعر روح و روان کودکان و نوجوانان را آماده می سازد. کودکان و نوجوانان را از یک پذیرنده ی بی چون و چرای واقعیت ها بیرون می آورد یعنی احساس واقع گرایی، آن ها را به مبارزه می خواند و بی اعتنایی اشان را نسبت به اندیشه های غریب، احساس های تازه و تصویرهای دیگر گونه از جهان درهم می شکند. و بالاخره شعر توان لذّت بردن از زندگی و زیبا دیدن پدیده های آن را در کودکان و نوجوانان تقویت می کند و سبب پرورش قدرت درک زیبایی در آن ها می شود. قطعا مربّیانی که با «شعرخوانی» آشنایند به گونه ی دیگری به کودکان و نوجوانان می نگرند و لذّت بیش تری از با آن ها بودن، می برند. نمونه:

مرغ قشنگم
قدقد قدا کرد
از توی لانه
من را صدا کرد
در خانه پیچید
قدقدقدایش
یک مشت دانه
بردم برایش

(افسانه شعبان نژاد)

کودکان به بازی و تفریحات کلامی هم نیاز دارند و اثرات بازی کردن بر میزان هوش و رشد کودکان شناخته شده و سبب پرورش قدرت درک زیبایی در آن ها می شود. در این زمینه «لی لی لی لی حوضک» از جمله شعرهای کودکانه قدیمی است که همراه بازی با انگشتان دست خوانده می‌شود و به هوش و رشد آن ها کمک می کند. «لی لی لی لی حوضک»  از جمله شعرهای کودکانه دسته جمعی و از نوع بازی‌های آرام و کم تحرّ ک محسوب می‌شود. سه متن مختلف از شعر لی لی لی حوضک:

1 . لی لی لی لی حوضک 

جوجو اومد آب بخوره افتاد تو حوضک

این میگه: بریم دزدی 

این میگه: چی چی بدزدیم؟

این میگه: طشت طلای پادشاه رو!

این میگه: جواب خدا رو کی میده؟

این میگه: منه منه کله گنده

2 . لی لی لی لی حوضک

گنجیشکه آمد آب بخوره افتاد تو حوضک

این یکی درش آورد

این یکی آبش داد

این یکی نونش داد

این گفت: کی هلش داد؟

این یکی گفت: منه منه کله گنده

3 . لی لی لی لی حوضک

گنجشکه اومد آب بخوره

افتاد تو حوضک

این دوید و درش کرد

این ماچی بر سرش کرد

این نازی بر پرش کرد

این کله گنده اومد

گفت: بده ببینم

تا که دادند ببینه

گنجشکه پرید لاچینه

روش شعرخوانی «لی لی لی لی حوضک»: در این شعرخوانی یک نفر بزرگ‌تر، یکی یکی بچه‌ها را روبروی خود می‌نشاند و کف دستشان را می‌گیرد. با انگشت نشانه‌اش در حالی که کف دستشان را قلقلک می‌دهد، می‌خواند: لی لی لی لی حوضک // جو‌جو آمد آب بخوره افتاد تو حوضک. منظور از «جوجو یا جوجه» انگشت کوچک کودک است و حوضک هم کف دست اوست. در این موقع با خم کردن انگشت کوچک کودک به طرف کف دستش، تصاویر شعری را برای کودک تجسم می‌کند و می‌گوید:

• «این درش آورد.» (منظور انگشت دوم است که آن را به طرف کف دست کودک خم می‌کند)
• «این خشکش کرد.» (اشاره به انگشت سوم است که آن را هم به طرف کف دست کودک خم می‌کند)
• «این نازش کرد.» (منظور انگشت اشاره‌ی کودک است)

در مرحله آخر تمام انگشت‌ها به طرف کف دست خم شده‌اند به جز انگشت شست. در این موقع بزرگ‌تر، انگشت کوچک کودک را می‌گیرد و از کودک می‌پرسد: «کی پروازش داد؟» و از زبان انگشت شست کودک جواب می‌دهد:

• «منه منه کله گُنده»

این نوع شعرخوانی کودکانه انواع مختلفی دارد که با توجّه به مقتضای هر منطقه جغرافیایی، تغییر می‌کند. توضیحات بالا در بند آخر از عبارت پرواز دادن جوجه یا گنجشک استفاده شده است تا از نظر معنایی، تداعی بهتری برای کودک ایجاد شود شما خودتان می‌توانید با خلاقیت از اشعار دیگری نیز استفاده کنید.

در این زمینه نگاه کنید به: «پیوست» و کتاب «آسمان کوچک»، سروده «محمود پوروهاب»، تصویرگر «نیلوفر میرمحمدی»، انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان. در این کتاب شاعر از عناصر عینی و ملموس در زندگی کودکان و نوجوانان استفاده کرده است و آن ها را از زاویه دید شاعرانه‌ای بازگو کرده، زیرا شعر بهترین وسیله ی آشنایی کودکان و نوجوانان با زیبایی ها، زیبایی صدا و آهنگ، زیبایی احساس و بیان است.