بازشناسی ظرفیت‌ها و کارکردهای مسجد در تحکیم نظام خانواده

نام نشریه: سایت پژوهشكده باقرالعلوم (ع)، گروه مطالعات فرهنگ و ارتباطات دینی

چکیده

هنگامی که پیامبر اعظم (صل الله علیه و آله) به مدینه ی منوره مهاجرت کردند، در نخستین اقدام های خود و با کمک مهاجران و انصار مسجد قبا را ساختند. این اقدام نشان می دهد که مسجد مهم ترین بنا و بستری است که رسالت آسمانی پیامبر را زمینی و محقق می کند. پس از ساخت این مسجد، پیامبر (صل الله علیه و آله) وارد شهر یثرب شدند و مسجدالنبی را ساختند که دومین مسجد دنیای اسلام بود. ایشان مسجدالنبی را پایگاه عبادت، خودسازی، تزکیه، پرورش، دیگرسازی، گردهمایی، مرکز مشورت و تصمیم گیری های خرد و کلان، محل رسیدگی به وضع مسلمانان، جایگاه مدیریت سیاسی و اجتماعی، پایگاه تنظیم رابطه های ملی و بین المللی و اتاق مدیریت جنگ و صلح قرار دادند. در سنت پیامبر اعظم (صل الله علیه و آله) مسجد مدرسه ای بوده است برای دادن آموزش موضوع های متنوع به نومسلمانان و نیز پایگاه عملیاتی کردن آموزه های دینی و تحقق رسالت الهی پیامبر. ازآن پس، این دو مسجد الگوی مسجدهای کوچک و بزرگی در گوشه گوشه ی دنیای اسلام شدند.

در این نوشتار کوشیده ایم تا نخست کارکردهای مسجد را در قرآن، سیره ی پیامبر (صل الله علیه و آله) و امامان معصوم (علیهم السلام) بازشناسی کنیم و سپس نقش سازنده و جهت دهنده ی آن را در تحکیم نظام خانواده برجسته کنیم. آموزه های دینی پیوند جدی و عمیق خانه و مسجد را ازجمله پیش نیازهای تعالی و ارتقای دین باوری و التزام عملی شهروندان هر جامعه ی اسلامی و پرورش بهینه ی مسلمانان می داند. در فرهنگ اسلام، مسجد همانند خانه ی دوم و پناهگاهی است که هر مسلمان بخش عمده ای از زندگی خود را در آن می گذراند. از جنبه های دیگری که در این نوشتار به آن پرداخته ایم نقش هایی است که مسجد در تحکیم خانواده ایفا می کند و اقدام هایی که خانواده ها، درراستای کشاندن اعضای خود به خانه ی دوم، باید انجام دهند.

کلیدواژه ها:

مسجد، خانه، خانواده، الگوی تربیت و آموزش در مسجد، کارکردهای مسجد و خانواده ی نمونه، تعامل مسجد و خانواده.

درآمد

اگر درمقام روانشناسی مسلمان و کارشناس تعلیم وتربیت اسلامی به مسأله ی نقش مسجد در تحکیم خانواده بپردازیم، گامی کوچک برداشته ایم برای بازکردن دریچه ی پژوهش دراین باره و هموارکردن راه پژوهش های برتر و کامل تر درباب نقش مسجدها در ارتقای زندگی خانوادگی مسلمانان ایران و دیگر کشورهای اسلامی. این امید باعث شد تا من و همسرم، سرکار خانم یوسفی، مقاله ای دراین باره بنویسیم. درنتیجه، کار را با جستجوی منبع ها و داده های مفید شروع کردیم. نخست، سراغ منبع های اینترنتی رفتیم و به مقاله ی جالبی برخوردیم که درست عنوان مقاله ی ما را دنبال می کرد؛ مقاله ای از کشور سنگاپور با عنوان «راهنمایی برای دستیابی به مسجدی که بتواند دوست مهربانی برای خانواده باشد».

مفهوم شناسی مسجد

واژه ی مسجد از باب «سجد، یسجد» مصدر میمی یا اسم زمان و مکان است و بر وزن مشرق و مغرب و به معنی سجده گاه است. در قرآن و تمدن اسلامی، مسجد به مکانی گفته می شود که عبادتگاه مؤمنان است. ازآن روی به عبادتگاه مسلمانان مسجد می گویند که سر به سجده نهادن نمود اوج فروتنی و کرنش دربرابر خداوند است. ازاین رو، در اسلام محل عبادت را مسجد نامیده اند.

در روایت های اسلامی، همه ی زمین مسجد و سجده گاه انسان است. رسول اکرم (صل الله علیه و آله) فرمودند: «جُعِلَتْ لِيَ الْأَرْضُ مَسْجِداً وَ طَهُوراً»، زمین برای من سجده گاه، پاک و پاک کننده قرار داده شد. قاضی عیاض گفته است: «مسجدبودن کل زمین از خصایص امت مسلمان است؛ زیرا امت های پیشین جز در مکانی که یقین به طهارت و پاکی آن داشتند، نمی توانستند نماز بگزارند، اما امت مسلمان در همه ی نقاط زمین می تواند نماز بگزارد؛ جز در مکانی که به نجاست و ناپاکی آن یقین و جزم داشته باشد».

در برخی دیگر از روایت ها، مسجد خانه ی دوم مسلمانان و تثبیت کننده ي فرهنگ جمع گرایی و پرهیز از خودمحوری بیان شده است. در تاریخ معماری اسلامی، گلدسته ها بخش اجتناب ناپذیر همه ی مسجدها هستند. در اسلام، گذشته از خانه و خانواده که پناهگاه و آرامبخش مسلمانان است، آنان روزانه چند بار، با اذان، به مسجد فراخوانده می شوند. اذان و اقامه ی نماز نشان می دهد که در اسلام اساس عبادت، به ویژه نماز، برپایه ی جمع گرایی است و بنده باید هنگام رازونیاز نیز خود را میان جمع ببیند؛ بنابراین هرگونه فردگرایی از نظر قرآن و اسلام مردود است. واژه ها، ضمیرها و فعل های به کاررفته در سوره ی حمد نیز که در نمازهای روزانه تکرار می شود، به طورضمنی، پنهان و غیرمستقیم مسلمانان را به جمع گرایی و پرستش جمعی فرا می خواند.

نخستین مسجد در اسلام

مسجد قُبا نخستین مسجد جهان اسلام است که بیرون شهر مدینه قرار دارد. نخستین سنگ های این مسجد را حضرت محمد (صل الله علیه و آله) پس از مهاجرت از مکه به مدینه بنا گذاشتند. قبا نام قریه ای در نزدیکی مدینه بود. پیامبر (صل الله علیه و آله) این مسجد را در سال اول هجری و به پیشنهاد عمار یاسر یا به تقاضای ساکنان محل در قبا بنا کردند. گفته می شود که حضرت خود کار می کرد و خشت ها را به دوش می کشید. خداوند متعال در قرآن کریم می فرمایند: «لَمَسْجِد أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجَالُ یُحِبُّونَ أنْ یَتَطَهَّرُوا وَاللهُ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ»، مسجدی که از آغاز بر پایه ی تقوا بنا شده است، سزاوارتر است که در آن نماز بگزاری.

مسجد در قرآن

کلمه ی مسجد حدود 28 بار در قرآن ذکر شده است؛ 22 بار به صورت مفرد (مسجد) و 6 بار به صورت جمع (مساجد). در 22موردی که مفرد آمده است، 15موردش مقید به قید «الحرام» است که مراد همان مسجد معروف و مقدس مسجدالحرام در مکه است. یک مورد دیگر «الاقصی» است که مراد از آن نخستین قبله گاه مسلمانان، مسجدالاقصی، است در بیت المقدس. مورد دیگر مقید به قید «اضطرار» و مقصود همان مسجد معروف ضرار است که به دست منافقان، در مدینه، ساخته شده بود. 5 مورد دیگر نیز بدون قید آمده است. درمورد کلمه ی «مسجدها» نیز سه مورد مقید به قید «الله» و سه مورد دیگر به طورمطلق بیان شده است.

برای ما مسلمانان، مهم ترین معیار در ارزش گذاری مسجدها توصیف ها و شاخص گذاری هایی قرآن کریم است. شاید از خود بپرسیم که چگونه مسجد به مسجدی قرآنی و موردقبول خدای متعال تبدیل می شود؟ یکی از پاسخ ها این است که بنیانگذاران، اداره کنندگان، خدمتگزاران و نمازگزارانِ مسجد - در یک کلام «اهل مسجد» - نقش مهمی در شایستگی و صلاح مسجد دارند. اگر به تاریخ بنای نخستین مسجد نگاهی داشته باشیم، می فهمیم که بنای این مسجد در مقطعی از زمان رسالت پیامبر (صل الله علیه و آله) شکل گرفت که ایشان با مشرکان مبارزه می کردند و درراستای تداوم این مبارزه ی تاریخی و در بدو ورود به مدینه، جهت استمراربخشی به مبارزه با مشرکان، این مکان مقدس را بنا نهادند. بنابراین، ساختار و شالوده ی مسجد در دوران مبارزاتی پیامبر اسلام (صل الله علیه و آله) شکل گرفت و به مرکزی برای جهاد علیه کفار تبدیل شد.

قرآن کریم در چند آیه ما را به این مطلب رهنمون می کند. خداوند متعال به شدت مشرکان و غیرمؤمنان را از دخالت در امور مسجد بر حذر می دارد و می فرماید: «ما کانَ لِلْمُشْرِکِینَ أَنْ یَعْمُرُوا مَساجِدَ اللَّهِ شاهِدِینَ عَلی أَنْفُسِهِمْ بِالْکُفْرِ»، مشرکانی که (با گفتار و کردار) به کفر خویش گواهی می دهند، حقّ دخالت در امور مسجدها را ندارند. خداوند متعال عمارت و اداره ی مسجد را فقط در اختیار مؤمنانی قرار می دهد که شرایطی ویژه داشته باشند و می فرماید: «إِنَّما یَعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَی الزَّکوةَ وَ لَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللَّهَ»، مسجدهای خدا را فقط کسانی آباد می کنند که به خدا و روز بازپسین ایمان آورده باشند و نماز بخوانند و زکات بدهند و جز از خدا نترسند. از مجموع دو آیه نتیجه می گیریم که اداره کنندگان مسجد باید این ویژگی ها را داشته باشند:

1- به خداوند و روز آخرت ایمان داشته باشند؛

2- نماز بخوانند که درواقع به معنای انجام دادن همه ی واجبات عبادی است؛

3- زکات بپردازند که نشانه ی عمل به وظیفه های اقتصادی است؛

4- به خداوند توجه کامل داشته باشند به گونه ای که در کارها فقط خداوند را درنظر داشته باشد.

خداوند متعال هنگام مدح و ستایش مسجد قبا نخست از بنیانگذار آن تمجید می کند و می فرماید:

«لَمَسْجِد أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ»، سزاوارتر است در مسجدی نماز بگزاری که از آغاز برپایه ی تقوا بنا شده باشد». قرآن کریم به روشنی به ما می فهماند که تقوا و اخلاس مؤسّسان مسجد قبا آن را درخور مدح و ستایش کرده است.

فرهنگ اسلامی و آداب حضور در مسجد

در فرهنگ اسلامی، حضور و مشارکت در مسجد آداب ورسوم ویژه ای دارد. پیام پنهان آداب ورسوم این است که ارتباط مسلمانان با مسجد می تواند مطلوب یا مردود و مفید یا زیان آور باشد. جالب است که قرآن کریم مسلمانان را با واژه های مسجد ضرار و مسجد خراب نیز آشنا می کند. این هشدار نشان می دهد که حضور و ارتباط با مسجد باید با آموزه های تربیتی اسلام مفید و آبادگر هماهنگ باشد.

همان طور که گفته شد، خداوند در آیه ی 17 سوره ی توبه مشرکان را از آبادکردن مسجد منع کرده است و آنان را سزاوار چنین کاری ندانسته است و در آیه ی 18 همان سوره ویژگی های آبادگران مسجد را بیان کرده است. تأکید قرآن بر وجود شرط هایی خاص برای آبادکنندگان مسجد دو جنبه ی فردی و اجتماعی دارد. اهمیت شرط ها ازنظر فردی این است که آبادکردن مسجد بدون ویژگی هایی که بیان شد عملی بی روح و پیکری بی جان است که در بارگاه ربوبی بی ارزش و بی ثمر است. اهمیت شرط ها ازنظر اجتماعی نیز این است که مسجد نقش های مهم اجتماعی دارد و آبادکنندگان آن باید انسان های صالح و برگزیده ای باشند تا مسجد نقش حیاتی خویش را درست ایفا کند. به دیگرسخن، باید بیشتر به افرادی اهمیت بدهیم که اهل مسجد و پاسداران و حافظان آن هستن، نه به ساخت مسجد. قران مجید در آیه ی 114 سوره ی بقره کسانی را ستمکار می داند که از نزدیک شدن و واردشدن مردم به مسجدهای خدا و از استفاده ی آن ها از این مکان مقدس جلوگیری می کنند.

خداوند می فرماید: «وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن مَّنَعَ مَسَاجِدَ اللّهِ أَن يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَسَعَى فِي خَرَابِهَا أُوْلَئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ أَن يَدْخُلُوهَا إِلاَّ خَآئِفِينَ لهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْي وَلَهُمْ فِي الآخِرَةِ عَذَاب عَظِيم»، و کیست ستمکارتر از آنکه مردم را از ذکر نام خدا در مسجدها منع کند و در خرابی آن اهتمام و کوشش ورزد، چنین گروهی را نشاید که در مسجدهای مسلمانان درآیند، جزآنکه ترسناک و بیمناک باشند، نصیب این گروه در دنیا ذلت و خواری است و در آخرت عذابی بسیار سخت.

قرآن برای رفتن به مسجد نیز آدابی بیان کرده است؛ ازجمله در آیه ی 31 سوره ی اعراف: «يَا بَنِي آدَمَ خُذُواْ زِينَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ وكُلُواْ وَاشْرَبُواْ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُسْرِفِي»، ای فرزندان آدم زیورهای خود را در مقام عبادت به خود برگیرید و از نعمت های خدا بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید که خدا مسرفان را دوست ندارد.

بی شک مراد از زینت فقط آراستگی ظاهری نیست، بلکه آراسته شدن به فضائل معنوی است؛ مانند اخلاص، یاد خدا و حقیقت بندگی.قلب انسان باید مسجدی باشد آراسته به طهارت و پاکی و به دوراز شرک، ریا و اعتقادهای نادرست. مسجد پایگاهی برای عبادت و پرستش است و به دلیل اهمیت و فضیلتش خداوند مسجد را از آن خویش می داند. خداوند در آیه ی 18 سوره ی جن می فرماید: «وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا»، و مسجدها مخصوص خدا است؛ پس نباید احدی را همراه با خدا پرستش کنید.

پیـامبـر گـرامـی اسلام (صل الله علیه و آله) در خلال وصایای خود به ابوذر فرموده است: «يَا أَبَاذَرٍّ الْكَلِمَةُ الطَّيِّبَةُ صَدَقَة وَ كُلُ خُطْوَةٍ تَخْطُوهَا إِلَى الصَّلَاةِ صَدَقَة يَا أَبَا ذَرٍّ مَنْ أَجَابَ دَاعِيَ اللَّهِ وَ أَحْسَنَ عِمَارَةَ مَسَاجِدِ اللَّهِ كَانَ ثَوَابُهُ مِنَ اللَّهِ الْجَنَّةَ فَقُلْتُ بِأَبِي أَنْتَ وَ أُمِّي يَا رَسُولَ اللَّهِ كَيْفَ يُعْمَرُ مَسَاجِدُ اللَّهِ قَالَ لَا يُرْفَعُ فِيهَا الْأَصْوَاتُ وَ لَا يُخَاضُ فِيهَا بِالْبَاطِلِ وَ لَا يُشْتَرَى فِيهَا وَ لَا يُبَاعُ فَاتْرُكِ اللَّغْوَ مَا دُمْتَ فِيهَا فَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَلَا تَلُومَنَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِلَّا نَفْسَكَ»، ای ابـوذر! سخـن نیکو نوعی صدقه است و هر قدمی که برای رفتـن به نماز برمی داری صدقه است. ای ابـوذر! کسی که دعوت الهی را بپذیرد و مسجدهای خدا را نیکو و آباد نگه دارد، ثـواب و پـاداشش بهشت است. ابـوذر پرسید: ای رسول خدا! چگونه مسجدها آباد می شود؟ رسول خدا (صل الله علیه و آله) فرمودند: آبادکردن مسجـد به ایـن است که در آنجا صـداها بلند نشـود، گفت وگـوهای باطل و بیهوده نشود، از خـریـدوفروش خـودداری شـود و از سخنان بیهوده پـرهیز شود و اگـر ایـن امر را رعایت نکـردی، در روز قیـامت کسـی جز خـودت را ملامت و سـرزنـش نکن.

حضـرت علـی (علیه السلام) درایـن بـاره فـرموده اند: «يَأْتِي فِي آخِرِ الزَّمَانِ نَاس يَأْتُونَ الْمَسَاجِدَ فَيَقْعُدُونَ فِيهَا حَلَقاً ذِكْرُهُمُ الدُّنْيَا وَ حُبُّ الدُّنْيَا لَا تُجَالِسُوهُمْ فَلَيْسَ لِلَّهِ فِيهِمْ حَاجَة»، در آخـر زمان مردمی می آیند که در مسجـدها حضـور پیدا می کنند و جلسه تشکیل می دهند؛ اما از دنیا و دوستـی آن سخـن می گویند، شما با چنیـن افرادی همنشینـی نکنید؛ زیرا خـداونـد کاری به آن ها ندارد.

مسجد ضرار و مسجد خراب

ازنظر قرآن هر مسجدی ارزش و قداست ندارد؛ برای مثال خداوند در آیه ی 107 سوره ی توبه به مسجد ضرار اشاره می کند. دوازده منافق حسود به سرکردگی ابوعامر مسجدی مقابل مسجد قبا بنا می کنند؛ با انگیزه ی ضرررساندن. آن ها به بهانه ی اینکه بیماران و پیرمردان توانایی حضور در مسجد قبا را ندارند، مسجدی در مدینه می سازند که به مسجد ضرار معروف شد. قرآن درباره ی مسجد قبا صحبت کرده است؛ اما با اشاره و نه با تصریح. خداوند در آیه ی 108 سوره ی توبه می فرماید: «لاَ تَقُمْ فِيهِ أَبَدًا لَّمَسْجِد أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَن تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَال يُحِبُّونَ أَن يَتَطَهَّرُواْ وَاللّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ»، تو ای رسول ما! هرگز در مسجد آن ها قدم مگذار (مسجد مزار)؛ همانا سزاوارتر است در مسجد (قبا) اقامه ی نماز کنی که بنیانش بر پایه ی تقوای محکم بنا گردیده است. در این مسجد مردان پاکی هستند که مشتاق تهذیب نفوس خودند و خدا مردان پاک مهذب را دوست می دارد.

بیشتر مفسران عقیده دارند که مراد از مسجد، در این آیه، مسجد قبا است و خداوند در ادامه ی آیه به خصوصیت های مسجد قبا اشاره می کند که درواقع بیانگر علت قداست آن است. قرآن در آیه ی 109 سوره ی توبه به زیبایی و رسایی تفاوت مسجد قبا و ضرار را بیان می کند: «أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللّهِ وَرِضْوَانٍ خَيْر أَم مَّنْ أَسَّسَ بُنْيَانَهُ عَلَىَ شَفَا جُرُفٍ هَارٍ فَانْهَارَ بِهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ وَاللّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ»، آيا كسى كه بنياد [كار] خود را بر پايه ی تقوا و خشنودى خدا نهاده بهتر است يا كسى كه بناى خود را بر لب پرتگاهى مشرف به سقوط پى ريزى كرده است و با آن در آتش دوزخ فرو مى افتد؛ خدا گروه بيدادگران را هدايت نمى كند. بنابراین، مسجد باید براساس تقوا و رضایت الهی بنا شود و دراساس، از منظر قرآن، آنچه قابلیت عروج به درگاه الهی را دارد تقوا و صاحبان آن است؛ یعنی انسان های تقواپیشه، نه ظاهر عملشان.

کارکردهای مسجد در طول تاریخ

برپایه ی کریمه های قرآنی و برخی از روایت ها مسجد قدمتی به اندازه ی خلقت آدم (علیه السلام) و تاریخچه ای به درازای تاریخ انسان های نخستین دارد؛ زیرا عبادت و مسجد همواره با انسان بوده است. در مکتب قرآنی، نخستین خانه ی پرستش به دست آدم (علیه السلام) ساخته شد. کعبه نزد همه ی مذهب های الهی، حتی مشرکان و بت پرستان، محترم و عظیم بوده است. قرآن مجید می فرماید: «إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِّلْعَالَمِي» نخستین خانه ای که برای (پرستش) مردم قرار داده شد، همان است که در سرزمین مکه است و پربرکت و مایه ی هدایت جهانیان است.

الف) کارکردهای تربیتی مسجد

1- مسجد و تربیت عبادی

عبادت و رازونیاز با خداوند نیاز واقعی و فطری هر انسان است و مکمّل یا حتی مقوّم شخصیّت او. گرچه عبادت در هر مکانی این نیاز روحی را به طورنسبی تأمین می کند؛ ولی این نیاز در مسجد و عبادتگاه بهتر و کامل تر تأمین می شود. براین اساس، انسان بنا به فطرت خویش معبد و مسجد را دوست دارد و بدان عشق می ورزد؛ تاریخ نیز به درستیِ این سخن گواهی می دهد. پژوهش های تاریخی نشان می دهد که معبد با انسان همراه و همزاد بوده است. ازهمین رو، معصومان (علیهم السلام) مسجد را آشیانه و پناهگاه مؤمن برشمرده اند؛ پناهگاهی که انسان از دغدغه و اضطراب فاصله می گیرد و به آرامش می رسد.

در فرهنگ اسلام، نام مسجد یادآور بندگی در پیشگاه خداوند متعال است. مسجد یعنی جایگاه سجده و سجده اوج عبادت و بندگی انسان دربرابر خداست؛ همان طورکه امام سجاد (علیه السلام) فرموده اند: «السُّجودُ مُنتَهَی العِبَادَة مِن بَنی آدَمَ». درحقیقت، با اینکه در آیین پاک محمّدی (صل الله علیه و آله) همه ی خاک زمین مسجد است - جُعِلَت لِیَ الاَرضُ مَسْجِداً... -؛ ولی برترین و اصیل ترین محفل برای عبادت و تقرّب جستن به خداوند متعال مسجد است. ازاین رو، در قرآن کریم بر جنبه های عبادی مسجد بیش از هر بُعد دیگر آن تأکید شده است. مسجد جایگاه عبادت و پرستش خالصانه ی خداوند است: «وَ اَنَّ الْمَساجِدَ لِلّهِ فَلا تَدْعُو مَعَ اللَّهِ أَحَداً». در گفتار معصومان (علیهم السلام) ـ که مترجمان قرآن هستند ـ نیز بر این بُعد مسجد بسیار تأکید شده است.

برپایه ی حدیثی قدسی از پیامبر (صل الله علیه و آله)، خداوند مسجد را زیارتگاه خویش برشمرده است. ایشان می فرمایند: «اَلا طُوبَی لِعَبْدٍ تَوَضَّأ فِی بِیْتِهِِ ثُمَّ زارَنی فِی بَیْتی»، خوشا به حال بنده ای که در خانه ی خویش وضو بگیرد، آنگاه مرا در خانه ام زیارت کند. این زیارت، اُنس و قُرب درسایه ی عبادت خالصانه ی مؤمنان در مسجد فراهم می آید. انوار تابناک این پرسش پاک و بی آلایش برای عرش نشینان پرتوافکنی می کند؛ آن سان که ستارگان آسمان برای ما خاک نشینان نورافشانی می کنند: «اِنَّ بُیُوتی فی الأرْضِ المَساجِدُ تُضِیءُ لِأهْلِ السَّماء کَمَا تُضِیءُ النُّجُومُ لِاَهْلِ الاَرْضِ». حضور در مسجد و عبادت در خانه ی خدا، افزون بر توفیقی بزرگ و کمالی ارزشمند، توفیق هایی روحی دیگری نیز در پی دارد؛ ازجمله: رحمت خاصّ خداوند، آمرزش الهی، بهشت برین و همنشینی و همدمی با فرشتگان الهی.

2. مسجد و تربیت اخلاقی

مسجد مکانی است برای تمرین خلق وخوی پسندیده ی انسانی، محلی مناسب برای عملی کردن ارزش های والای اخلاقی و رفتاری در بعد های گوناگون زندگی و همچنین پس از خودسازی فردی و اجتماعی، سکویی پروازی است به ملکوت؛ زیرا خداوند می فرماید: «فیه رجال یُحِبُّونَ أن یَتَطَهَّرُوا». در مسجدی که براساس تقوا و پارسایی تأسیس شده باشد، مردم دوست دارند پاکیزه باشند و خداوند نیز پاکیزگان را دوست دارد. بااینکه گناه های دینی و اخلاقی در همه جا نکوهیده و زشت است، اما در مسجد زشتی دوچندان می یابد؛ پس مؤمن باید تلاش بیشتری کند تا در مسجد به گناه آلوده نشود، سخنان ظالمانه بر زبان نیاورد، به آبروی دیگران تجاوز نکند، غیبت نکند، سخنان لغو و بی فایده را کنار نهد و از گفت وگوهایی که بوی دنیاپرستی می دهد پرهیز کند.

درحقیقت، تلاش برای انجام ندادن این کارها خود تمرینی برای انجام دادن کارهای خیر و دوری از بدی هاست. همان گونه که حاجی با احرام بستن دوری از دنیا و گناه را تمرین می کند، نمازگزار با گفتن تکبیر در آزمون بریدن از خلق و پیوستن به خالق شرکت می کند. اثرهای سازنده و تربیتی حضور در مسجد رفته رفته به دیگر اعمال مؤمن سرایت می کند؛ زیرا حضور در مسجد، حضور در خانه ی خداست و به طورطبیعی کسی که با خانه ی خدا اُنس دارد تلاش می کند در خارج از مسجد نیز عملکردی متناسب و همگون با حضور در مسجد داشته باشد. نقش تربیتی زمانی مؤثرتر خواهد بود که مؤمن به یاد آورد در مسجد باید علاوه بر زینت های مادی، آراستگی های معنوی نیز داشته باشد، همچون صدق، صفا و خلوص. او باید فرمان «خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ» را با عمل پاسخ گوید؛ درغیراین صورت پروردگار او را به خانه ی خود راه نمی دهد و اولیای بزرگ خدا نیز دست رد به سینه اش خواهند زد.

3. مسجد و تربیت اجتماعی

از جنبه های دیگر تربیتی مسجد نقش مؤثّر آن در پیوند دلدادگان خود با انسان های صالح و برگزیده است. از دید آگاهان مسائل تربیتی، نقش دوست خوب در سعادت انسان بسیار ممتاز است. مسجد میان مؤمنان و نخبگان و صالحان جامعه پیوند ایجاد می کند و با این کار بستری مناسب برای پرورش و تربیت روحی آن ها فراهم می کند. کسی که با خوبان در ارتباط باشد، دست کم از سر حیا از برادران دینی خود راه انحراف را در پیش نمی گیرد؛ حتی اگر به درجه ای از تکامل نرسیده باشد که به سبب ترس از خداوند به گناه دست نزند.

در مکتب تربیتی اسلام و بسیاری از مکتب های تربیتی دیگر «انزواطلبی» و «جمع گریزی» اختلالی روانی شناخته می شود؛ درحالی که اجتماعی بودن ـ در حد معقول ـ نشانه ی سلامت روان انسان و تعادل فکری اوست. مسجد با فراخوانی پیوسته ی مسلمانان به جمع روح جمع گرایی، انعطاف و نظم پذیری را در آنان تقویت می کند و درون گرایی افراطی و بیگانگی از جمع را از آنان می زداید. اگر خانواده های مسلمان در مسجد به هم پیوند بخورند بستر مناسبی برای همیاری های جمعی آنان فراهم می شود.

4. مسجد و کارکردهای روان شناختی

مسجد می تواند گرد ملال و اندوه را از چهره و جان مسلمان بزداید و «افسردگی» وی را برطرف کند که اختلالی روانی. مسجد نشاط را به فرد مسلمان هدیه می کند که نشانه ی سلامت و تکامل روحی است. خانواده های مسجدی، در تعامل های خود، مشکلات و سختی های زندگی را در جمع دیگر خانواده ها بیان می کنند و تخلیه ي عاطفی می شوند و همچنین حس پذیرفتگی در جمع آن ها را از احساس تنهایی، زمین گیرشدن و واماندگی نجات می دهد. حتی اگر خانواده ها نتوانند برای یکدیگر گره ای بگشایند، احساس همدردی و صفایی که در جمع یکدیگر پیدا می کنند انگیزه ی تلاش دوباره و مبارزه با مشکلات را در آن ها تقویت می کند.

امام صادق (علیه السلام) به مسلمانان سفارش کرده اند که هنگام رویارویی با مشکلات و اندوه های دنیوی به نماز و مسجد پناه ببرند. راز این سفارش روشن است: آن گاه که مؤمن وارد مسجد می شود، در فضایی آکنده از طهارت، سادگی و عاری از پیرایه های مادی قرار می گیرد؛ اما انباشته از جلوه های معنوی و الهی. ازاین گذشته، هم صحبتی با مسجدیان نه تنها گرفتاری و پریشانی مسلمان را تخلیه می کند، بلکه وی را از موهبت همیاری فکری و عملی آن ها بهرمند می کند؛ آن هم مسجدیانی که خود را دربرابر گرفتاری های دیگران مسئول می دانند.

مسجد به طورمعمول جایگاه طرح مشکلات و نارسایی های اجتماعی است. به طورطبیعی، حضور در چنین مکانی روح تعهّد و دردمندی را در فرد می دمد. پرورش این خوی پسندیده در اشخاص نوعی مبارزه با روح بی تعهّدی و بی تفاوتی است؛ روحیه ای که هرگاه در افراد جامعه ـ به ویژه نسل جوان ـ پیدا شود، آسیب های اساسی بر پیکر آن اجتماع وارد خواهد شد. مسجد همچنین بستری است برای تقویت روح تعهد، دردآشنایی و میل به همیاری که از شاخص های فرهنگ اجتماعی اسلام است. یکی از زمینه هایی که فرهنگ مسئولیت و همیاری را در مسلمانان رواج می دهد، حضور خانوادگی در مسجد است. پیامبر اعظم (صل الله علیه و آله) فرموده اند: همگی شما مسلمانان دربرابر هم مسئول هستید و تکلیف دارید. شوهران دربرابر خانم ها، کارفرمایان دربرابر کارمندان، حاکمان دربرابر شهروندان، پدران و مادران دربرابر فرزندان و خانواده ها دربرابر همسایگان مسئول هستند. در مسجد نیازها، کاستی ها، چالش ها، فرصت ها و تهدیدها برجسته و توصیف می شود و خانواده ها می توانند برای همدیگر پشتیبان باشند.  

ب) کارکردهای آموزشی مسجد

از همان آغاز گسترش اسلام، خط و کتابت در مسجد آموزش داده می شد و این امر موجب بروز اشکال در فعالیت های عبادی نمی شد. شاید بتوان گفت که کارکردهای آموزشی و فرهنگی مسجد، پس از کارکردهای تربیتی و به ویژه تربیت عبادی، سرآمد دیگر کارکردهای مسجد است. درحقیقت، بنای مسجد قبا و مسجد النّبی در مدینه ی منوره که مسجدهای نمونه ی اسلام هستند فقط با هدف تأسیس عبادتگاه نبوده است؛ بلکه با هدف عبادت، اسلامی سازی جامعه و آموزش وپرورش مسلمانان بوده است.

آموزش های اسلامی با دعوت پیامبر (صل الله علیه و آله)، نخستین مربی و معلم مسلمانان، و از مسجد آغاز شد که درواقع پایگاه تعلیماتی مسلمانان بود. مسجد که در عصر نبوت و دوره ی خلفای راشدین بنای بسیار ساده ای داشت، مجمع نومسلمانانی شد که برای آشنایی با آموزه های اسلامی و حل وفصل مسائل جدید در آن رفت و آمد می کردند. اقامه ی نماز، استماع سخنان پیامبر (صل الله علیه و آله) در باب آیه های قرآن، تبلیغ دین و ابلاغ احکام شرع، اعلان جنگ و جهاد و صلح، آموزش مهارت های زندگی، تقسیم غنایم جنگی، ارسال نامه ها، تشییع جنازه و مسائلی از این قبیل در مسجد انجام می شد که بیشتر آن ها با هجرت رسول خدا (صل الله علیه و آله) به مدینه آغاز شد. درواقع، «مسجد» کهن ترین دانشگاه اسلامی و اساسی ترین پایگاه تعلیم در تاریخ اسلام است.

1. مسجد نخستین مرکز آموزشی و مدرسه ی دینی

به شهادت مورّخان، محققّان و حتی خاورشناسان بنای مسجد قبا و مسجد النبی درواقع پی ریزی مدرسه ی اسلامی بزرگی بوده است. مسلمانان و شهروندان کشورهای اسلامی، از آغاز اسلام تا چند قرن پس از آن، با پدیده ای به نام مدرسه آشنا نبودند. ازاین رو، محقّقان و مورّخان پذیرفته اند که پیش از پیدایش مدرسه، مسجد نخستین و یگانه مرکز مهم آموزشی ـ فرهنگی در کشورهای اسلامی بوده است. هرچند برخی محقّقان از جایگاه های آموزشی دیگری نیز نام برده اند؛ مانند مکتب های خانگی، دارالقرّاء ها و دارالحکمه ها.

شاید خوانندگان عزیز از این موضوع تعجب کنند که روزگاری میان فقیهان بحث بوده است که آیا با وجود مسجد تأسیس مدرسه جایز است یا نه! گرچه طرح این مسئله، در فضای کنونی، برای ما شگفت انگیز است؛ ولی در دورانی که مسجد یگانه پایگاه آموزشی بوده است و ناگاه سخن از مدرسه به میان آمده است، دست کم طرح آن دور از ذهن نبوده است. البته فقیهان شیعه و سنّی هیچ گاه احداث مدرسه را منع نکرده اند؛ آنان همواره گسترش مدرسه ها را تأیید می کردند و برخی از آنان نیز مدرسه های مهمی بنا کردند. غرض فقط تأکید بر این واقعیت بود که روزگاری مسجد یگانه پایگاه مهم آموزشی در کشورهای اسلامی بوده است. شروع این حرکت نیز ـ همان گونه که گفته شد ـ بنای مسجد النّبی بوده است.

محتوا و سبک آموزش در نخستین مسجدها

پیامبر (صل الله علیه و آله) در مسجد خویش آیه های قرآنی، احکام و معارف دینی و حتی مسائل تاریخی را آموزش می داد. مطلب هایی که در این جلسه ها ارائه می شد، با توان فکری شنوندگان متناسب بود. فاصله ی زمانی این جلسه ها باعث خستگی و ملال شنوندگان نمی شد. عبدالله بن مسعود گفته است: «پیامبر (صل الله علیه و آله) جلسه های سخنرانی را همه روزه برگزار نمی کرد؛ زیرا بیم آن داشت که شنوندگان خسته شوند».

شواهد نشان می دهد که این جلسه ها پس از برخی نمازها بیشتر برگزار می شد؛ مانند نماز صبح و شام که شمار بیشتری از مردم در مسجد حضور می یافتند و شورونشاط فراوانی در حفظ و ثبت سخنان رسول خدا (صل الله علیه و آله) میان شنوندگان وجود داشت. افرادی که به دلیلی توفیق حضور در این جلسه ها را نمی یافتند، به دیگران سفارش می کردند تا گفته های ایشان را کلمه به کلمه ثبت و حفظ کنند و در فرصت مناسب برای آنان بازگو کنند.

علاوه بر جلسه های رسمی سخنرانی، جلسه های آموزشی و پرسش وپاسخ نیز در مسجد پیامبر تشکیل می شد. در این جلسه ها فقط یک نفر سخن نمی گفت؛ بلکه همه با هم گفتگو می کردند. حضرت بیشتر وقت ها، پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب، در مسجد می ماند. بخشی از این وقت صرف پاسخگویی به پرسش های دینی و حتی تعبیر خواب مسلمانان می شد. پیامبر (صل الله علیه و آله) برای تازه مسلمانان نیز ـ که به طبع به آموزش هایی ویژه نیاز داشتند ـ جلسه هایی جداگانه تشکیل می دادند. گاه در حضور آن حضرت مسابقه ی شعر و سخنرانی برپا می شد و پیامبر (صل الله علیه و آله) جایزه ی برگزیدگان را به آنان اهدا می کردند.

در غیاب آن حضرت و هنگامی که در جبهه های جنگ حضور می یافتند، فعالیت های آموزشی تعطیل نمی شد؛ بلکه کسانی چون عبدالله بن امّ مکتوم و عبدالله بن رواحه اداره ی امور مسجد را برعهده می گرفتند. جلسه های آموزشی نیز در نبود آن حضرت ادامه می یافت؛ زیرا استاد و مدرس کلاس های آموزشی مسجد النّبی فقط پیامبر (صل الله علیه و آله) نبود. افراد دیگر نیز که صلاحیت علمی داشتند جلسه ها را اداره می کردند

عبدالله بن رواحه که چهره ای علمی بود، جلسه های توحید، معاد و مسائل اعتقادی را اداره می کرد. پیامبر (صل الله علیه و آله) گاه مانند شنونده و تماشاگر گفت وشنودهای علمی را نظاره و هدایت می کرد. آن حضرت درباره ی چنین مجالس می فرمود: «کم نشستن در چنین مجالسی را بر نشستن در جلسه های دعا و نیایش ـ که در گوشه ی دیگر مسجد برپا بود ـ ترجیح می دهم؛ زیرا من برای آموزش و تعلیم مردم به پیامبری مبعوث شده ام».

امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) نیز درحالی که یک پله پایین تر از جایگاه پیامبر (صل الله علیه و آله) می نشست گاه برای مردم سخن می گفت. پیامبر (صل الله علیه و آله) کوشش می کرد تا دامنه ی این تلاش ها به دیگر مسجدها نیز کشیده شود. برپایه ی شواهد تاریخی، مسجد قبا نیز نشاط علمی و فعالیت های فرهنگی داشته است. به دلیل موقعیت خاص سیاسی، حضور علمی امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) در مسجد النّبی بیشتر از دیگر امامان بود. شاگردان آن دو امام بزرگوار نیز جلسه های علمی داشتند؛ همچون ابان بن تغلب، مُعاذ بن مسلم، حمران بن اعین و زرارة بن اعین. همه ی این ها به ما می فهماند که مسجد برای همیشه جایگاه آموزش و فراگیری معارف اسلامی است.

گفتنی است که میان همه ی بحث ها و علوم دینی، پرداختن به علوم قرآنی در مسجد اهمیتی ویژه دارد؛ زیرا قرآن و مسجد پیوندی خاص با یکدیگر دارند. پیامبر (صل الله علیه و آله) دراین باره فرموده است: «اِنّما نُصِبَتِ المَساجِدُ لِلقُرآن»، مسجدها را برای (خواندن و فهمیدن) قرآن بنا کرده اند» و «مَن اَحَبَّ القُرآنَ فَلیُحِبَّ المَساجِدَ»، دوستدار قرآن، دوستدار مسجد نیز هست.

پیوند مسجد و کتابخانه

مطالعه ی تاریخ مسجد نشان می دهد که مسجد و کتابخانه همواره همراه بوده اند. از همان آغاز که قرآن به صورت مکتوب درآمد، مسلمانان قرآن های دست نویس را به مسجد اهدا یا وقف می کردند. با افزایش شمار کتاب ها، کتابخانه های مساجد نیز رشدی فزاینده یافت. بعدها کتابخانه ها از مسجدها جدا شدند و نهادهای اسلامی مستقلی به وجود آوردند. کتابخانه ها نقش بزرگی در شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی داشتند.

ج) کارکردهای سیاسی و اجتماعی مسجد

مسجد بستری برای تجربه ی مردم سالاری دینی

یکی از ویژگی های مسجد این است که برخلاف دیگر معبدها و مرکزهای دینی با مسائل سیاسی و اجتماعی جامعه ارتباط دارد و نهادی مؤثر است. مسجد کانون رایزنی و مشورت است؛ مشورت و مراجعه به آرای عموی در مسائل اجتماعی نیز نقشی بسزا در تکامل جامعه دارد. تبادل آرا در مسائل اجتماعی رشد و شکوفایی به ارمغان می آورد. مسجد در جایگاه اصیل خویش محل رایزنی های سیاسی ـ اجتماعی است. خداوند متعال به پیامبر خویش فرمان داده بود تا در کارهای مهم با مردم مشورت کند و مسجد پایگاهی برای عمل به این دستور بود. ازاین رو، نویسندگانی که مسجد را «مجلس شورای مسلمانان» نام نهاده اند، سخنی گزاف نگفته اند.

رسم مسلمانان در زمان پیامبر (صل الله علیه و آله) این بود که هرگاه حادثه ای مهم رخ می داد، جارچی ندا می کرد: «الصلاة جامعة»؛ یعنی برای نماز در مسجد جمع شوید. شواهد گویایی نشان می دهد که مسلمانان حتی برای مشورت درباره ی مسائل نظامی در مسجد جمع می شدند؛ درنتیجه می توان گفت: مسجدی که نمازگزاران آن با مسائل مهم اجتماعی ـ سیاسی رابطه ی فعال دارند و در آنجا پیرامون مسائل مهم جامعه رایزنی و تبادل آرا می کنند، به مسجد نمونه نزدیک تر است. گفتگو پیرامون مشکلات اجتماعی و چاره اندیشی برای رفع آن ها هنگامی به نتیجه می رسد که اقدام های عملی نیز در پی داشته باشد. مسجد پایگاه عمومی مسلمانان و محل حضور قشرها و خانواده های گوناگون است. ازاین رو، مسجد جایگاه مناسبی برای تعاون اجتماعی مسلمانان و مشارکت آنان درراستای رفع نارسایی های اجتماعی و خانوادگی است.

امام رضا (علیه السلام)، در گفتاری نورانی، یکی از فایده های سازنده ی نماز جماعت را ـ که به طورمعمول در مسجد برپا می شود ـ همیاری مسلمانان بر «بِرّ و تقوا» برشمرده است. این سخن باب علمی است که صدها باب علم دیگر را برای انسان می گشاید. کارهایی مانند جمع آوری کمک برای نیازمندان، پرداخت وام، اعطای خدمات درمانی، اقدام هایی برای تسهیل ازدواج جوانان، کارگاه های مهارت خانواده، برنامه ریزی برای عیادت بیماران و اموری از این دست همگی از مصداق های تعاون بر «برّ و تقوا» است. در سایه ی برنامه ریزی صحیح، به ویژه در مسائل خانواده، می توان کارهای خیر را به خوبی در مسجد انجام داد. البته پرداختن بدین امور باید به گونه ای باشد که به شأن، آبرو، کرامت، عزت و حدود الهی جداسازی زنان و مردان آسیبی وارد نکند.

د) کارکرد ارزشی مسجد

مسجد در جایگاه اصیل خود بستری برای ارزش آفرینی و ارزش گزاری است و توجه مسلمانان را به ارزش های فراموش شده جلب می کند. در مسجد تفاوت نیازمند و ثروتمند، رئیس و زیردست، فرمانده و سرباز، امتیازهای مادی و ظاهری کنار گذاشته می شود و همه دوش به دوش هم در یک صف نماز می خوانند. در مسجد فقط ارزش های حقیقی برجسته می شود و محترم است؛ همچون تقوا و جهاد. بر پایه ی فقه اسلامی، شایسته است کسانی در صف اول نماز جماعت بایستند که فضیلت هایی چون علم، تقوا، ایثار و جهاد داشته باشند. این امر خود نوعی ارزش گزاری و ترویج ارزش های اصیل است. خانواده ها، به ویژه دختران و پسران، با دیدن این صحنه ها و تجربه ی برخوردهای ارزشی به طورمستقیم و غیرمستقیم با آموزه های ارزشی اسلام آشنا می شوند و به آن خو می گیرند.

در مسجد پیامبر (صل الله علیه و آله) گاه شخصی یافت می شد که نه تنها از جهاد و ایثار بویی نبرده بود، بلکه از راه های گوناگون نفاق و دودستگی را در جامعه ترویج می داد و با پیامبر (صل الله علیه و آله) رودررو می شد؛ بااین حال باز انتظار جایگاهی والا در مسجد داشت. مسلمانان این افراد را از مسجد طرد می کردند؛ زیرا با الهام از رهنمودهای پیامبر (صل الله علیه و آله)، آموخته بودند که مکان های حساس مسجد از آن مسلمانان مؤمن، متعهد و ایثارگر است. آری مسجد خانه ی دفاع از ارزش ها و مسجدیان نگاهبانان ارزش های اسلامی هستند. مختصر اینکه یکی از شاخص های مسجد نمونه میزان نقشی است که در احیا و تثبیت ارزش های اسلامی و پاسداری از آن ها ایفا می کند.

مسجد و خانواده

چنانچه در بندهای قبلی گفتیم، در آیه ها و روایت ها برای مسجد کارکردهای گوناگونی بیان شده است. به فراخور اهمیت و جایگاهی که جنبه های گوناگون زندگی آدمی در فرهنگ اسلام دارد، مسجد سرمایه گذاری آموزشی و تربیتی متناسبی فراهم می آورد. خانواده قداست و منزلت خاصی در دین اسلام دارد؛ تاآنجاکه بنا و نهادی را قابل مقایسه با آن نمی داند. تعبیرهایی که در قرآن و روایت ها درباره ی خانواده به کار رفته است، به خوبی این ادعا را ثابت می کند. خدای سبحان در آیه ی 21 سوره ی نساء ازدواج را «میثاق غلیظ» یا پیمان محکم می نامد که موجب تشکیل خانواده می شود. در آیه ی 72 سوره ی نحل خانواده را «نعمت الهی» می نامد. همچنین رسول گرامی اسلام (صل الله علیه و آله) خانواده را محبوب ترین و عزیزترین بنا نزد خدای سبحان توصیف می کند و می فرماید: «مَا بُنِیَ فِی الْإِسْلَامِ بِنَاء أَحَبُّ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَعَزُّ مِنَ التَّزْوِیجِ».

بنا به باور مسجدشناسان و کارشناسان تعلیم وتربیت خانواده، مسجد جایگاه مناسبی برای ارائه ی آموزش های بهینه سازی خانواده است؛ زیرا گوهر اصلی خانواده ی اسلامی از عشق زن و شوهر به همدیگر مایه می گیرد و خداوند می فرماید: «وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ»، ازجمله نشانه های خداوند این است که از جنس خود شما همسرانی برایتان آفرید که در کنارشان بیارامید و میانتان مهر و رحمت قرار داد. بی تردید این عشق زمینی از عشق به پروردگار جدا نیست. پیوند آسمان و زمین، در چارچوب خانواده، جلوه های معیشتی دیگری هم دارد. برای مثال، تلاش نان آور خانواده برای اداره ی خانواده و تدارک نیازهای اعضای آن در فرهنگ اسلامی جهاد در راه خدا است: «الکادُ لِعَیالِهَ کَالمُجاهِدُ فیِ سَبِیلِ الله»، تلاشگر و نان آور خانواده همانند جهادگر در جبهه ی نبرد است. ازاین رو، هرگاه فردی برای خانه و خانواده اش تلاش کند و بخواهد رفاه و خوشی را برای آن ها به ارمغان آورد، به گفته ی پیامبر (صل الله علیه و آله) درراستای عبادت و بندگی خدا گام برداشته است. به گمان من، برای فهم نقش مسجد در تحکیم نظام خانواده، بهتر است نخست دریابیم که خانواده چه کارکردهایی دارد و پس ازآن کاوش کنیم که مسجد تا چه اندازه می تواند در تسهیل و هموارسازی این کارکردها مؤثر باشد.

کارشناسان امور خانواده بر این باورند که خانواده به طورمعمول سه کارکرد اساسی دارد:

1. ارضای نیازهای جنسی، عاطفی و روان شناختی زن و شوهر؛

2. تداوم نسل انسانی در قالب زادوولدهای؛

3. پرورش روح همگرایی و هموارسازی مهارت جامعه پذیری و اجتماعی شدن فرزندان.

آموزه های اجتماعی اسلام که به طورمعمول در فضای مسجد و به مسجدیان داده می شود، مسلمانان را برای ایفای نقش بهتر در سه کارکردی که گفته شد، به ویژه مهارت جامعه پذیری و اجتماعی سازی، آماده می کند. زن و شوهر در حریم خانواده به بهترین شکل نیازهای عاطفی و جنسی یکدیگر را برآورده می کنند و این نهاد عامل مهمی در حفظ سلامت اخلاقی افراد و جوامع است.

حمایت روانی زن و مرد از یکدیگر که ناشی از برقراری پیوندهای عاشقانه است، بیش از هر رابطه ی انسانی دیگر مهم بوده است. در اسلام، ازدواج قراردادی است که به صورت طبیعی و با کمترین هزینه نسل انسان را تداوم می بخشد. خدای متعال در آیه ی 72 سوره ی نحل می فرماید: «وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً وَ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ أَزْواجِکُمْ بَنینَ وَ حَفَدَةً...»، خداوند از جنس شما همسرانی برایتان قرار داد و از این همسران برایتان فرزندان و نوادگانی قرار داد... .

پیام ضمنی دیگر این آیه پیدایش و تداوم نسل آدمی در پرتوی ازدواج است. پرورش اجتماعی فرزندان نیز که با عواطف مثبت والدین و در چارچوب خانواده به بهترین شکل صورت می گیرد، از مهم ترین کارکردهای خانواده است. البته روابط عاشقانه و مناسب (اخلاقی و قانونی) میان اعضای خانواده، شرط اساسی ایفای این سه کارکرد است. بی تردید، اگر این روابط کاهش یابد یا خشنودکننده نباشد، کارکردهای خانواده تضعیف خواهد شد.

کارکردهای جنسیتی مسجد

در فرهنگ اجتماعی اسلام، حضور زنان و مردان مسلمان در صحنه هایی تشویق شده است که برای خیر جامعه ی اسلامی باشد؛ برای مثال و به ویژه در مسجد. فلسفه ی چنین ترغیبی این است که برای هر دو قشر برکت های گوناگونی به بار می آورد. به علاوه، در اسلام وظیفه و مسئولیت های فردی و اجتماعی با عنصر جنسیت مرزبندی نمی شود. دین اسلام، از آن جهت که بشر را با دید جمعی می نگرد، زن و مرد جامعه را موظف می داند؛ چنان که قرآن کریم مؤمنان راستین را چنین معرفی می کند: «انَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ...». مؤمنان راستین کسانی هستند که هم ازنظر عقیده به خدا و پیامبرش معتقدند و هم ازنظر درک مسائل اجتماعی و هوش جمعی جامعه را خوب می شناسند و همواره در مسائل جمعی حضور دارند و منزوی نیستند. امر جامع همان مسائل جمعی نظام است؛ برای مثال نمازجمعه، تظاهرات علیه طاغوت و استکبار، حضور در انتخابات، تأیید رهبری و مسئولان اسلامی، امربه معروف عمومی و نهی از منکر جمعی و صدها نمونه ی دیگر از این دست. این نموداری از وظیفه ی جمعی افراد جامعه است که قرآن ترسیم می کند و در این بخش میان زن و مرد تفاوتی وجود ندارد. همان گونه که گفتیم، مسجد از زمان پیامبر اعظم (صل الله علیه و آله) یکی از بسترهای مهم برای کارهای اجتماعی و رشد و ارتقای فردی بوده است و آیه ای که گفتیم ایفای این نقش را هم بر دوش زنان و هم بر عهده ی مردان می گذارد.

برکت های برآمده از حضور زنان در مسجد

برپایه ي مفاد برخی از روایت ها، هنگامی که زن وارد مسجد می شود، درست مانند مرد آرامش می یابد و در این مورد تفاوتی میان زن و مرد نیست. همه ی ما می دانیم که از نظر فرهنگی مسجد بهترین مرکز برای فراگیری مسائل و آموزه های دینی است. مسجد روح نماز را زنده می کند، میان مؤمنان الفت و محبت پدید می آورد و آن ها را به هم نزدیک می کند. مسجد بهترین جایی است که همه ی افراد جامعه - از هر جنس، با هر سن و سطح سواد - می توانند مسائل مذهبی را فراگیرند. بی تردید همه ی زنان به مدرسه نمی روند و ازطرفی تجربه ثابت کرده است که زنان به سخنرانی های رادیو و تلویزیون چندان اهمیت نمی دهند یا کم اهمیت می دهند؛ پس باید در جایی با وظیفه های دینی خود آشنا شوند. حضور در مسجد زن را آماده می کند تا به روایت ها گوش دهد و آداب و سنن دینی را بیاموزد.

ازنظر اجتماعی و سیاسی نیز امروزه حضور زنان در اجتماع و امور فرهنگی مشتی به دهان یاوه گویان و منحرفان از اسلام است؛ منحرفانی که شعار آزادی و تساوی حقوق زن و مرد سر می دهند و اسلام را متهم می کنند به تحقیر زن. تشویق زنان به حضور در اجتماع ها، مسجدها و نمازهای جمعه نشان می دهد که اسلام با آزادی آن ها مخالف نیست؛ بلکه مهم این است که حریم ها حفظ شود. البته این بدان معنا نیست که اسلام زن را شبیه مرد می داند. اگرچه زنان و مردان در طبیعت و جنسیت با هم فرق دارند؛ اما در انسانیت مساوی اند و ارزش زن از مرد کمتر نیست.

نه تنها امروزه حضور زن در صحنه ی سیاسی مؤثر است، بلکه در صدر اسلام نیز چنین بوده است. داستان سوده، دختر عماربن اسک همدانی، و زن های دیگری که در کتاب ها نقل شده است، بر درستی این سخن گواهی می دهد. قرآن همچنین یادآوری می کند که سه زن موسی را از کشته شدن نجات دادند و او را پرورش دادند: مادر موسی، خواهر موسی و زن فرعون. این سه زن با وضعیت سیاسی زمان خود مبارزه کردند تا موسی پرورش یافت. زنان نیز مانند مردان در تلاش و کوشش هستند. خداوند می فرماید: «يَا أَيُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّكَ كَادِح إِلَى رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِيهِ». این خطاب به انسانیت است. سرانجام انسان به لقاء الله می رسد؛ حال یا لقای جلال یا لقای جمال؛ بی تردید زن و مرد در این راه همتای یکدیگرند.

جدایی جنسیتی در مسجدها

در حدیثی از پیامبر اسلام (صل الله علیه و آله) چنین نقل شده است: کنیزان خدا را از مسجدها باز ندارید؛ درحالی که خانه هایشان برایشان بهتر است.

ایشان به زنان اجازه ي رفتن به مسجد می دادند و زنان او نیز برای نمازها به مسجد می رفتند؛ بااین حال ایشان دستور دادند محل زنان از مردان جدا باشد و ورودی زنان نیز از در مردان مجزا باشد. همچنین، پیامبر اسلام (صل الله علیه و آله) دستور دادند تا پس از نماز نخست زن ها و بعد مردها بیرون بروند و زنان در صف های عقب نماز جماعت بنشنینند. عُمَر زنان را از حضور در مسجدها منع کرد؛ اما در دوره ی خلافت عثمان و امام علی(علیه السلام) زنان دوباره اجازه ی حضور در مسجدها را پیدا کردند. با گسترش قلمرو خلافت اسلامی از ورود زنان به مسجدها جلوگیری شد. امام غزالی در احیاءالعلوم نوشته است: درست آن است که فقط زالان را به مسجد راه بدهند. در دوره های جدید، زنان اجازه ی حضور در مسجد را دارند؛ هرچند بخش مردان و زنان با پرده ای از هم جدا می شود یا بخش زنان در قسمت بالایی قرار دارد. بااین حال، در برخی از مسجدهای کشورهای اسلامی، ازجمله مالزی و عربستان، هنوز زنان حق ورود ندارند.

برپایه ی برخی از روایت ها و احکام فقهی، نقش چشمگیری به حضور زنان داده اند و در برخی روایت ها نیز از حضور آنان نهی شده است و مسجدِ زنان را خانه ی آنان دانسته اند. باید توجه داشته باشیم که این روایت ها نمی خواهد رفت و آمد زنان را منع کند؛ بلکه همان گونه که بسیاری از فقیهان فرموده اند، مقصود این روایت ها تأکید بر لزوم مرزبندی میان زنان و مردان در روابط اجتماعی و رعایت حجاب و پاکدامنی آنان است. بی تردید، زنان بخش عظیمی از جامعه را تشکیل می دهند؛ حضور آنان در مسجد فرصت مناسبی است برای بهره گیری معنوی از این جایگاه مقدس، آشنایی با معارف اسلامی و ارتقای دینی و معنوی شخصیتشان. برخی از زنان فقط با حضور در مسجد می توانند راه کمال را بیاموزند و به ارتقاء معنوی برسند.

مسجد و آغاز شکل گیری خانواده (عقد نکاح)

ازجمله کارکردهای مهم مسجد، درراستای تحکیم خانواده، تشویق مسلمانان به همسرگزینی، ازدواج، پیشنهاد همسر مناسب، فرخوانی برای مراسم ازدواج، خواندن خطبه و صیغه ي عقد است. داستان خطبه خوانی و اجرای عقد نکاح حضرت علی (علیه السلام) و فاطمه (سلام الله علیها) و نیز فراخوانی مراسم ازدواج ایشان شنیدنی است. علی (علیه السلام) می فرماید که رسول خدا (صل الله علیه و آله) به من فرمود: ای علی! برای اهل خود طعام بافضیلتی تدارک ببین؛ گوشت و نان از سوی ما و خرما و روغن از سوی تو تهیه شود؛ سپس فرمود: ای علی! برو و هر که را خواستی دعوت کن. من به مسجد آمدم و آن جا مملو از صحابه بود؛ اما شرم کردم گروهی را دعوت کنم و جمعی را واگذارم. ازاین رو، ندا دادم: مردم! به ولیمه ی فاطمه (سلام الله علیها) بشتابید و مردم پذیرفتند. من از کثرت مردم و کمبود طعام شرم کردم. پیامبر (صل الله علیه و آله) متوجه ماجرا شد و فرمود: علی جان! من برای برکت یافتن ولیمه ی تو دعا می کنم.

مسجد و تداوم خانواده (تنظیم رابطه ها، برطرف کردن اختلاف ها)

در زمان پیامبر اکرم (صل الله علیه و آله)، مسجد حامی خانواده های مسلمان بود؛ به ویژه خانواده های رزمندگان و ایثارگران. ایشان گاه با اصحاب خود، بعد خروج از مسجد، نزد خانواده های شهیدان، جانبازان و بیماران می رفت. اگر مهاجر یا انصاری به مسجد نمی آمد، پیامبر (صل الله علیه و آله) سراغش را می گرفت و اگر نیامدنش به مسجد طول می کشید، با اصحاب به دیدن او و خانواده اش می رفتند. ازجمله منش های آموزنده ی پیامبر (صل الله علیه و آله) این بود که میان اصحاب خود از آنان دلجویی می کرد و آنان را در حل مشکلات همراهی می کرد. اصحاب - هم مهاجران و هم انصار - هرازگاهی از قوت و ضعف همسران و فرزندان خود در مسجد نکته هایی درمیان می گذاشتند و پیامبر (صل الله علیه و آله) به تناسب آن ها در آموزش و تربیت اصحاب می کوشیدند؛ برای نمونه مردی به محضر رسول خدا (صل الله علیه و آله) آمد و گفت: «یا رسول الله! من همسری دارم که هرگاه وارد خانه می شوم، به استقبالم می آید و چون می خواهم از منزل بیرون روم، مرا بدرقه می کند. هرگاه مرا اندوهگین ببیند، می گوید: چه چیز تو را اندوهگین کرده؟ اگر برای مخارج زندگی ناراحتی، مطمئن باش که دیگری (خداوند) عهده دار آن است و اگر برای آخرت [و گرفتاری های قبر و قیامت] غصه می خوری، خداوند اندوهت را زیاد کند (و باید چنین باشی). رسول خدا (صل الله علیه و آله) فرمودند: خداوند روی زمین کارگزارانی دارد و این زن یکی از آن هاست. برای او نصف پاداش شهید محسوب می شود».   

تربیت خانوادگی و میل به حضور جوانان و نوجوانان در مسجد

برخی از راهکارهای تقویت ارتباط جوانان با مسجدها: هرجا سخن از مسائل تربیتی است اولین و مهم ترین پایگاهی که باید بدان توجه کرد، خانواده است؛ زیرا منش، شخصیت و بسیاری از رفتارهای ما در خانواده شکل می گیرد. نقش خانواده در تربیت کودک آن چنان چشمگیر و مهم است که گروهی از روان شناسان معتقدند شخصیت بچه ها در پنج سال اول زندگی شکل می گیرد و همه ی مشکلات رفتاری و شخصیتی آنان نیز به این دوره برمی گردد.

یکی از جنبه های مهم یادگیری، یادگیری مشاهده ای است. بنا به این نظریه، ما انسان ها با دیدن رفتار دیگران یاد می گیریم که چگونه عمل کنیم. فرزندانمان نیز با دیدن رفتارهای ما یاد می گیرند کارهای خاصی انجام دهند. بنابراین، به گفته ی پیاژه تقلید رفتار والدین در دوران پیش عملیاتی (۷-۲ سالگی) در محیط خانه به وضوح دیده می شود. برای مثال، دختر با انداختن چادر بر سر، نمازخواندن مادر را تقلید می کند. بنابراین، والدین با تشویق مناسب می توانند نوعی نگرش مثبت به مسجد و نماز در ذهن کودک ایجاد کنند؛

برای مثال لبخند مادر و گفتن جمله های شیرین به کودک به نوعی مبین تأیید این حرکت است. بنا به نظریه ی برخی روان شناسان رفتارگرا، تقویت در تثبیت و شکل گیری رفتار بسیار مؤثر است. مسئله ی مهم دیگر در تربیت انسان الگوپذیری است و ما انسان ها به الگو نیازمندیم. در خانواده، پدر و مادر می توانند بهترین الگوی بچه ها باشند و اگر چنین شود، در شکل گیری رفتار آن ها بسیار مؤثر خواهد بود. بچه هایی که شاهد حرکت سپند گونه ی والدین هنگام نماز هستند، به طورقطع به این نکته توجه بیشتری خواهند داشت. البته هرچه رابطه ی عاطفی بهتری با فرزندان داشته باشیم، آن ها بیشتر تأثیر می گیرند. هرچند پند و نصیحت هم اثرهایی دارد؛ اما رفتار الگویی مؤثرتر است. شاید بر همین اساس گفته اند که صدای عمل بلندتر است.

از کارهای مثبتی که والدین می توانند انجام دهند، بردن فرزندان به نماز جماعت و سایر مراسم های مذهبی است. چنین کاری مزیت های بسیاری دارد؛ ازجمله گرایش مثبت به مسجد و مناسک دینی، تقویت اعتمادبه نفس و عزت نفس و همچنین ارتقای ارتباط های اجتماعی. البته شایسته است که حضور فرزندان در مسجدها و مراسم های مذهبی با بار عاطفی مثبت همراه باشد و خاطره های خوشایندی در ذهن آنان ثبت کند

دراین بین، توجه به فضای مسجد نیز در ترغیب جوانان به نماز بسیار مؤثر است و جا دارد به نکته هایی مهم دراین باره توجه کنیم:

۱- ازآنجاکه گرایش به زیبایی و پاکیزگی در ذات انسان است، با تمیزنگه داشتن و آراستن فضای درونی و برونی مسجد می توان کودکان و جوانان را به مسجد جلب کرد.

۲- امام جماعت مسجد نقشی مهم در ترغیب جوانان به سوی مسجد و مراسم های معنوی دارد. روحانی مسجد ضمن توجه به آراستگی و پاکیزگی ظاهر خویش، باید با روان شناسی نوجوان و جوان آشنا باشد تا بتواند ارتباط بهتر و مؤثرتری با آنان برقرار کند. روحانی ای که نیاز جوان و نوجوان را به خوبی بشناسد، بهتر می تواند او را در دوره های بحرانی و پرتلاطم راهنمایی کند؛ بنابراین او برای مشورت بهتر به روحانی اعتماد می کند.

۳- برنامه های مسجد در مناسبت های مختلف باید برانگیزاننده باشد؛ زیرا فضای نورانی مسجد نقش مهمی در جذب جوانان دارد. بنابراین، استفاده از افراد هنرمند، خوش سلیقه و جوان پسند برای آذین محراب مسجد بسیار مهم است. همچنین، بهتر است در مراسم معنوی از فکر و سلیقه ی جوانان و حتی از خود آنان برای آراستن فضای درونی و برونی مسجد استفاده شود.

جوان دنبال حقیقت است و اگر موقعیت را به خوبی فراهم کنیم، دل آماده ی آن ها پذیرا خواهد بود. درغیراین صورت، هم دربرابر ازدست رفتن این سرمایه های عظیم پاسخگو هستیم و هم دشمن با برنامه های هدفمند و حساب شده در تباه کردن و جذب آنان از ما پیشی می گیرد. چنانچه می دانیم، ایجاد هر رفتاری نیاز به زمینه دارد؛ ارتباط جوانان با مسجد نیز از این قاعده مستثنا نیست. همچون بسیاری رفتارهای دیگر، زیرساخت های چنین رفتاری باید در خانواده پی ریزی شود و والدین با الگوبودن و تقویت گرایش به سمت مسجد و نماز این رفتار را در فرزندان نهادینه کنند. به فضای ظاهری و روانی مسجد نیز باید توجه کرد تا جوانان گرایش بیشتری به مسجد و نماز جماعت پیدا کنند.

مسجد خانواده

از نگاه اینجانب، در جامعه ی اسلامی، خانواده های محله زیر مجموعه ی مسجد همان محله هستند. منش مسلمانان و دین مداران، در طول تاریخ، این بوده است که بانیان حکومتی و مردمی در همه ی شهرها و روستاها و به فراخور تراکم جمعیت مسجد می ساختند. این مسجدها نه تنها محل عبادت، اعتکاف، نمازهای جمعه و جماعت بود بلکه مرکزی برای یادگیری، مشورت، مشاوره گیری و دادگاه خانواده بود. از زمان های گذشته، افراد ضعیف و کسانی که مشکل های شخصی و اجتماعی داشتند به مسجد مراجعه می کردند. در سیره ی حضرت رسول اکرم (صل الله علیه و آله) می بینیم که مؤمنان برای رفع نیازشان به حضرت روی می آوردند و آن حضرت نیز با بذل مساعدت های لازم نیاز آنان را تا حد امکان برطرف می کردند. به این ترتیب، مسجد محل ارتباط مستقیم رهبر و مردم بود.

خانواده ی مسجد

از نگاه من، خانواده ی مسجد همه ی خانواده هایی هستند که در مسجد رفت و آمد دارند و با هم در ارتباط معنوی و عاطفی قرار می گیرند. این خانواده ها همانند خانواده های فامیل یار، همراه و همدرد هم هستند و یکدیگر را در سختی های زندگی همراهی می کنند. مسجد درجایگاه پایگاه معنوی و دینی می تواند خانواده ها را در چارچوب دین و ایمان به هم نزدیک کند و ثبات و امنیت را برایشان به ارمغان آورد. خانواده ی مسجد همچنین شامل خانواده هایی می شود که از سوی مسجدیان محل مورد تفقد و سرکشی قرار می گیرند و به برکت مؤمنان مسجد گرد اندوه و پریشانی از چهره شان برداشته می شود. داستان اصحاب صفه الگوی جالبی است برای کمک و همراهی آبرومندانه ی نیازمندان محل. اصحاب صفه کسانی بودند که در زمان پیامبر اعظم (صل الله علیه و آله)، در محل خاصی از مسجد النبی و در پناه مسلمانان، زندگی می کردند.

در مسجد النبی صفه یا ایوانچه ای ساخته شده بود که مهاجران بی سرپناه در آنجا زندگی می کردند و به «اصحاب صُفه» معروف شدند. پیش ازآنکه مکان قبله از بیت المقدس به کعبه تغییر کند، محراب رسول خدا (صل الله علیه و آله) در شمال مسجد بود. پس از دستور پیامبر (صل الله علیه و آله) برای تغییر قبله، آن قسمت را مسقف کردند و مکانی شد برای استراحت و سکونت مسلمانان مهاجر و بی پناه که در توسعه ی مسجد در سال هفتم هجری داخل مسجد قرار گرفت. آنچه امروزه به صفه معروف است، روزگاری «دکة الاغوات» و جایگاه خواجه های حرم بوده است که وظیفه ی حراست و خدمتگزاری حرم را داشتند.

خانواده ی مسجد همچنین می تواند الگوی تازه ای از همگرایی و پیوند چند مسجد در شهر یا استان باشد. مسجدهایی که با برنامه ریزی میان مسجدی و با همیاری همدیگر طرح های امدادرسانی و هدایت کلان انجام می دهند. این الگو چند مسجد را در طرح و برنامه ای مبارک به هم پیوند می زند. از نگاه اینجانب، مهندسی فرهنگی و دینی در سطح کشور یا در سطح استان ها نیازمند راه اندازی طرح خانواده های مسجد است.

ختامه ی مسک

جمع بندی و پیشنهادها

براساس آنچه بررسی کردیم، برای بهینه سازی رابطه ی مسجد و خانواده، بهتر است نخست کارکردهای مسجد و خانواده ی بهنجار و نمونه در فرهنگ اسلامی بازشناسی، برجسته، تبیین و فرهنگ سازی شود. سپس، راهکارهای تعامل بهینه ی این دو خانه ی خصوصی و عمومی ردیابی و کشف شود. از این رهگذر می توانیم از نعمت بزرگ حضور مسلمانان در مسجد برای تحکیم خانواده و بهینه سازی رابطه ی میان اعضای آن به نفع ارتقای معنوی و اجتماعی سبک زندگی اسلامی بهره بگیریم. به گمان ما نقش مسجد و برکت های الهی آن، در تحکیم نظام خانواده، نعمت ناشناخته و گم شده ای است و شناخت آن می تواند جامعه های اسلامی را در بستر رشد و تکاپوی معنوی و الهی قرار دهد.

دستاورد روشن ما از این پژوهش این است که تحکیم خانواده، از راه مسجد، در گرو شناسایی و جدی گرفتن دو طرح مهم و جالب «مسجد خانواده» و «خانواده ی مسجد» است. طرح مسجد خانواده به این معنی است که اگر هر خانواد ه ی اسلامی در پی یک مسجد خانواده باشد و همانند پزشک خانواده ی خود را زیر چتر حمایت مسجد قرار دهد، خانواده ها از ثبات، صفا و رفاه بیشتری بهرمند خواهند شد. خانواده ی مسجد هم به معنای پیوندزدن خانواده های مسجدی – پشتیبانی کننده و پشتیبانی شونده - و مسجدهای محل است؛ همان طور که در این نوشتار توضیح دادیم. تعامل مسجد نمونه و خانواده ی بهنجار اسلامی پیش نیازها و ابزارهای ویژه ای دارد که برخی از آن ها را بیان می کنیم:

1. اطمینان از داشتن امام جماعتی که دانش، تقوا، تعهد، دلسوزی، روزآمدبودن، سلامت و آراستگی بدنی و ظاهری داشته باشد.

2. حضور شورای علمی و هیئت امنای مسجد که ترکیبی از مسجدیان کارآزموده، باتجربه، جوان و کارآمد است.

3. حضور اتاق فکر خانواده در مسجدها که درباره ی موضوع ها و محورهای زندگی خانواده و چالش های پیش رو گفتمان می کنند.

4. حضور کمیته های علمی و تخصصی درون هر مسجد، به ویژه کمیته ی مشاوره و مهارت زندگی.

5. راه اندازی صندوق مهر خانواده برای کمک رسانی های مالی و اعطای قرض الحسنه برای کمک به زندگی، ازدواج، بیماری، ایجاد شغل، تحصیل و مانند آن.

6. کمیته ی آموزش وپرورش مسجد برای برنامه ریزی موضوع های گوناگون، به ویژه تربیت دینی، اخلاقی، اجتماعی، سیاسی و جنسی.

7. تأسیس شورای حکمیت و دادگاه خانواده ی مسجد برای رویارویی با چالش ها و اختلاف های خانوادگی، متشکل از ریش سفیدان و معتمدان محل.

8. راه اندازی درمانگاه ها، کلینیک های تخصصی و بیمارستان های عمومی و تخصصی وابسته به مسجد.

9. تشکیل و راه اندازی کتابخانه های عمومی و تخصصی مسجد، نمایشگاه های کتاب و نرم افزار ها.

10. تأسیس سالن و زمین ورزش مسجد و تشکیل تیم های ورزشی، به ویژه برای جوانان و نوجوانان.

11. تأسیس استخر شنای مسجد برای برادران و خواهران.

12. تأسیس کمیته ی اردوهای تفریحی، زیارتی، علمی و بین المللی مسجد.

13. تشکیل کمیته ی هنر؛ مانند سینما، تئاتر، موسیقی، آواز، خطاطی، طراحی، نقاشی و ترویج هنرهای اصیل اسلامی.

14. ترویج و تشویق رابطه ی خوشه ای و شبکه ای مسجدها برای تبادل اطلاعات و تجربه ها (طرح خانواده ی مسجد).

15. طراحی و برنامه ریزی برای نشست های سالانه ی امامان جمعه و جماعت؛ با هدف آسیب شناسی خانواده های مسجدی و برنامه ریزی برای دوره ها و کارگاه های آموزشی مهارت زندگی خانواده ها.

16. برنامه ریزی برای جمعه بازارهای هدایت شده که بتواند کالاها و وسایل مورد نیاز خانواده های مسجدی و زیرمجموعه ی وابسته به مسجد را با کیفیت خوب و قیمت مناسب عرضه کند.

این راهکارها برخی از روش های روشن، تجربه شده و مؤثری است که می تواند نقش مسجدها را در تحکیم نظام خانواده ها و نقش خانواده ها را در رونق بخشیدن به مسجدها ارتقا بخشد. دستیابی به این راهکارها در گرو مهندسی فرهنگی رابطه ی مسجد و خانواده است. دفتر نظارت بر مسجدها با برنامه ریزی و طراحی های خرد و کلان خود می تواند امامان جماعت، کارگزاران و هیئت های امنا را درراستای رسیدن به مسجد نمونه یاری دهد. این مهم در گرو داشتن طرح توسعه و ارتقای سالیانه و چندسالانه است و همچنین نیازمند برگزاری نشست ها و راه اندازی دوره های آموزشی و کارگاه های مهارت آموزی برای مدیران و کارگزاران مسجد است.     

فهرست منبع ها

منبع های فارسی و عربی

ابوداود السجستانی الازدی، سلیمان بن اشعث، سنن ابی داود، دارالجیل، بیروت، بی تا.

بینش اسلامی و پدیده های جغرافیایی، ص 42.

الحر العاملی، محمد ابن الحسن، وسائل الشیعه، ج 5، برگرفته از لوح فشرده ی جامع الاحادیث، نور 2، قم، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.

زرکشی، محمد بن عبدالله، اعلام المساجد باحکام المساجد، قاهره، ص27، 1410 ه ق.

الشیخ الصدوق، من لایحضره الفقیه، ج 1، برگرفته از لوح فشرده ی جامع الاحادیث، نور 2، قم، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.

غزالی، ابوحامد محمد. احیاء علوم الدین، دارالفکر، عمان، چ 2، 1412ه.

قطب الدین، الراوندی، الدعوات (سلوه الحزین)، برگرفته از لوح فشرده ی جامع الاحادیث، نور 2، قم، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.

الکلینی، محمد ابن یعقوب، الکافی، ج 3، برگرفته از لوح فشرده ی جامع الاحادیث، نور 2، قم، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.

لسان العرب، واژه «مسجد»، برگرفته از لوح فشرده ی جامع الاحادیث، نور 2، قم، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.

مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج 3 و 43، بر گرفته از لوح فشرده ی نور، قم، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، بی تا.

محدث نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، برگرفته از لوح فشرده ی جامع الاحادیث، نور 2، قم، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.

مکارم شیرازی، ناصر (مترجم)، قرآن مجید با ترجمه ی فارسی، قم، دار القرآن الکریم (دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی)، 1376.

مالکبنانس، موطأ، دارالکتاب العربی، بیروت، بی تا.

میرزا حسین المحدث النوری، مستدرک الوسائل، ج 3 و 14، برگرفته از لوح فشرده ی جامع الاحادیث، نور 2، قم، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.

النیسابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، دارالجیل، بیروت، 1426ه.

ورام ابن ابی فراس، مجموعه ی ورام، ج 1، برگرفته از لوح فشرده ی جامع الاحادیث، نور 2، قم، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.

منبع های اینترنتی

منابع انگلیسی

Guide n becming a family-friendly msque”. This article culd be rdered by writing t Ms Dayang Istiaisyah, Executive, Msque Prgrammes Strategic Unit, dayang@muis.gv.sg.

آشنایی با مسجد النبی مدینه، پایگاه اینترنتی باقرالعلوم (ع).

تحکیم بنیان خانواده از منظر اهـل بیت، روزنامه ی اطلاعات، بانک مقالات فارسی.

تقدسی نیا، خسرو، «مسجد، زنان و آداب حضور»، ماهنامه ی پیام زن، شماره ی 77، مرداد 77، برگرفته از شبکه ی اطلاع رسانی امام صادق علیه السلام.

جدایی جنسیتی در مساجد، ویکی پدیا؛ دانشنامه ی آزاد.

سالاری فر، محمدرضا. «راه های تحکیم خانواده در فرآیند جهانی شدن»، فصلنامه ی حوراء، شماره 19.

صادق پور، قاسم، «حضور زن در مسجد»، پایگاه اینترنتی حوزه. Hawzah.net.

مجتبی زاده، محمد، «مراحل تحول روانی از دید پياژه»، سایت باشگاه اندیشه، 14 خرداد 1387، به نقل از http://www.mtarjem-mm.blgfa.cm

مسجد در قرآن، سایت تبیان.

مسجد قبا در ویکی پدیا، دانشنامه ی آزاد.

مکارم، ناصر و جمعی از فضلا، کتاب الکترونیکی تفسیر نمونه، ج 1، برگرفته از سایت لهوف، محبان حضرت مهدی.

موسوی، سیدکاظم، روزنامه ی کیهان ( www.kayhannews.ir )، ۲۳ آذر ۱۳۸۸.

میرنژاد، مریم، «جایگاه مسجد در قرآن و روایات»، سایت مؤسسه ي فرهنگی جام طهور. 

نوبهار، رحیم، «ویژگی های مسجد نمونه»، سایت اندیشه ی قم.