رهنمودهاى تبلیغى براساس ویژگیهاى نوجوانى(1)

نویسنده: رضا آبیار - گروه کودک و نوجوان معاونت تبلیغ
نام نشریه: مبلغان، شماره 103

تربیت رسالتى است كه اوّل‏بار خداوند متعال بر دوش فرستادگانش نهاد تا دریچه رستگارى را به روى آدمیان بگشایند و راه سعادت آنان را هموار سازند.

گذشت زمان، این ودیعه الهى را به دست علما، والدین و مربّیان سپرد تا بتوانند ضمن استفاده از فطرت پاك و خداجوى انسانها، با بهره‏گیرى از تعالیم و آموزه‏هاى انبیاى الهى، آدمیان را در ادامه حركت، به كمال نزدیك كنند. در این میان، انجام این رسالتِ خطیر، مستلزم شناخت ویژگیها و خصوصیات این آفریده خداوند، یعنى انسان است كه در هر مرحله‏اى از زندگى، داراى نوعى تفكر، احساس و رفتار است. در توصیه‏هاى امیر بیان و ناخداى كشتى انسان‏سازى، على‏علیه‏السلام به كمیل آمده است: «یا كمیل ما مِنْ حَرَكَةٍ إلاَّ وَأَنْتَ مُحْتَاج إلَى مَعْرِفَةٍ؛ (1) اى كمیل! حركتى [و كارى نیست مگر اینكه تو [در انجام آن‏] نیاز به شناخت دارى.‌»

آرى، شناخت، اوّلین و مؤثرترین ابزار حركت است. آن هم حركتى كه در جهت سوق دادن افراد به سوى فلاح و سعادت باشد.

در هر حال، پرداختن به مقوله تربیت، آن هم در شرایط فعلى كه خطر تهاجم فرهنگى دشمن، جوانان و نوجوانان ما را تهدید مى‏كند، بدون شناخت و آگاهى از ابعاد گوناگون شخصیتى این گروه سِنّى، میسّر نخواهد بود.

نظر به اهمیت نقش‏آفرینى مبلّغان و مربّیان عزیز در عرصه تعلیم و تربیت، بر آن شدیم تا مجموعه مقالاتى را تحت عنوان «ویژگیهاى شخصیتى نوجوانان» تهیه و تنظیم كنیم.

قبل از ورود به بحث، توجه به نكاتى در مورد مقالات و چگونگى استفاده و بهره‏بردارى از آنها ضرورى است:

1. مطالب و محتواى تهیه شده، جهت استفاده مربّیان و مبلّغان عرصه تربیت مى‏باشد و با توجه به اهمیت دوران نوجوانى، این گروه در طرح مطالب، محوریت دارد؛

2. سعى شده است كه مطالب اقناعى باشد، و از توضیحات گسترده و یا تلخیص زیاد مطالب جلوگیرى شود؛

3. همان‏طور كه اساتید و مربّیان گران‏قدر مى‏دانند، گستره آموزه‏هاى دینى به حدّى است كه مى‏توان در ذیل هر كدام از موارد مطرح شده، مطالب زیادى را بیان كرد، به طورى كه بعضى از عناوین قابلیت گستردگى حجمى در حدّ یك كتاب را نیز دارند؛ لكن هدف در مجموعه مقالات، ارائه یك سرى راهبردها براى رسیدن به روشهاى ارتباطى مطلوب با نوجوانان است؛ از اینرو، بیان مصادیق، تقویت و پرورش مطالب را برعهده مربّیان گذاشته‏ایم؛

4. با اندكى دقّت معلوم مى‏شود كه بعضى روشها جنبه عملكردى و بعضى جنبه گویشى و گفتارى دارند.

چشم‏انتظار انتقادات و پیشنهادات اساتید، مربّیان و مبلّغان عزیز هستیم تا ما را در رفع كاستیها و گسترش فرهنگ تربیت یارى رسانند.

گرایش به دیندارى‏

دوره نوجوانى را مى‏توان حساس‏ترین و در عین حال بهترین مرحله زندگى انسان براى تربیت‏پذیرى نامید. گرایش نوجوانان به امور دینى و مذهبى بسیار زیاد است و در این دوران باید سنگ بناى تربیت را گذاشت.

مردى از یاران امام صادق‏علیه‏السلام به نام «ابى جعفر احول» مدتى در بصره به تبلیغ مشغول بود. روزى خدمت امام رسید. امام‏علیه‏السلام از وى پرسیدند: «مردم بصره را در پذیرش روش و سیره اهل بیت چگونه دیدى؟» گفت: «تعداد اندكى از آنان تعالیم اهل بیت را پذیرفتند.‌» امام فرمودند: «عَلَیكَ بالأحداث فإنَّهُمْ أَسْرَعَ إلَى كُلِّ خَیرٍ؛ (2) برتو باد كه به تازه‏جوانان توجه كنى؛ زیرا آنها سریع‏تر به هر كار خیرى روى مى‏آورند.‌»

علاقه حضور در محافل مذهبى، درك بهتر و آسان‏تر تعالیم و مفاهیم دینى و میل به انجام فرامین الهى، از جمله تمایلات نوجوانان است كه با آموزش و راهنمایى مى‏توان آنها را شكوفا ساخت.

امّا در رابطه با اینكه چگونه مى‏توان گرایش جوانان و نوجوانان را به دین تقویت كرد، راههاى مختلفى وجود دارد كه به برخى از آنها اشاره مى‏كنیم:

1. احترام و ایجاد رابطه مهر و محبّت‏

اوّلین، مهم‏ترین و تأثیرگذارترین راه براى تقویت نوجوان نسبت به دین و ارزشهاى دینى، احترام گذاشتن به او و پیوند عاطفى و محبت‏آمیز با وى است. خوشرویى، نرم‏خویى و استفاده از بیانى محبت‏آمیز، مى‏تواند قدمى مؤثر در ایجاد گرایش نوجوان به دین باشد.

یكى از مربّیان و معلّمان موفق، راز تأثیرگذارى بیان و كلام خود را استفاده از همین اصل مى‏داند و در ضمن نقل خاطره‏اى درباره یكى از دانش‏آموزان مى‏گوید: «مادرش به مدرسه راهنمایى كه من معلم پرورشى آنجا بودم آمده بود و با مدیر رفتارهاى او را بررسى مى‏كرد. خودش كه آمد، بحث بالا گرفت و مادر سیلى‏اى به گوش فرزند زد. آقاى مدیر هم به حمایت از مادر، حرفهایى بار او كرد. ساعتى نگذشت كه كتابهایش را برداشت و بدون اینكه كسى بفهمد از مدرسه خارج شد و تا دو هفته به مدرسه نیامد. نه درس‏خوان بود و نه به نماز و آداب دینى اهمیت مى‏داد. تا اینكه یك روز از طریق یكى از دانش‏آموزان فهمیدم كه از خانه رفته و از صبح تا شب در بیابانى نزدیك شهر به بازى مشغول بوده است. نشانى را گرفتم و به آنجا رفتم. به محض اینكه مرا دید، فرار كرد. من كه قصد كرده بودم او را به طرف خود جذب كنم، به دنبالش دویدم. بالاخره خسته شد و ایستاد. جلو رفتم و گفتم: «نیامده‏ام كه تو را به مدرسه برگردانم؛ آمده‏ام با تو دوست باشم و درددل كنم. مى‏خواهم بدانم چه مشكلى دارى.‌»

هنوز باور نكرده بود كه دلسوز او هستم؛ براى همین، با لحنى گلایه‏آمیز از مدیر و مادر و مدرسه، در حالى كه گریه مى‏كرد، با من درد دل نمود. آن‏قدر خاطرات بدى از رفتار پدر، مادر، مربى و مدیر خود گفت و گریه كرد كه من هم به گریه افتادم. چند دقیقه‏اى گذشت، با همان حالت به من گفت: «آقا! من نماز را دوست دارم؛ ولى نمى‏توانم بخوانم. خدا مرا دوست ندارد. مى‏خواهم با خدا باشم؛ امّا كسى نیست كه مرا راهنمایى كند.‌» بعد در حالى كه دست دور گردن من انداخته بود، گفت: «شما كمكم مى‏كنى؟»

خُلق نیكو و استفاده از ابزار محبت و رأفت، در منش بزرگ مربّى آفرینش، پیامبر اكرم‏صلى‏الله‏علیه‏وآله وجود داشت و خداوند در قرآن كریم آن را به تصویر كشیده است. آنجایى كه فرمود: «وَلَوْ كُنْتَ فَظّاً غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ»؛ (3) «و اگر تندخو و سنگدل بودى، قطعاً از پیرامون تو پراكنده مى‏شدند.‌»

2. پرهیز از نصیحت بى‏جا و اجبار

نوجوانان به دلیل داشتن روحیه استقلال‏طلبى و شور اجتماعى ویژه، زبان تعامل و گفتگو را بیشتر دوست دارند؛ از اینرو پیوسته بیان نصیحت‏گونه و تحمیلى داشتن موجبات كاهش تأثیرپذیرى كلام مربّى و تضعیفِ میل درونى نوجوان به دین و دیندارى را فراهم مى‏آورد. هر چند موعظه و نصیحت، از روشهاى مهمّ تربیتى در سیره انبیا، امامان و بزرگان است، امّا توجه به روحیات نوجوانان، مربّى را به این مطلب توجه مى‏دهد كه نوع بیان خود را به سمت تعامل و گفتگو پیش ببرد.

3. پرورش حسّ نیاز به دین

پرورش حسّ نیاز به مقتضیات رشد و تعالى در متربّى، نشانه هنرمندى مربّى است. از نظر سقراط، هدف تربیت عبارت است از: «ایجاد عشق به حقیقت در متربّى و نه ارائه حقیقت.‌» (4)

آب كم جو، تشنگى آور بدست‏                                  تا بجوشد آبت از بالا و پست (5)

انسانها [و به‏ویژه نوجوانان] معمولاً مجذوب كسى یا چیزى مى‏شوند كه گره از كارشان بگشاید و بهره‏اى به آنها برساند. در رابطه‏هاى اجتماعى افراد، این مسئله به وضوح دیده مى‏شود. (6)

از جمله راههاى پرورش احساس نیاز به دین در نوجوان این است كه به او تفهیم شود بسیارى از مشكلات، مسائل و نیازمندیهاى وى از طریق دین مرتفع مى‏شود. او باید این معنا را درك كند كه دستیابى به زندگى پربار و سعادتمند در دنیا و آسودگى در سراى دیگر، در گرو عمل به دستورات دین مى‏باشد.

همچنین از جمله راههاى مؤثر در به وجودآمدن حسّ نیازمندى متربّى به دین و دیندارى، استفاده از مفاهیمى است كه علاقه خداوند به بندگان و یا دعاى امامان در حق شیعیان در آنها بیان شده است. نوجوان با شنیدن این مطالب، خود را مرتبط به دین مى‏داند و سعى مى‏كند در جهت تقویت این ارتباط گام بردارد.

4. هماهنگى گفتار و كردار

نوجوانان با دقّت و حساسیت خاصى كه دارند، رفتار و كردار خود را بر مبناى گفته‏ها و اعمال مربّى پایه‏گذارى مى‏كنند.

نوجوان، مربّى را الگوى رفتارى خویش مى‏داند؛ از اینرو، رعایت آداب دینى از سوى مربّى مى‏تواند نقش مؤثرى در تقویت گرایش به دیندارى در این گروه سنّى ایفا كند. معلّمى مى‏گفت: «بر خود فرض كرده بودم هر نكته تربیتى و دینى را كه مى‏خواهم به شاگردانِ نوجوانم متذكّر شوم و یاد بدهم، تا یك هفته تمرین كنم و خود بدان عامِل باشم و سپس به عنوان موضوعى مطرح كنم.‌» سپس اضافه كرد: «نوجوانانِ آن روز كلاس من كه سه سال با من بودند، فردا شهداى جوان جامعه شدند.‌»

5. تشویق و ترغیب

بیان نكات دینى به نوجوانان باید بر مبناى تشویق آنها و در واقع شكوفا كردن گرایشهاى درونى آنان باشد. زمانى كه نوجوان یك عمل خوب؛ مثل: كمك به دیگران، نماز اوّل وقت یا نظم در كلاس را انجام مى‏دهد، باید رفتار او را ارج نهیم و بیان كنیم كه این عمل در تمامى ذهن او به صورت یك حركت دینى كه از سوى یك عامِل دینى انجام گرفته، ماندگار شده و نگاهى روشن و مثبت از دین را در وجود او به وجود آورده است.

6. پرهیز از توضیح بى‏جا

«در حال مشاوره با نوجوانى بودم. از من سؤالى كرده بود و قرار بود جوابى بدهم. حدود نیم ساعت جواب را پرورش دادم تا خوب تفهیم شود. به نظرم مى‏رسید كه نكته مهمى است و باید طورى بگویم كه او نیز متوجّه اهمیت آن شود. بعد از پایان مكالمه، دوستم گفت: حتماً آن نوجوان از هر چه سؤال و جواب دینى بوده بیزار شده است و دیگر تماس نمى‏گیرد، از بس كه حرف زدى و جواب دادن را طولانى كردى.‌»

من كه با این جمله او به فكر فرو رفته بودم پس از مدتى پى بردم كه مى‏توانستم با یك یا چند جمله مطلب را بیان كنم.‌» در هر حال، استفاده از جملات كوتاه و كامل مى‏تواند گرایش نوجوانان را به كلام مربّى افزایش داده و زمینه را براى فراهم شدن فرصتهاى دیگر، به‏وجود آورد.

دو چیز تیره عقل است دم فرو بستن‏                             به وقت گفتن و گفتن به وقت خاموشى‏

7. انتقال تدریجى مفاهیم دینى

شرایط روحى، جسمى و اجتماعى نوجوان اقتضاء مى‏كند كه همه مطالب دینى و حتى غیردینى را دفعتاً نپذیرد و گاهى در مقابل تذكّرات و راهنماییهاى دیگران عكس‏العمل منفى و مخالف نشان دهد؛ از اینرو استفاده از روش انتقال تدریجى در بیان مطالب مى‏تواند اثربخش باشد. «اگر دانش‏آموز براى رسیدن به حقیقتى 3 روز وقت صرف كند تا آن را كشف نماید، بهتر از آن است كه همان حقیقت را در یك ربع ساعت براى او توضیح دهیم.‌» (7)

البته استفاده از روش انتقال تدریجى در تربیت نوجوانان و به‏ویژه میل دادن و تقویت آنها نسبت به مسائل دینى، مستلزم سعه صدر فراوان‏است.

دانش آموزى، مكتب و كلاس درس را ترك كرده بود. پس از مدّتى، معلّم جدیدى به مكتب آمد و وقتى تشخیص داد این دانش‏آموز در فراگیرى احكام دین و علم و دانش استعداد دارد، او را به تدریج به مكتب برگرداند. وى اكنون یكى از مسئولین موفّق این مرز و بوم است. مراحلى كه این معلم دلسوز انجام داده است را در قالب گامهاى اجرایى مى‏آوریم:

1. رفتن به محل كار دانش‏آموز و ابراز دوستى و محبّت نسبت به وى؛

2. بیان غیرمستقیم مطلب و اجتناب از مطرح كردن مباحث دینى؛

3. دعوت از او براى حضور در محل كار معلّم و تناول غذا یا...؛

4. تأكید معلم بر ایجاد رابطه دوستى متقابل؛

5. حضور دانش‏آموز در مدرسه و اتاق معلّم و خوردن چاى و میوه؛

6. ایجاد فضاى دوستى و باز كردن باب درد دل از طرف معلم و در مقابل، صحبتهاى دانش‏آموز در مورد خود، خانواده، شرایط اقتصادى‏اش و...؛

7. دعوت معلم براى حضور بیش‏تر وى در مدرسه و نشستن او در كلاس و فقط گوش دادن (براى سرگرمى)؛

8. حضور دانش‏آموز و به تبع آن علاقمند شدن وى به نحوه قرائت همگانى قرآن و همراه شدن او با جمع دانش‏آموزان؛

9. واگذارى سمت نمایندگى كلاس به وى و آغاز قبول مسئولیت؛

10. پیشرفت و تلاش روزافزون و از بین بردن كمبودها به كمك معلّم؛

11. پیشنهاد برگزارى نماز جماعت در مدرسه از طرف دانش‏آموز و یادآورى آن به دیگر افراد.

8. تقویت شناخت با از ابزار مقایسه‏

همانطور كه در ابتداى بحث اشاره شد امام على‏علیه‏السلام انجام هر كارى را نیازمند شناخت نسبت به آن مى‏داند. مربّى مى‏تواند گامهاى تربیتى خود را طورى بردارد كه در یك مسیر منطقى، نوجوان با استفاده از قدرت مقایسه، دین‏داریش را تقویت نماید.

در خاطرات خانم «سهیلا مسعودفر (آرین) » آمده است كه: «آنچه موجب گرویدن من به اسلام شد و من تعالیم اسلام را پذیرفتم، فهم درست و درك من نسبت به یكى از آیات قرآن بود.‌» (8)

ایشان اهل آمریكا بوده، و با درك صحیح آیات روح‏بخش قرآن و شناخت از ابعاد اثربخش دین، خود را در مقام مقایسه بین دین اسلام با جامعه، محیط و ا فكار گذشته خود مى‏بیند و گرایش فطرتى خود را به دین و دیندار بودن تقویت مى‏كند.

گزینش مفاهیمى مثل حلال و حرام، امنیت در مقابل ناامنى، آرامش و اضطراب و... همراه با بیان مقایسه‏اى آنها براى متربّى، مى‏تواند گام مؤثرى باشد تا نوجوان از این رهگذر، پى به ارزشمند بودن دین و دیندارى برده، میل خود را به انجام آموزه‏هاى اسلام بیشتر كند.

9. معرفى نوجوانان دیندار و موفّق‏

معرفى مصادیقى از نوجوانان كه مراتب دیندارى را در همان سنین طى كرده‏اند ودر این جهت موفق بوده‏اند، مى‏تواند این احساس را در نوجوان به‏وجود آورد كه او نیز مى‏تواند چنین باشد.

مربّى مى‏تواند در هنگام بیان احادیث اهل بیت‏علیهم‏السلام و دیگر مفاهیم دین، از خاطرات شهداى نوجوان یا نوجوانىِ شهدا براى نزدیك‏تر كردن مفاهیم و تعالیم دینى به شخصیت فعلى نوجوان استفاده كند. خاطره زیر به عنوان نمونه بیان مى‏گردد:

پدر شهید على شریفى مى‏گوید: «در طول مدتى كه در محله خودمان بودیم، على آقا براى همه شناخته شده بود. خصوصاً به لحاظ ادب و متانتى كه نسبت به من و مادرش داشت. آن روزها كلاس راهنمایى درس مى‏خواند. یك روز كه با ماشین از سرِ كار به منزل آمدم. دیدم على در حالى كه مشغول بازى و گفتگو با همسالان خودش بود، به یك‏باره بازى را رها كرد و در كمال ادب و احترام نزد من آمد و سلام كرد. بعد هم رفت و آمدن مرا به خانواده اطلاع داد و تا من داخل خانه نشدم، براى ادامه بازى نرفت. این حركت على، هر روز با آمدن من تكرار مى‏شد و تأثیر عجیبى روى همسایه‏ها و دوستان او گذاشته بود.‌» (9)

پی نوشت: ــــــــــــــــــــــ

1) تحف العقول عن آل الرسول‏صلى‏الله‏علیه‏وآله، ابو محمّد الحسن بن علی بن الحسین بن شعبة الحرانى، منشورات مكتبة بصیرتى، قم، 1394 ه. ق، الطبعة الخامسة، ص 171.

2) بحار الانوار، محمد باقر مجلسى، منشورات مؤسسة الوفاء، 1403 ه. ق، الطبعة الثانیة، ج 23، ح 213.

3) آل عمران/ 159.                                           

4) تعلیم و تربیت و مراحل آن، غلامحسین شكوهى، انتشارات آستان قدس رضوى، مشهد، چاپ سوم، 1365 ش، ص 42.

5) مولوى.

6) ر. ك: عشق برتر (راههاى ایجاد محبّت اهل بیت در كودكان و نوجوانان)، جواد محدثى، بوستان كتاب، قم، چاپ ششم، 1386 ش، ص 41.

7) هشدارها و نكته‏هاى تربیتى، عبد العظیم كریمى، انجمن اولیا و مربّیان، تهران، چاپ دهم، 1385 ش، ص 32.

8) منظور آیه 24 سوره مباركه انفال است.

9) برداشت از كتاب اخلاق پیامبرانه شهدا، رضا آبیار، مركز پژوهشهاى اسلامى سازمان صدا و سیما، چاپ طه، قم، چاپ اوّل، 1386 ش، ص 16.