ابزار و شیوه های تبلیغ دینی

نویسنده: ناهید طیبی
نام نشریه: نامه جامعه، تیر 1388، شماره 58

سخن آغازین

مبلغان مرزداران اندیشه های دینی و فرهنگی جامعه هستند. آنچه در کلام و قلم و هنر این سفیران سعادت موج می زند، بیدارگری نسل های امروز و فرداهاست و تبلیغ، هنری است جاودانه که با تلاش پی گیر مبلغان بر تابلوی هستی به نمایش در می آید. در این میان تبلیغ دینی از اهمیت شایانی برخوردار است.

اسلام، کامل ترین شریعت آسمانی، با تبلیغ متولد شد و بقاء و جاودانگی آن نیز در سایه سار تبلیغ مبلغان و هدایت گران مذهبی به وجود خواهد آمد از این رو آشنایی مبلغان فرهیخته و وارسته ی عرصه ی دین باوری با شیوه های گوناگون تبلیغی در سراسر گیتی امری ضروری است. آگاهی از ابزارهای تبلیغ و جدیدترین شیوه ها و روش ها به مبلغان این امکان را خواهد داد که افزون بر هدایت جامعه ی اسلامی به سوی سعادت و سلامت دینی، از ورود افکار و اندیشه هایی که بر مبنای دین گریزی و یا دین ستیزی است ممانعت به عمل آورند.

در جامعه ی کنونی بشری به علت گسترش ارتباطات و سهولت دست یابی به اندیشه های به ظاهر منطقی غرب و پیشرفت سریع تکنولوژی در جوامع گوناگون و در نتیجه مورد تهاجم فرهنگی قرار گرفتن کشورهای جهان سوم و در حال توسعه؛ تبلیغ های دینی نیز باید تحوّلی ژرف یافته و در شیوه ها و ابزارهای تبلیغی تجدید نظر گردد. ماهواره ها و ویدئوها چشم های ناپاک قرن بیستم هستند که به عنوان خطری نابود کننده، فرهنگ و مبانی دینی ما را مورد حمله قرار داده اند و تبلیغات ما باید علاوه بر تعلیم مفاهیم و تعالیم مذهبی و دینی در پی خنثی کردن آثار شوم این پدیده ی فرهنگ برانداز باشند. این نوشتار در پی بیان شیوه ها و ابزارهای تبلیغ است که با تجربه ای نه چندان بزرگ آمیخته است تا چه قبول افتد و چه در نظر آید.

تبلیغ دینی و عناصر بنیادین آن

در تبلیغ دینی باید به دو عنصر ساختاری و بنیادین توجه داشت و مباحث را با توجه به آن ها مطرح کرد:

الف. تجلّی جامعیت، کمال و پویایی دین:

آنچه در تبلیغ دینی به عنوان اصل و محور مورد نظر است جامعیت دین است. دین اسلام به عنوان آخرین شریعت الهی و کامل ترین آن ها همواره پاسخ گوی نیاز بشر بوده و هست و اگر این چهره ی کمال در دین تبیین نشود بحث خاتمیّت پیامبر گرامی اسلام مورد شبهه قرار می گیرد.

بنا براین دین اسلام کامل کننده شریعت های پیشین خود بوده و ناگفته های ادیان قبلی در این دین مبین بیان شده و انسان ها به مقدار بینش و نگرش خویش از آن بهره می جویند.

برای اثبات جامعیت دین اسلام نکاتی به نظر می رسد که عبارتند از:

تناسب تعالیم دینی و مفاهیم آن با مسایل روز و به اصطلاح به روز بودن آن.

جوابگویی به نیازهای بشری از سوی آموزه های آسمانی در هر زمان که این مسأله با قرآن و سنّت که مفسّر و مبیّن قرآن کریم است صورت می گیرد.

قدرت رقابت دین اسلام با دیگر ادیان آسمانی و تکامل محسوس آن نسبت به ادیان پیشین.

بهره مندی از اهرم های شایسته و مفید در زمان های گوناگون به ویژه در زمان پیشرفت علم و دانش و تکنولوژی.

ناب بودن مفاهیم دینی و تطابق همه جانبه آن ها با منطق و عقل که چراغ درونی هدایت بشری است.

فطری بودن معارف دینی و سازش آن با فطرت بشری.

ب. ویژگی خاص تشیع در حفظ و پاسداری از دین اسلام در تمامی عرصه های فکری، فرهنگی، اعتقادی و اخلاقی.

به نظر می رسد و به واقع چنین است که شیعه به علت وجود سرمایه ی گرانسنگ عترت و همچنین استفاده از سیره ی ائمه در کنار قرآن کریم در اثبات جامعیت اسلام بسیار موفق می باشد. در مذهب شیعه علاوه بر بحث های تئوری و فرمول های گوناگون فردی و اجتماعی که در قرآن کریم و فرامین پیامبر بزرگوار اسلام وجود دارد و برای تبلیغ به عنوان اصل مطرح است؛ سیره و رفتار پیامبر و ائمه معصومین: به عنوان الگوهای عملی مورد نظر قرار می گیرد.

کتاب شریف سنن النبی([1]) و سیره ی ائمه اطهار([2]) و صدها کتاب دیگر که به سیره و رفتار اهل بیت عصمت و طهارت پرداخته و این اسوه های حسنه را معرفی می کند بهترین زمینه ها را برای تبلیغ دینی فراهم می سازند. از این رو بحث الگوگیری و سنخیّت و هم رنگی با ائمه: از سرمایه های بسیار ارجمند و ارزشمند تشیع است که مبلغان همواره باید از آن به عنوان بهترین نعمت الهی یاد کرده و مردم را یادآور این ذخایر الهی کنند.

اکنون که جوهره ی اصلی تبلیغ دینی مطرح شد بحث را درباره ی وظایف مبلغان پی می گیریم. روحانیت و مبلغان به عنوان مرزبانان فکری، فرهنگی همواره باید دغدغه ی پاسداری از دین را داشته و راه های نفوذ دشمنان به اندیشه و باورهای دینی جامعه ی خود را مسدود کرده و حتی از این مقام بالاتر رفته و به سوی اندیشه های ملحدانه و شرک آلود دشمنان اسلام نقب زده و بذر باورهای دینی را در سرزمین وجود آنان بیافشانند.

در این میان استفاده از مساجد، تکایا، حسینه ها و توجه به بُرد قداستی منبر که نگاه همگان همواره متوجه آن است از بهترین شیوه های پاسداری از دین و مفاهیم دینی است از طرفی استفاده از زمان هایی که تناسب بیشتری با تبلیغ داشته در اثرگذاری برونی جامعه مؤثر است؛ زمان هایی مثل ماه محرم، صفر و ماه مبارک رمضان و فاطمیّه ها و ... باید بدانیم که زبان، سفیر و پیکی است برای ایجاد ارتباط با مردم چنانچه امیرالمؤمنین(ع) می فرماید:

... وَل یَکُن لَکَ إلیَ الناسِ سَفیرٌ إلاّ لِسانُک([3]).

امام علی(ع) در نامه ای که به قُثم بن عباس فرماندار مکه می نویسد می فرماید: و در بین تو و مردم باید واسطه و سفیری جز زبانت و حاجب و پرده ای جز چهره ات نباشد.

روش شناختی در سیستم های آموزشی

بحث های روش شناختی از مهم ترین مباحث روز است که در دنیا و به ویژه دنیای پیشرفته ی صنعتی از آن به عنوان راز اصلی موفقیت یاد می کنند. مباحثی مثل: روش تدریس، روش سخنرانی، شیوه و روش نویسندگی از مسایل محوری در آموزش کنونی جوامع پیشرفته است. در سمیناری که با عنوان سمینار آموزش و پرورش برگزار شد سخن گران قدری از سوی یکی از سخنرانان مطرح شد که راهکارهای عملی برای داشتن آموزش و پرورش شایسته را مطرح می کرد ایشان می گفت: در جوامع پیشرفته ای مثل ژاپن و برخی از کشورهای اروپایی درس هایی مثل انشا نویسی و روش تدریس و به طور کلی روش ها در بهترین ساعات روز برای تحصیل قرار داده می شود تا دانش پژوه و دانش آموز با طراوت کامل به کلاس آمده و روش ها را بیاموزد در حالی که متأسفانه در برنامه های آموزشی ما برای این بحث های روش شناسی، ساعات آخر روز انتخاب می گردد و بهترین ساعت ها برای ریاضی و آمار و غیره مصرف می شود.

اگرچه برنامه ی ما تقلید کورکورانه از غرب و سیستم آن ها نیست امّا به راستی اگر دانش پژوهان ما روش صحیح مطالعه یا خلاصه برداری و یا سخن وری را بدانند هرگز با مشکلات آموزشی که امروز بر سر راه آنان قرار دارد مواجه نخواهند شد. در حوزه های علمیه نیز درس هایی مثل اصول و فلسفه و منطق و ادبیات عرب در بهترین ساعات مثلاً هشت تا ده بر قرار می شود و کلاس فن خطابه و روش تدریس و هنر نویسندگی عموماً یا ساعت 8 7 است و یا 12 11.

اکنون که دانستیم آشنایی با روش ها ما را در حرکت های علمی و عملی یاری می کند به شیوه های تبلیغ دینی می پردازیم.

شیوه های تبلیغ دینی

تبلیغ دینی از موضوع های عام و فراگیر است. در واقع هر حرکتی که موجب شناساندن و معرفی کردن دین به کار می رود نوعی تبلیغ است. آن جا که حضرت علی(ع) با بدرقه ی یک یهودی اگرچه با چند قدم باشد او را به دین اسلام جذب می کند و آن جا که بر منبر خطابه و وعظ نشسته و خطبه هایی به عظمت همه ی هستی را می خواند و آن جا که قرآن را با قلم تفسیر می کند همه و همه تبلیغ محسوب می شوند.

شیوه های گوناگون تبلیغ عبارتند از:

1. قلم تکرار واژه ی قلم در قرآن کریم نشان دهنده ی عظمت نگارش و نویسندگی است.([4])

آیاتی مثل: )إقْرَأْ وَ رَبُّکَ اْلأکْرَمُ? الّذی عَلّمَ بِالْقَلَمِ(([5])؛ و )ن وَ الْقَلَمِ وَ ما یَسْطُرُونَ(([6]) و آیات متعدد دیگر که نوشتار و نویسندگی را تعظیم می کند. در مورد قلم و نوشتار سخن فراوان است و ما به علت دوری از استطراد، از آن می گذریم و به مجالی دیگر وا می گذاریم و تنها می گوییم که تبلیغ در سایه ی قلم جاودانه می شود و فراگیر.

2. جلوه های هنری؛ زبان هنر، زبان بین المللی است و اگرچه قلم زدن و خطابه و بیان نیز هنر است ولی هنرهایی مثل نقاشی، نمایش، فیلم، خط و مجسمه سازی از جمله هنرهایی است که بدون استفاده از تکلم می توان از طریق آن ها پیام رسانی کرد. هنرهای تجسمی از مهم ترین وسایل و شیوه های تبلیغی هستند ولی پیام های بزرگ معرفتی و اخلاقی و دینی همیشه در قالب این هنرها نمی گنجد.

3. بیان و سخنوری؛ یکی از متداول ترین انواع شیوه های تبلیغ، بیان است. و قرآن کریم به اهمیت بیان و استفاده صحیح به جا از لسان پرداخته است و می فرماید:

)الرّحْمنُ ? عَلّمَ الْقُرْآنَ? خَلَقَ اْلإِنْسانَ? عَلّمَهُ الْبَیانَ(([7]) خداوند متعال بلافاصله پس از بیان نعمت آفرینش و خلقت، نعمت بیان و گفتار را ذکر کرده و این گونه اهمیت بیان معلوم می شود.

پس بیان و قدرت گفتار از زمان خلقت با انسان بوده است و نیاز بشر به سخن گفتن در احادیثی که خلقت آدم7 و حوا را ذکر کرده و توضیح داده است به وضوح و روشنی بیان شده است.

مولی الموحدین حضرت علی(ع) در این باره سخنی بسیار زیبا و گران قدر دارد، می فرماید:

... ثُمَّ مَنَحَهُ قَلباً حافظاً و لساناً لافظاً و بصراً لاحظاً... ([8])؛ کودک کم کم بزرگ شد تا نوجوانی خوش منظر گردید؛ سپس به او فکری حافظ و زبانی گویا بخشید تا درک کند و عبرت گیرد. و زبان گویا و بیان شیرین از ویژگی های انسان هاست و بسیاری از اندیشمندان معتقدند که اگر نادان ترین انسان ها را بیابید و در برابر او کار ناپسند انجام دهید و او را در مقام موعظه قرار دهید به سخن می آید و بدون اشتباه سخنانی در مورد کار ناپسندی که از شما سرزده است خواهد گفت. پس سخن وری و گفتار در نهاد همه هست ولی باید این استعداد پس از کشف، پرورش داده شود و با تمرین و تلاش و مطالعه ی تجربیات دیگران به تعالی و کمال برسد.

اکنون که شیوه های تبلیغ بیان شد و اهمیت هر یک به گونه ای مختصر ذکر شد، باید در نظر داشته باشیم که دشمن از هر سه قسم تبلیغ استفاده می کند تا باورهای دینی جامعه ی ما را مورد تهاجم قرار دهد. ما نیز در تمام موارد باید مسلح باشیم. سید شرف الدین سخن بسیار گران قدری دارد می فرماید:

لاینتشر الهدی الاّ مِن حیثُ انتشر الضّلال([9])؛ هدایت به جز از همان جاییراهی که گمراهی گسترش یافته است منتشر نمی شود.

به عبارت دیگر می فرماید پادزهر و خنثی کننده ی تبلیغات غیر دینی، استفاده از همان شیوه ی تبلیغ در ابلاغ دین و معرفت دینی است. اکنون ماهواره ها و اینترنت به عنوان مهم ترین سلاح های فرهنگی غرب، تفکرات و اندیشه های غیر اسلامی و گاه ضدّ اسلامی را به جوانان ما تزریق می کنند و مسلماً پادزهر آن ها ساختن فیلم های جذاب، زیبا و قوی با توجه به وجود پیام های دینی است. نه این که برای عقب نیفتادن از ماهواره پا به پای این ارمغان شوم تکنولوژی حرکت کرده و فیلم های نزدیک به آن ها بسازیم!!!

القاء شبهات اعتقادی از سوی دگراندیشان و روشن فکر مآبان و علم زدگان آن سوی مرزها و حتی در این سوی مرز، داخل میهن اسلامی، نیز از تبلیغات ظلمانی شیطان است. مبلغان با آگاهی از شبهات مطرح شده و بالا بردن سطح دانش و آگاهی های خود در زمینه های گوناگون و استفاده از بیانی شیوا و زیبا باید آثار سوء این تبلیغ ها را از بین برده و مرزهای فکری دینی را حفظ کنند. در بقیه ی موارد تهاجم فرهنگی نیز به همین صورت باید عمل کرد.

بیان، اکسیری بی نظیر

فن خطابه و بیان یکی از شیوه های متداول و مؤثر تبلیغی است. چه بسیار بزرگ مردانی در تاریخ بشریت بوده اند که مسیر زندگی آنان با یک موعظه و شنیدن سخنی از یک منبری با تقوا تغییر یافته و از حضیض ذلت به اوج عزّت و سربلندی رسیده اند. موعظه و خطابه و سخن وری اگرچه با مرور زمان ممکن است به فراموشی سپرده شود ولی اگر شخصی با آن بیدار شده و منشأ خیرات و برکات شود، آثار این سخن تا قیامت باقی خواهد ماند. اگرچه زبان موعظه های خداوند که همانا قرآن مجید است بلیغ تر و شیواتر از انسان هاست ولی کلام خداوند و پندهای او از زبان انسان های برجسته و کامل و اولیاء الهی به گوش مخلوقات می رسد که آنان سفیران الهی هستند.

علی(ع) می فرماید: و لمّا وَعَظَهُمُ اللهُ بِهِ أبْلَغُ مِنْ لِسَانِی([10])؛ پند و اندرزهای خداوند از گفتار منزبان من رساتر است.

در طول تاریخ ائمه معصومین: مفسّر و مبیّن کلام خدا بوده و همواره درصدد تربیت مبلغان و مروجان دینی برای تفهیم بهتر و ماندنی تر تعالیم دینی بوده اند.

به راستی که زبان و بیان نیکو اکسیری است که مس وجود آدمیان را مبدل به طلای ناب می سازد و بذرهای معرفت و عبودیت را در سرزمین دل های انسان ها می افشاند. پس باید بگوشیم این تبلیغ و ابلاغ در بالاترین مرحله و به بهترین صورت انجام گیرد تا مؤثرتر و ماندگارتر گردد.

در قرآن کریم وظیفه ی رسولان را بلاغ مبین دانسته و با تعابیر گوناگون از تبلیغ شیوا و بلیغ سخن می گوید:

)... وَ مَا عَلَی الرَّسُولِ إِلاّ الْبَلاغُ الْمُبینُ(([11])؛ و بر فرستاده ی خد جز ابلاغ آشکارمأموریتی نیست.

و نیز می فرماید: )أُولئِکَ الّذِینَ یَعْلَمُ اللّهُ مَا فِی قُلُوبِهِمْ فَأعْرِضْ عَنْهُمْ وَ عِظْهُمْ وَ قُلْ لَهُمْ فِی أنْفُسِهِمْ قَوْلاً بَلیغًا(([12])؛ اینان همان کسانی هستند که خدا می داند چه در دل دارند. پس از آن ها روی برتاب، ولی پندشان ده و با آن ها سخنی رسا که در دلشانمؤثر افتد، بگوی.

با توجه به آیات فوق و آیات فراوانی که از ذکر آن ها معذوریم، در می یابیم که تبلیغ صحیح و موفق آن است که به صورت بلاغ مبین باشد؛ یعنی پیام های دینی را در حد کمال به شنونده برساند. بزرگان تبلیغ در این زمینه سخن دقیق و مهمی را بیان کرده اند که یک سخنران موفق باید از دو مرحله ی اساسی و مهم پیروز و سربلند بیرون آید:

1. اقناع، 2. ترغیب.

اقناع به این معناست که سخنور در طی سخنرانی آن خلأهای درونی مستمع را پر کرده و شبهات موجود در ذهن او را پاسخ گوید و از راه یابی شبهات غیر منطقی در آینده ممانعت کند. به عبارت دیگر باید شنونده را نسبت به شبهات اعتقادی واکسینه کرد و اطلاعات لازم را در زمینه مبانی دینی به او داد تا در مقابل شبهات، خود، اولین مدافع دین باشد، نه آن که در فرصت کوتاهی تسلیم گردد. منظور از ترغیب این است که رغبت گوش دادن و پی گیری سخنان خود را در شنونده ایجاد کند و لازمه ی ایجاد این رغبت آگاهی سخنور از فنون و شیوه های صحیح سخن وری و به کار بردن هنر در جای جای سخنرانی اش می باشد. به نظر می رسد حسن مطلع، حسن ختام و استفاده از تنوع در نوع بیان بهترین وسیله برای ایجاد ترغیب است که در جای خود از آن بحث می شود.

یکی از سخنرانان موفق دنیای غرب می نویسد:

در سخنرانی چیزی غیر از کلمات وجود دارد که دارای اهمیت بسیار است و آن لطف و مزه ای است که ناطق در حین سخنرانی در آن می گنجاند. آنچه در یک سخنرانی مهم است کمیت نیست، کیفیّت است و طرز بیان.([13])

توجه به این نکته در نوع تبلیغ بسیار مؤثر خواهد بود که مستمعین ما انسان های ناآگاهی نیستند آن ها می فهمند، می دانند و قدرت تحلیل دارند، اگرچه از سواد کلاسیک برخوردار نباشند. باید آن ها را آگاه بدانیم تا آگاهانه سخن گوییم و در پی تهیه ی مطالب مستند و مناسب باشیم.

حضرت علی(ع) پدر علم و عدالت، می فرماید:

اتَّقُوا ظُنُونَ الْمُؤمِنینَ فَإنَّ اللهَ تعالی جَعَلَ الحَقَّ عَلی ألْسِنَتِهِم([14])؛ از حدس و گمان افراد با ایمان برحذر باشید، چرا که خداوند حق را بر زبان آن ها قرار داده است.

بدترین آفت سخنرانی این است که سخنران مردم را دیرفهم و یا کم فهم بداند و بدون مطالعه و یا با مطالعه ای اندک و ناکافی بر مسند خطابه بنشیند. خداوند حق و درک آن را در دل های انسان های مؤمن قرار داده است. از این رو باید بر زبان مبلغ دین، جز حقّ جاری نشود و این مفهوم سخن مولا علی(ع) است.

ابزار تبلیغ دینی

برای هر حرفه و فنّی ابزار مناسب با آن وجود دارد که بدون آن ابزار، رسیدن به مقصود و ایجاد تحوّل و حرکت میَسر نخواهد بود و آگاهی انسان از ابزار مورد نیازش در صدر مسایل قرار دارد.

در مورد تبلیغ باید گفت با توجه به این که تبلیغ با فکر، فرهنگ و روح و روان جامعه در ارتباط است، ابزار آن هم به طور عمده فرهنگی و فکری است اگرچه ابزار دیگری نیز وجود دارد. ابزار تبلیغ عبارت است از آگاهی های لازم که یک مبلّغ باید در ابتدای امر مقدس تبلیغ و در طول آن همواره متوجه آن ها باشد.

این آگاهی ها در سه محور مهم مورد بحث و بررسی قرار می گیرند که عبارتند از:

آگاهی های مربوط به نطق و متن خطابه.

دانش ها و آگاهی های مربوط به شخص و شخصیت سخنور.

دانستنی های مربوط به مستمع و جامعه ای که سخنور در آن زندگی می کند و به تبلیغ می پردازد.

لازم به ذکر است که هر یک از این موارد نیز ابزاری خاص را می طلبد. اینک به بیان موارد هر یک می پردازیم.

1. آگاهی های مربوط به متن خطابه

در این بحث به دو مسأله باید توجه داشت: الف. ویژگی های متن جذّاب و اثرگذار

یک متن جذاب و اثرگذار باید دارای موضوع مناسب باشد؛ موضوعی که پاسخ گوی نیازهای روحی، روانی و اعتقادی جامعه بوده و به اصطلاح دردی را درمان کند. موضوع های تکراری و کلیشه ای ممکن است زمان خاص یک سخنران را پر کند و در اصطلاح به آن سخنرانی گفته شود، ولی هرگز یک سخنرانی و یک متن مفید و راهبردی در جامعه نخواهد بود. خصوصیت دیگر متن این است که باید از استحکام خاصی برخوردار باشد و مطالب آن سُست و خرافه ای و یا مبتنی بر سخنان غیر واقع نباشد. مستند بودن سخنرانی سبب ایجاد اعتماد نسبت به سخنران در قلب شنونده می شود و این اعتماد برای یک سخنران بسیار مؤثر خواهد بود.

مطلب دیگر تناسب متن با ضرورت های زمانی و ویژگی های افراد شنونده است. به عبارت دیگر در هر زمانی موضوع خاصی مطرح است و دردهای جامعه به نسبت زمان تغییر می کند؛ بنابراین متن ها و نطق ها باید متناسب با ضرورت های زمانی و شخصی باشد. نوع شغل و زندگی شنونده ها، سطح سواد و سن آن ها در تهیه ی متنِ مناسب مؤثر است. به عبارت دیگر قبل از تهیه ی نطق باید بدانیم برای چه کسانی سخنرانی می کنیمبر این اساس سخنورِ دردآشنا از دیگران موفق تر خواهد بود.

مطلب مهم دیگر در ویژگی های متن،وجود تنوع، نوآوری و خلاقیّت در مباحث قابل طرح است. مطالب مفید، الگو دهی و تأثیرگذاری در هر مقام باید با تنوع همراه باشد.

استفاده از واژه های زیبا و آفرینش های ادبی در حدی که به اصل پیام و پیام رسانی ضربه ای وارد نسازد و همچنین استفاده از جمله های آهنگین، واژه های روان و زیبا، حکایات نغز، لطایف، ظرایف و اشعار حکیمانه در زیبایی و غنای متن کمک فراوانی خواهند کرد.

در یک متن شایسته و زیبا هرگز از تقلید بی اساس و کپی برداری استفاده نمی شود و در واقع جوهر نوشتن نطق ها و متن ها، خون جگر سخنران و گوینده است. هرچه او سوز و عشق بیشتر نسبت به هدایت جامعه داشته و از ناهنجاری های اخلاقی و اجتماعی رنج ببرد، به یقین در شنوندگان خود نیز سوز ایجاد خواهد کرد.

آیت الله جوادی می فرماید: تنها تبلیغ نکنید، بلکه تعلیم هم بدهید تا جنبه ی تعلیمی اثر بکند؛ زیرا رسالت شما هم تبلیغ است و هم تعلیم. تبلیغ، )الذِینَ یُبَلّغُونَ رِسالاتِ اللهِ وَ یَخْشَوْنَه وَلا یَخْشَوْنَ أحَداً إلاّ اللهَ(([15]) است و تعلیم، )یُعَلِّمُهُمُ الکِتَابَ والحِکْمَةَ(.([16])و([17])

پس تعلیم باعث اثر پذیری بیشتر تبلیغ می شود و همواره باید این دو رسالت مهم کنار یکدیگر باشند. یکی از سخن وران موفق از قول سیدنی ف . ویکس می نویسد:

چیزهایی هست که ما را به هم پیوند می دهد چیزهایی که قوی تر از قوایی است که بین ما جدایی می اندازد این ها چیستند؟ موفقیّت شما در سخنرانی بستگی دارد به کشف این راز.([18])

با اندک تأمل در می یابیم که عوامل پیوند ما و شنوندگان ما، اعتقادات، ناموس، وطن، خاک، جوانان و ... هستند. همه ی ما برای این ارزش ها احترام قائل بوده و آن گاه که آن ها را در خطر ببینیم، حتی از جان خود خواهیم گذشت. پس یک متن خوب و جذّاب همواره به مشترکات بین سخنران و شنونده بها می دهد و این خود بستر مناسبی برای تأثیرگذاری است.

آگاهی و شناخت سخنور نسبت به ویژگی های متن، او را در تهیه ی یک متن جالب و شیوا یاری خواهد کرد و این آگاهی از ابزار مهم تبلیغ به شمار می رود.

ب. کیفیّت تهیه ی متن:

سخنور موفّق با آگاهی از کیفیّت تهیه ی نطق و متن می تواند در زمان کوتاه، نطق های جاذبی را تهیه کند. چگونگی استفاده از دایرة المعارف ها، موسوعه ها و فرهنگ نامه های گوناگون برای درک واژه ها و مطالب مختلف علمی، عرفانی و اجتماعی و مهم تر از همه چگونگی استفاده از تفاسیر مفسران و شناخت بهترین تفسیر در مذهب شیعه و یا عامّه و آشنایی با کتاب های روایی برای تهیه ی متن و کیفیت آن بسیار مؤثر است. اکنون که معاجم مختلف در زمینه ی آیات قرآن، نهج البلاغه و کتاب های معتبر روایی همچون کتب اربعه تهیه شده است و رایانه ها به برکت پیشرفت تکنولوژی در خدمت بشر هستند، باید از این نعمت ها به بهترین نحو استفاده شود.

مسأله ی دیگر چگونگی چینش و یا به عبارتی مرتب کردن مطالب تهیه شده است که گاه براساس ملاک هایی چون تقدّم و تأخر، جزء و کل و ... مطالبی را اول و مطالب دیگر را در پایان ذکر می کنیم. گفتنی است که یک سخنران با توجه به امکانات امروز جامعه ی ما باید همواره متن هایی آماده داشته و دایم در حال تحقیق، پژوهش و فیش برداری از مطالب باشد، در غیر این صورت به حوزه علمیه، جامعه ی اسلامی و روح مطهر شهداء جفا کرده است و ضامن خواهد بود.

2.آگاهی های مربوط به شخص و شخصیت سخنور

در تبلیغ بیانی برخلاف تبلیغ قلمی که تنها شخصیت نگارنده و اثر او مورد نظر خواننده است، شخص و بُعد ظاهری گوینده و سخنران نیز مورد توجه مستمعین می باشد؛ از این رو آگاهی هایی در این زمینه لازم و ضروری است که سخنور در سایه ی این آگاهی ها بتواند مؤثرتر واقع شود. آگاهی های سخنور درباره ی شخص سخنران در دو بُعد مورد بحث قرار می گیرد:

الف. شخصیت سخنور؛ برخی از کمالات نفسانی و روحانی برای سخنور بسیار لازم و ضروری است. مستمعین آن گاه که سخنور خود را صادق می بینند و او را عامل به علم و دارای ویژگی های معنوی می یابند، از او الگو می سازند. در واقع سخنور باید الگوی عملیِ سخنان خود باشد.

اگر حکم فقهی را می گوید که با پای راست وارد مسجد شوید و خود بدون توجه با پای چپ وارد می شود، ارزش سخنان خود را از بین برده و باب انجام مکروهات و ترک مستحبات را می گشاید.

از طرفی حالت نفسانی خاصی که باعث تأثیر نَفس می شود باید از طریق سخنور کسب شود؛ انجام عبادت ها و دوری از گناهان و توجه به مفاهیم و تعالیم اخلاق اسلامی در ایجاد این نور بسیار مؤثرند.

ب. شخص سخنور؛ با توجه به این که مستعمین در اثناء سخنرانی چشم به سخنور دوخته و تمامی حالات و ظواهر او مورد نظر آن هاست باید آراستگی ظاهری داشته باشد و با چهره ای بشّاش و ایجاد صمیمیّت بین خود و مستمعین ارتباط و پیوند محکم تری با آن ها ایجاد کند.

استفاده از حرکات مناسب دست ها و سر و چشم ها و تقسیم نگاه سخنور بین شنوندگان بدون هیچ گونه تبعیض و بخل در نگاه و استفاده از الفاظ محترمانه و زیبا برای مشارکت دادن آن ها در بحث، همه و همه در بُعد ظاهری سخنور مورد بحث قرار می گیرند.

باید دانست که یکی از مهم ترین عوامل موفقیّت تبلیغ پیامبر(ص) در قشر جوان خوش رویی و اخلاق نیکوی ایشان بود که در قرآن کریم می فرماید: )... وَ لَوْ کُنْتَ فَظّاً غَلِیظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ... (([19])؛ و اگر تندخو و سخت دل بودی قطعاً از پیرامون تو پراکنده می شدند.

احمدا؛ باغ برین مشتاق توست گل، تبسم کرده ی اخلاق توست([20])

پس دانستیم که آگاهی سخنور از کیفیت وضع ظاهری خود، او را در پیام رسانی کمک کرده و به او این فرصت را می دهد که همراه با کلام خود در دلِ مردم جایی بگیرد و به قول بزرگی ....

پی¬نوشت:

[1]. از مرحوم علاّمه طباطبایی(ره).

[2]. از شهید مطهری(ره).

[3]. نهج البلاغه، نامه ی 67 .

[4]. رسالت قلم، سخنرانی آیت الله مکارم شیرازی.

[5]. العلق96 : 3 و 4.

[6]. القلم68 : 1.

[7]. الرّحمن55 : 4 1.

[8]. نهج البلاغه، خطبه 83 .

[9]. رسالت قلم، ص 149، به نقل از علاّمه سید شرف الدّین.

[10]. نهج البلاغه، خطبه 75.

[11]. النور24 : 54 و العنکبوت29 : 18.

[12]. النساء4 : 63 .

[13]. کارنگی، دیل، آیین سخنرانی، مهرداد مهرینمترجم، ص 205.

[14]. نهج البلاغه، حکمت 309.

[15]. الأحزاب33 : 39.

[16]. الجمعه62 : 2.

[17]. ره توشه ی راهیان نور، سال 1375، ص 47، سخنی از آیت الله جوادی آملی.

[18]. کارنگی، همان، ص 275.

[19]. آل عمران3 : 159.

[20]. احمد عزیزی، شرجی آواز.