فعالیت‌های فرهنگی مساجد

در بحثهای مربوط به فرصتهای تبليغي، به اماكن و فضاهای تبليغ رسيديم و در مجله شماره 53 بيان شد كه بهتر است فضاهای تبليغی در مسجد متمركز شده، بودجه‌های مردمی به سوی مسجد سوق داده شود. در اين راستا مطالبی درباره اهميّت و جايگاه مسجد بيان گرديد و مباحثی در مورد مديريت و كارگزاران مسجد مطرح شد. همچنين در مجله شماره 55 بحث اداره مسجد به طور گذرا مورد توجه قرار گرفت.

در اين مقاله با عنايت الهی به فعاليتهای فرهنگی ـ اجتماعی مساجد، با توجه به نيازهای امروز بحث خواهيم كرد.

فعاليتهای فرهنگي

مساجد فعال از جهت فرهنگی به صورت مهم ترين پايگاه فعاليتهای دينی در فضای جامعه تأثير عميق و ژرف داشته، معادلات فرهنگی اطراف خويش را به سود عبوديت الهی تغيير می‌دهند و اين امر در صورتی است كه مديران مساجد خصوصا روحانيون به خوبی از جايگاه معنوی مسجد در مسير بايسته آن سود جويند.

فعاليتهای فرهنگی دينی در مساجد می‌تواند از تنوع بسياری برخوردار بوده، به تناسب نيازمنديهای منطقه، نوع مخاطبان و... دارای متغيّرهای فراوان باشد؛ ليكن در اينجا از باب نمونه برخی از فعاليتهای فرهنگی مساجد را گوشزد می‌نماييم.

ذكر اين نكته ضروريست كه برخی از كاركردهای مثبت مسجد جنبه عبادی دارد، ليكن با توجّه به تأثير انكارناپذير اين عبادات در فرهنگ اجتماعی و تصحيح زير ساختهای فرهنگی جامعه و آثار مثبت تربيتی آن، در مقوله فعاليتهای فرهنگی مطرح می‌گردد.

1. نماز جماعت

يكی از مهم ترين فعاليتهای عبادی ـ فرهنگی مساجد، برقراری نماز جماعت در سه نوبت صبح، ظهر و شب می‌باشد.

ائمه جماعاتی كه به نماز جماعت در سه نوبت اهتمام جدّی دارند، در فعاليتهای ديگر مسجد هم از موفقيت بيشتری برخوردارند.

اگر نماز جماعت منظم بوده، حواشی بيش از حد نداشته باشد، توسط مردم مورد استقبال قرار می‌گيرد.

2. عبادت فردي

يكی ديگر از مسائل عبادی كه می‌تواند در فرهنگ تأثير جدّی داشته باشد، ترويج پرستش، عبادت، نيايش و توبه فردی و خلوت كردن آدمی با خدای خويش در خانه معبود است.

اين سنت حسنه كه در صدر اسلام مورد اهتمام فراوان مسلمانان بوده، امروزه در بين ما خيلی كم رنگ شده است و به ندرت ديده می‌شود شخصی برای مناجات با معبود به صورت فردی به مسجد پناه برده، نماز حاجت بخواند، به نيايش با پروردگار خويش بپردازد، و از گناهان خويش توبه كند؛ از اينرو بسيار بجاست كه اين سنت پسنديده توسط مبلغان گرامی احياء گردد.

3. قرائت قرآن

يكی از فعاليتهای عبادی دارای تأثير فرهنگی فراوان، خواندن قرآن در مساجد است كه اين امر هم از توجّه گسترده برخوردار نبوده است؛ البته اخيرا در برخی از مساجد بعد از نماز عشاء يك صفحه از قرآن به صورت گروهی خوانده می‌شود. گرچه اين حركت زيبا و ارزشمند است ليكن با حدّ بايسته، فاصله بسيار دارد.

4. سخنراني

از صدر اسلام تاكنون همراه با نيايش در مساجد، بيان معارف دين مطرح بوده است. پيامبر صلی الله عليه و آله خود به اين امر مهم توجّه داشته‌اند و در طول تاريخ اسلام مساجد محل نشر معارف دينی بوده است و اكنون نيز مبلّغان دينی به بيان عقايد، احكام، اخلاق، مسائل سياسی اسلام و... پرداخته، مردم را با اعتقادات و وظايف شرعی خود آشنا می‌سازند.

5. آموزش قرائت نماز و قرآن

از آنجا كه طبق فتاوای مراجع شيعه لازم است نماز به عربی صحيح خوانده شود، از مهم ترين اموری كه بايد مبلغان محترم به آن بپردازند تصحيح قرائت نماز است. برای دستيابی به اين هدف می‌توان با تشكيل گروههای متعدد به سرپرستی كسانی كه قرائت آنان كاملاً مورد تأييد است، همه مردان، زنان، كودكان و جوانان را مورد آموزش قرار داد.

همچنين می‌توان با تشكيل كلاسهای آموزش قرآن و تجويد، از سويی قرائت قرآن را ترويج نمود و از سوی ديگر قرائت نماز افراد را تصحيح كرد.

ناگفته نماند كه برای ايجاد انگيزه در بين مردم، ابتدا لازم است در سخنرانيهای عمومی احكام مربوط به قرائت نماز برای مردم بيان شود، سپس از آنان دعوت شود تا در جلسات تصحيح قرائت نماز شركت كنند.

همچنين رعايت حدود سنّ و شخصيّت مخاطبان در اين حركت لازم است؛ زيرا برخی حاضرند قرائت خود را با روحانی تصحيح كنند، اما اگر گفته شود كه در بين مردم يا در جلسات نزد افراد ديگر انجام دهند، از اين امر خودداری خواهند كرد.

6. تفسير قرآن

مهم ترين منبع معارف اسلام، قرآن مجيد است كه مساجد با پرداختن به آن اصلی ترين وظيفه را انجام می‌دهند.

پرداختن به قرآن و تفسير چندين مزيّت دارد:

الف. صِرف ارتباط با قرآن سازنده بوده، روح آدمی را پرورش می‌دهد. اين تأثيرپذيری برای مبلّغ ضروری بوده، در جهت نشر معارف دين به او كمك خواهد كرد و مبلّغ بدين وسيله قبل از هرچيز به پرورش روح خود می‌پردازد.

ب. در قرآن از همه آنچه سعادت بشر در گرو آن است سخن به بيان آمده و جامع ترين كتاب می‌باشد. ايجاد پيوند بين مردم و قرآن، آنان را در فراز و نشيبهای اجتماعی حفظ می‌كند. در قرآن عقائد، اخلاق، تاريخ و مطالب بسيار متنوع و جذّابی وجود دارد كه برای مردم مفيد و سازنده است.

ج. بيان مباحث قرآنی از سويی موجب افزايش علم مبلّغ گرديده و از سوی ديگر سخنرانيهای او را از حالت تكراری بودن بيرون می‌برد.

د. به طور كلّی بهترين پايگاه طرح مباحث قرآنی مساجد بوده، بايد همگان به اين امر اساسی توجه داشته باشند.

امام سجاد عليه السلام می‌فرمايد: «قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلی الله عليه و آله : مَنْ سَمِعْتُمُوهُ يُنْشِدُ الشِّعْرَ فِی الْمَساجِدِ فَقُولُوا فَضَّ اللّه ُ فاكَ اِنَّما نُصِبَتِ الْمَساجِدُ لِلْقُرآنِ؛(1) پيامبر خدا صلی الله عليه و آله فرمودند: به هر كس كه شنيديد در مساجد شعر می‌سرايد، بگوييد: خدا دهانت را بشكند، مساجد فقط برای قرآن ايجاد شده است.»

7. دعا و نيايش

گرچه در مساجد بايد زمانهايی با سكوت كامل همراه باشد تا افراد بتوانند به دور از هياهو و با آرامش به خود بيانديشند و با خدای خود خلوت كرده، به راز و نياز بپردازند؛ اما در برخی از موارد هم می‌توان با خواندن دعا به صورت جمعی و با بيان و توضيح فرازهايی از دعا، روحيه معنوی را در مردم تقويت كرد.

8. مشاوره معنوي

يكی از معضلات جوانان متديّن آنست كه دغدغه‌های فراوان معنوی دارند كه اگر راهنمايی نشوند دچار افراط و تفريط شده، گاهی به انحراف كشيده می‌شوند. اگر مبلغان زمانی را برای اين امر اختصاص داده و اعلان كنند كه افراد می‌توانند مثلاً يك ساعت به غروب آفتاب هر روز برای مشاوره معنوي، عبادي، به صورت فردی يا گروهی بنابر ميل خود مراجعه كنند، می‌تواند ضمن ايجاد انس بيشتر با روحاني، زمينه ساز اصلاح حركتهای خداجويانه مردم باشد.

برای دستيابی به نتايج مثبت، مبلّغ بايد ابتدا گوشی شنوا داشته و سنگ صبور باشد و بعد از شنيدن كامل سخنان و شناخت دقيق مشكل، به راهنمايی مردم با توجّه به دستورات دينی بپردازد.

در مواردی كه مبلّغ در راهنمايی خود با مشكل مواجه شد، بايد به مراجعه كننده بگويد: من درباره سؤال شما بايد مطالعه كنم و سپس پاسخ شما را بگويم.

9. جلسات پرسش و پاسخ

يكی از فعاليتهای ديگر مساجد، برگزاری جلسات پرسش و پاسخ است. در اين جلسات كه به صورت عمومی برگزار گرديده و می‌تواند يك شب از شبهای هفته به آن اختصاص يابد، پس از طرح سؤال توسط مردم، روحانی به پاسخگويی می‌پردازد. اين برنامه بايد با ظرافت و دقت برگزار گردد تا موجب وهن روحانی نشود.

مبلّغ می‌تواند سؤالات را گردآوری و پس از مطالعه، در هر شب به يك يا چند سؤال بپردازد و پاسخ افراد را مطرح كند.

10. كلاس برای كودكان

تشكيل كلاسهای خاصّ برای كودكان، به مبلغ كمك می‌كند تا با زبان خاص كودك بحثی را ارائه و از اين طريق زمينه ارتباط نسل آينده را با مسجد و روحانی فراهم سازد و در اين راستا، نقش پذيرترين گروه انسانی را با انوار معارف اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام آشنا سازد.

11. نوجوانان و جوانان

از آنجا كه اين قشر در معرض آسيبهای جدّی اخلاقی ـ اجتماعی قرار دارند، با ايجاد محيط انس در مسجد و واكسينه كردن اين افراد در برابر مشكلات خاص خود، می‌توان آنان را در اقيانوس زلال معارف دينی حفظ كرده، از انحراف آنان جلوگيری نمود.

12. كتابخانه و نوارخانه

مديران مسجد می‌توانند با ايجاد كتابخانه و نوارخانه دينی و با حفظ دقيق حدود شرعي، از اين طريق زمينه هدايت و رشد معنوی گروهی را فراهم سازند.

مبلّغ بايد با دقّت فراوان كتابهای مسجد را زير نظر داشته باشد تا مسجد پايگاه نشر كتابهای انحرافی و ترويج باطل نگردد.

همچنين در نوارخانه فقط نوار سخنرانيهای بزرگان دين باشد؛ زيرا اگر به دنيای موسيقی راه يافت، كنترل مجاز و غيرمجاز و مشروع و غيرمشروع كار دشواری خواهد بود.

13. ارتباط با كانونهای جمعيتي

مبلّغ با ايجاد ارتباط بين مسجد و كانونهای جمعيتي؛ مانند ورزشگاهها، مدارس و... و دعوت از آنان برای حضور در برنامه‌های مسجد، می‌تواند بين گروههای اجتماعی و مسجد پيوند ايجاد كرده، از اين طريق به نشر معارف دينی كمك كند.

14. بسيج و فرهنگ

از آنجا كه جوانان دارای شور و احساسات خاصّی هستند، علاقه مند به فعاليتهای دارای هيجان می‌باشند و بسيج با توجّه به آموزش نظامي، ميدان تير و مانورهايی كه دارد، برای جوانان از جاذبه بسياری برخوردار است.

اگر مبلغان ضمن تقويت بسيج، از اين جاذبه بهره برده و جوانان را به مسجد متمايل سازند، می‌توانند از اين نيرو در موارد ذيل با كنترل و نظارت استفاده كنند:

الف. امر به معروف و نهی از منكر با تبيين احكام آن و كنترل دقيق فعاليتها؛

ب. آماده سازی نيروهای مدافع انقلاب و ارزشهای ديني؛

ج. برگزاری اردوهای زيارتی يا تفريحی با رعايت دقيق قوانين مربوطه؛

د. تشكيل جشنها، عزاداريها، مسابقات قرآن و...؛

ه. به كارگيری نيروهای فرهنگی بسيج برای جذب افراد منحرف و تلاش جهت فردسازی با نظارت و دقّت لازم.

مواردی كه ذكر گرديد، بخشی از فعاليتهای فرهنگی است كه می‌تواند در مساجد انجام گردد؛ ليكن شما می‌توانيد به تناسب وضعيّت فرهنگي، سياسي، اقتصادی و اجتماعی منطقه، روشهای ديگری را اضافه نموده، در جهت ارتقاء فرهنگ دينی گامهای مؤثری برداشته، زمينه ساز ظهور مولا و مقتدايمان امام زمان روحی له الفداء گرديد.

پی نوشت:

1. اصول كافي، ج3، ص369.