مسئولیت خانواده مبلغان (1)

رهبران دینی و علماء الهی از جایگاه ویژه و والایی برخوردارند. قرآن در یك جا می‌فرماید: «یرْفَعِ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبیر‌»؛ (2) «خداوند كسانی را كه ایمان آورده اند و كسانی را كه علم به آنان داده شده، درجات عظیمی می‌بخشد و خداوند به آنچه انجام می‌دهید، آگاه است.»

و در جای دیگر می‌فرماید: «قُلْ هَلْ یسْتَوِی الَّذینَ یعْلَمُونَ وَ الَّذینَ لا یعْلَمُونَ إِنَّما یتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ‌»؛ (3) «بگو: آیا آنان كه می‌دانند با آنان كه نمی‌دانند یكسان اند؟ تنها خردمندان متذكر می‌شوند.»

از آنجا كه هم رفتار خود مبلغان دینی و هم اعمال خانواده آنان در تبلیغات دینی و عملكرد مردم مؤثر است، وظیفه علماء و روحانیان دو چندان می‌شود؛ در گام اول، باید خود مطابق آنچه می‌گویند و از اسلام بیان می‌كنند، رفتار كنند؛ چنان كه علی علیه السلام فرمود: «مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلنَّاسِ إِمَاماً فَلْیبْدَأْ بِتَعْلِیمِ نَفْسِهِ قَبْلَ تَعْلِیمِ غَیرِهِ وَ لْیكُنْ تَأْدِیبُهُ بِسِیرَتِهِ قَبْلَ تَأْدِیبِهِ بِلِسَانِهِ؛ (4) هر كس خود را پیشوای مردم قرار دهد، باید بیش از دیگران به تعلیم خویش بپردازد و باید تربیت دیگران را با رفتار خویش انجام دهد، قبل از ادب كردن با زبان.» و در گام بعدی، باید خانواده و بستگان خویش را بر اساس دستورات اسلامی و تعلیمات آن بار آورد و به درستی تربیت كند.

قرآن كریم نیز به پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله دستور می‌دهد كه از خانواده و خویشاوندان خویش شروع كند؛ آنجا كه می‌فرماید: «وَ أَنْذِرْ عَشیرَتَكَ الْأَقْرَبینَ‌»؛ (5) « [ای پیامبر!] بستگان نزدیكت را انذار كن!‌»

طبق نقل مورخین، پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله چهل و پنج نفر از بستگان خویش را جمع كرد و فرمود: «وَ اللَّهِ الَّذِی لَا اِلَهَ اِلَّا هُوَ اِنِّی رَسُولُ اللَّهِ اِلَیكُمْ خَاصَّةً وَ اِلَی النَّاسِ عَامَّةً؛ (6) به خدایی كه جز او معبودی نیست، سوگند! من فرستاده خدا به سوی شما به صورت خاص و به سوی مردم به صورت عام هستم.»

همچنین قرآن كریم و روایات معصومین علیهم السلام همه را در مقابل تربیت خانواده‌ها مسئول می‌دانند؛ چنان كه قرآن می‌فرماید: «یا أَیهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلیكُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ‌»؛ (7) «ای كسانی كه ایمان آورده اید! خود و خانواده خویش را از آتشی كه هیزم آن انسانها و سنگهاست، نگه دارید!»

هنگامی كه آیه فوق نازل شد، فردی از یاران پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله پرسید: چگونه خانواده خود را از آتش دوزخ حفظ كنم؟ حضرت صلی الله علیه وآله فرمود: «تَأْمُرُهُمْ بِمَا أَمَرَ اللَّهُ وَ تَنْهَاهُمْ عَمَّا نَهَاهُمُ اللَّهُ فَإِنْ أَطَاعُوكَ كُنْتَ قَدْ وَقَیتَهُمْ وَ إِنْ عَصَوْكَ كُنْتَ قَدْ قَضَیتَ مَا عَلَیكَ؛ (8) آنها را به آنچه خدا امر كرده است، امر كن و از آنچه خدا آنان را باز داشته است، نهی كن. اگر از تو اطاعت كردند، آنها را [از آتش دوزخ] حفظ كرده‌ای و اگر نافرمانیت كردند، وظیفه خود را انجام داده ای.»

و در حدیث دیگری از رسول خداصلی الله علیه وآله آمده است: «بدانید! همه شما نگهبانید و همه در برابر كسانی كه مأمور نگهبانی آنها هستید، مسئولید. امیر و رئیس حكومت اسلامی نگهبان مردم است و در برابر آنها مسئول. مرد نیز نگهبان خانواده خویش (زن و فرزندان) است و در برابر آنها مسئول می‌باشد و زن نیز نگهبان خانواده خویش (شوهر و فرزندانش) می‌باشد و در برابر آنها مسئول است. بدانید! همه شما نگهبانید و همه شما در برابر كسانی كه مأمور نگهبانی آنها هستید، مسئولید.» (9)

و علی علیه السلام در تفسیر آیه فوق فرمود: «عَلِّمُوا اَنْفُسَكُمْ وَ اَهْلِیكُمُ الْخَیرَ وَ اَدِّبُوهُمْ؛ (10) خود و خانواده خویش را نیكی بیاموزید و آنها را [به تربیت اسلامی] ادب كنید!»

خطاب عام و خاص پیامبرصلی الله علیه وآله در مورد انذار خانواده، هم علماء و روحانیون را شامل می‌شود؛ چون ورثه انبیاء به حساب می‌آیند و هم مسئولیت سنگین تربیت صحیح خانواده را بر دوش آنان با سنگینی بیشتر مورد تأكید قرار می‌دهد. با توجه به این مسئولیت ویژه نسبت به خانواده آنان است كه هم منابع دینی و هم جامعه اسلامی انتظار دارند كه خانواده‌ها و فرزندان پیشوایان دین و علماء ربّانی در مسیر هدایت جامعه یار و یاور آنان بوده، نمونه عینی تربیت شدگان مكتب انسان ساز اسلامی و پرورش یافتگان علماء دینی باشند. آنچه پیش رو دارید، بیان برخی انتظارات و توقعاتی است كه اسلام و جامعه اسلامی از خانواده علماء و روحانیان دارند.

باور جایگاه حساس

اولین و كلیدی‌ترین انتظار و توقع از خانواده‌های علماء دینی و مبلغان این است كه از نظر فكری باور كنند كه در یك جایگاه ویژه و موقعیت ممتاز نسبت به خانواده‌های دیگر اقشار قرار دارند. این باور، زمینه ساز توقعات دیگری است كه بعداً به آن اشاره می‌شود.

قرآن كریم این انتظار را با صراحت بیان می‌فرماید: «یا نِساءَ النَّبِی لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ‌»؛ (11) «ای همسران پیامبر! شما همچون یكی از زنان (معمولی) نیستید.» این آیه می‌تواند برای خانواده‌های علماء به عنوان وارثان پیامبرصلی الله علیه وآله این پیغام را داشته باشد كه شما نیز مانند خانواده‌های معمولی جامعه نیستید؛ شما از جایگاه ویژه برخوردارید و در نتیجه، مسئولیت بیشتری متوجه شماست.

علماء بزرگ، نیز همواره تلاش می‌كردند با زبان منطق و از طریق ملایمت این باور را به خانواده‌ها و فرزندان خویش منتقل كنند.

قرآن مجید در بیان جایگاه ویژه زنان پیامبرصلی الله علیه وآله، حساب خاصی برای عذاب و ثواب آنها باز كرده و فرموده است: «یا نِساءَ النَّبِی مَنْ یأْتِ مِنْكُنَّ بِفاحِشَةٍ مُبَینَةٍ یضاعَفْ لَهَا الْعَذابُ ضِعْفَینِ وَ كانَ ذلِكَ عَلَی اللَّهِ یسیراً وَ مَنْ یقْنُتْ مِنْكُنَّ لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تَعْمَلْ صالِحاً نُؤْتِها أَجْرَها مَرَّتَینِ وَ أَعْتَدْنا لَها رِزْقاً كَریماً‌»؛ (12) «ای همسران پیامبر! هر كدام از شما مرتكب خلاف و گناه آشكاری گردد، كیفر او دو چندان خواهد بود و این كار برای خدا آسان است. و هر كس از شما در برابر خدا و رسولش خضوع كند و عمل صالح انجام دهد، جزاء و پاداش وی را دو چندان خواهیم داد و روزی ارزشمندی برای او فراهم می‌كنیم.»

یقیناً خانواده‌های روحانیان نیز اگر در اهداف مقدس اسلام شوهرانشان را یاری رسانند و نمود عینی از تربیت یافتگان مكتب اسلام باشند، از چنین ثوابی بی بهره نیستند. خود شیعه بودن نیز چنین مسئولیتی را اقتضاء می‌كند؛ لذا امام صادق علیه السلام به شقرانی فرمود: «إِنَّ الْحَسَنَ مِنْ كُلِّ أَحَدٍ حَسَن وَ إِنَّهُ مِنْكَ أَحْسَنُ لِمَكَانِكَ مِنَّا وَ إِنَّ الْقَبِیحَ مِنْ كُلِّ أَحَدٍ قَبِیح وَ إِنَّهُ مِنْكَ أَقْبَحُ؛ (13) به راستی خوبی از هر كس خوب است، ولی از تو بهتر است؛ به خاطر نسبتی كه با ما داری و زشتی از همه بد است، ولی از تو زشت‌تر است [زیرا تو را از ما می‌دانند].»

مراعات تقوا و پاكی

چنان كه اشاره شد، قرآن هم به صورت عام به مسلمانان دستور داده كه خانواده‌ها را از آلودگی به گناهان حفظ كنند و این امر، در خانواده روحانیان تأكید بیشتری می‌یابد؛ به خاطر همان موقعیت ویژه و حساس، و هم به صورت خاص به زنان پیامبرصلی الله علیه وآله دستور می‌دهد كه تقوا پیشه سازید و این تقواست كه برای شما آن جایگاه ویژه را به ارمغان می‌آورد.

قرآن كریم می‌فرماید: «یا نِساءَ النَّبِی لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ إِنِ اتَّقَیتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیطْمَعَ الَّذی فی قَلْبِهِ مَرَض وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً‌»؛ (14) «ای همسران پیامبر! شما همچون یكی از زنان معمولی نیستید، اگر تقوا پیشه كنید. پس [به گونه‌ای هوس انگیز و] با نرمش سخن نگویید كه بیمار دلان به طمع می‌افتند، و سخن شایسته بگویید!»

امروز، دقیقاً جامعه همین توقعات را از خانواده‌های علماء و روحانیون دارد. اگر همسر و یا دختر دیگر اقشار جامعه با نامحرمان آزادانه ارتباط برقرار كنند و سخن بگویند، چندان مورد اعتراض قرار نمی‌گیرند؛ ولی در مورد خانواده روحانیون اگر كمترین مسئله را مشاهده كنند، بر اثر توقعی كه دارند، به شدت زبان به اعتراض می‌گشایند.

ادامه دارد... .

· پاورقــــــــــــــــــــی

1) این موضوع قبلاً نیز با عنوان «خانواده و وظائف مبلغان دینی‌» در شماره‌های 50 و 51 همین مجله آمده است.

2) 2. مجادله / 11.

3) 3. زمر / 9.

4) نهج البلاغة، فیض الاسلام، ص 1117، حكمت 70، و محمد دشتی، ص 638، حكمت 73.

5) شعراء / 214.

6) كامل ابن اثیر، ج 2، ص 61.

7) تحریم / 6.

8) نور الثقلین، حویزی، ج 5، ص 372، به نقل از: تفسیر نمونه، ناصر مكارم شیرازی، ج 24، ص 294.

9) مجموعه ورّام، امیر زاهد، حسین ورام بن ابی فراس (متوفای 605) ، تهران، حیدری، ج 1، ص 6.

10) الدر المنثور، سیوطی، ج 6، ص 244، به نقل از: تفسیر نمونه، ج 24، ص 294.

11) احزاب / 32.

12) همان / 30 - 31.

13) سفینة البحار، ج 1، ص 708.

14) احزاب / 32.