روحانیت و بهره گیری از پایگاه مسجد در ترویج و نوسازی معنوی جامعه
نام نشریه: دفتر مطالعات و پژوهش های مرکز رسیدگی به امور مساجد
مسجد در میان مسلمانان از جایگاه ویژه و والایى برخوردار است. بهطور قطع مىتوان اذعان داشت، بعد از کعبه که خانه خدا و قبله آمال و آرزوهاى مسلمانان است،مسجد از منظرمکانى،مقدسترین مکان مىباشد. این اهمیت و قداست ازآغاز بناى آن بوسیله فخر کائنات بشروخاتم رسل حضرت محمد (ص) به عنوان آموزهاى ماندگار به همه مسلمانان آموخته شد. در قرآن کریم نیز بیش از همه به جنبه معنوی مساجد تکیه شده است.فحوای تعدادی از آیاتی که مؤید این نکته مهم می باشد را میتوان به شرح ذیل بر شمرد:
سوره های بقره آیات: ١١٤،١٤٤،١٥٠،١٥٦ - مائده آیه ٢ - اعراف آیه ٢٩- توبه آیات: ١٨و ١٠٨ - اسری آیه ١ - حج آیه ٤٠ - فتح آیات ٢٥ و ٢٧ - جن آیه ١٨.
«عبادت و راز ونیاز با خداوند نیاز واقعی وفطری هر انسان، مکمل و مقوم شخصیت اوست،گرچه عبادت در هر مکانی این نیاز روحی را به طور نسبی تأمین می کند،ولی این نیاز در مسجد و عبادتگاه بهتر وکاملتر تأمین می شود. بنابراین انسان بنا به فطرت خویش،معبد و مسجد را دوست می دارد وبدان عشق می ورزد.پژوهش های تاریخی نشان میدهد که معبد با انسان هم راه وهم زاد بوده است.از این رو ائمه معصومین(ع) در سخنان خویش مسجد را آشیانه و پناهگاه مومنین برشمرده اند.»[١] و«از طرف دیگرگرایش فطری انسان،او را وادار می کند،تا در مکانی که انتساب بیش تری با خداوند دارد،او را پرستش نماید و با او راز و نیاز کند.جایگاهی که منسوب به خداست، بهتر می تواند بشر را از امواج دغدغه ها و اضطراب ها دور کند وبه ساحل آرامش و اطمینان برساند.»[٢]
با نگاهى گذرا به تاریخ اسلام در مىیابیم که علىرغم گذشت چندین قرن از ساخت اولین مسجد بدست پیامبر اسلام(ص) همچنان شأن،قداست وحیات معنوى آن حفظ شده است و هیچگاه در طول تاریخ جایگاه والاى خویش را در میان عامه مردم از دست نداده است و تحت تأثیر شرایط زمانى و مکانى و نیز نوع برخورد حاکمان و سلاطین قرار نگرفته است و در طى این دوران متمادى همواره تأثیرى شگرف براندیشه های دینى ومعنوی اجتماع مسلمانان داشته است.
اولین مسجد در اسلام که توسط پیامبر گرامی اسلام(ص)در مهاجرت به مدینه تأسیس شد،باانگیزه معنوی وبراساس وپایه تقوا و باکارکردی معنوی بنا شده است. همچنانکه این نکته مهم و بسیار ظریف را خداوند متعال به صورت وحی به نبی مکرم اسلام(ص)گوشزد نموده است. و به آن حضرت اجازه ندادند در مسجدی که اهداف اصلی ساخت بر بی تقوایی و نفاق بوده است (مسجد ضرار) قدم بگذارند. (لا تَقُمْ فیهِ اَبَداً لَّمَسْجِد اُسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ اَوَّلِ یَوْمٍ اَحَقُّ اَنْ تَقُومَ فیهِ فیهِ رِجال یُّحِبُّونَ اَنْ یَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرینَ[٣] :ترجمه:تو اى رسول ما هرگز در مسجد آنها قدم نگذار و همان مسجد «قبا» که بنیانش از اول بر پایه تقوى محکم بنا گردیده بر اینکه در آن اقامه نماز کنى سزاوارتر است که در آن مسجد مردان پاکى که مشتاق تهذیب نفوس خودند در آیند و خدا مردان پاک و مهذب را دوست دارد.)
با همین هدف بود که در تاریخ اسلام ما با مساجد مبارکه ومعنویت ساز(مساجدى که به وسیله افراد نیک و با اهداف و انگیزههاى عالى والهى ساخته شدهاند یا آنکه واقعه تاریخى ارزشمندى را در خود جاى دادهاند و بدینترتیب ارزش اصلى آن مضاعف گشته است.) و ملعونه نفاق پرور(مساجدى که به وسیله افراد بىتقوا و با اهداف و انگیزههاى ضدارزشى بنا نهاده شدهاند، به گونهاى که باعث دگرگونى ارزش ذاتى و معنوی آنها گردیده است) که نماد آن مسجد ضرار بوده است، مواجه می شویم:وَّ الَّذینَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرارًا وَّ کُفْرًا وَّ تَفْریقًا بَیْنَ الْمُؤْمِنینَ وَ اِرْصاداً لِّمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَیَحْلِفُنَّ اِنْ اَرَدْنآ اِلاَّ الْحُسْنى وَ اللَّهُ یَشْهَدُ اِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ[٤] ترجمه:آن گروه منافقى که مسجدى براى زیان اسلام برپا کردند«که خلق به مسجد پیغمبر و نماز او حاضر نشوند» و مقصودشان کفروعناد و ایجاد تفرقه کلمه بین مسلمانان و مساعدت با دشمنان دیرینه خدا و رسول بود وبا این همه قسمهاى مؤکّد یاد مىکنند که «در بناى این مسجد» جز قصد خیر و توسعه اسلام نداریم خدا گواهى مىدهد که محقّقاً دروغ مىگویند.
از سوی دیگر نقش شگرف وتاثیر گذاری که مسجد در بسط وتوسعه مبانی اعتقادی و معنوی دین مبین اسلام داشت امری انکار ناپذیر است. با توجه به جایگاه ونقش عظیم این مکان مقدس بود که در تمام فتوحات اسلامی که توسط لشکریان اسلام در سرزمینهای دیگر انجام می گرفت اولین پدیده جغرافیایی که منصه تحقق می یافت ساخت سریع مساجد توسط سربازان اسلام بوده است.زیرا پیامبر گرامی اسلام (ص) امکان تبلیغ جامع الاطراف اسلام را در مساجد میسر میدید و بستر سازی لازم جهت تعریف مسجد به عنوان پایگاهی که به طور مستمر به ترویج فرهنگ معنوی جوامع می پرداخت را فراهم نمود. این عمل پیامبر(ص) در واقعبا هدف فرهنگ سازی در جهت تبیین وتقویت امور معنوی در سطح جوامع بوده است.در حقیقت اولین مکان معنوی که در سراسرگستره حکومت اسلامی به طور منظم و فراگیر پراکنده بود و حضوری چشمگیر و فعال در اداره معنوی قلوب مسلمانان داشت، مسجد بوده است.
# -روحانیت و مسجد:
همانگونه که پیامبر گرامی اسلام(ص) مسجد را به عنوان پایگاه اصلی و مهم خویش قرار داده و کار تبلیغی واصلاح و هدایت معنوی جامعه را در مسجد برنامه ریزی میکردند. در حال حاضر بایسته است روحانیت معظم با تأسی از سیره و سنت نبوی (ع) و بهره گیری ازپتانسیل بالقوه، ظرفیت وتوان بالای انسان سازی این پایگاه مهم ومقدس ، ضمن شناسایی زمینه ها و حیطه های فعالیتهای متنوع ومتکثر فرهنگی دینی که قابلیت اجرایی در سطح مساجد را دارا بوده ونیز استفاده از ابزار نوین تبلیغی و به کار گیری ادبیاتی کارآمد در جذب عامه مردم دراستقبال واقبال از برنامه های مساجد با بسط و توسعه همه جانبه آن امکان ترویج فرهنگ دینی و نوسازی معنوی در سطح جامعه وجود دارد.
دراین راستا ضروری است شناخت کاملی از این دوعنصرتأثیرگذار به عمل آید. شناخت درست و صحیح میزان توانمندیهای این دو یعنی روحانیت به عنوان مرجع فکری وعقیدتی اقشار مختلف جامعه و مسجد به عنوان پایگاه تبلیغ وترویج فرهنگ دینی و معنوی از شأن ومنزلت بالایی در میان عامه مردم اجتماع برخورداراست. صورت گیرد تا در سایه هماهنگی بین این عناصرمکانی وانسانی شاهد رشد و توسعه روز افزون دین مداری و دین محوری در بین آحاد جامعه اسلامی که مقدمه فرهنگ سازی آموزه های دینی وترویج و نوسازی معنوی درسطح جامعه است، باشیم. با توجه این که یکی از مهمترین و اصلی ترین وظیفه روحانیت معظّم تبلیغ دین مبین اسلام می باشد، مساجد میتوانند این امکان وبستر را (با توجه به جایگاه والای آن) برای آنان فراهم نمایند تا آنان بتوانند درتمام حوزه های تبلیغی و عملیاتی کردن آموزه های دینی و سیره وسنت نبوی (ص) و ائمه اطهار(ع) به فعالیت بپردازند. مساجد تنها برای اقامه نمازهای یومیّه به جماعت نیست که روحانیون فقط به عنوان امام جماعت در آن حضور پیدا نمایند. همچنانکه پیامبر گرامی اسلام (ص) بیشترکارهای اجرایی و حکومتی ونیز رسیدگی به امور تبلیغی و حتی مسائل ومشکلات مسلمین را در مسجد رتق وفتق می کردند. اکنون نیز جامعه روحانیت با تأسی از منش و روش آن بزرگوار ، بایسته است مساجد را به عنوان محور فعالیتهای تبلیغی و دینی قرار داده و تمام اهتمام وتلاش خویش را جهت ترویج معنویت و کمال انسان فرهم نمایند.
با عنایت به مطالب مطروحه بالا، دراین مقال سعی شده است، زمینه ها وکارکردهایی که در حال حاضر امکان بازشناسی و بازتعریف آن درحوزه عملکردی مساجد وجود داشته و روحانیت می توانند جهت ترویج ابعاد مختلف معنویت ازآن بهره گیری نمایند با تأکید برنقش وجایگاه مسجد ذکرشده است:
# - مسجد و ترویج معنویت درجامعه :
در میان اماکن و پایگاههای موجود و فعال در حوزه دین و مذهب ، به طور قطع و یقین می توان ابراز داشت که مناسب ترین و بهترین مکان به عنوان پایگاه تبلیغ و ترویج معنویت در سطح جامعه،مساجد می باشند. دلایل مشروحه ذیل مؤید این ادعاست :
١- مسجد بیوت الله است . یعنی خانه خدا ، خانه ای که بنیان،ذات واصل آن با هدف بسط معنویت و دینداری بنا شده است.
٢- محیط و فضای حاکم بر مسجد ، حال وهوای معنوی دارد و فضای معنوی بر آن حاکم است.
٣- مدیرت ونحوه اداره مسجد یک مدیریت معنوی والهی است.
٤- صبغه مسجد، صبغه ای معنوی و بوی معنوی وخدایی دارد.
٥- جایگاهی را که مسجد در بین عامه مردم بدان مشهور و معروف شده شهره ای معنوی و الهی دارد.
٦- نیات و اهداف اصلی بنا کنندگان و اداره کنندگان آن عمران معنوی است. وانگیزه مادی در آن مفهومی ندارد.
٧- کارکرد مسجد در درجه نخست کارکردی معنوی و دینی است.
٨- ورود وحضور و جذب مخاطبان و نمازگزاران دارای انگیزه و مایه های معنوی بوده وبا هدف کسب معنویت در مساجد حضور پیدا میکنند.
٩- بروندادها و خروجی های مسجد با خمیر مایه های معنوی همراه بوده و موجبات تقویت وبسط معنویت را برای مخاطبانش فراهم می سازد.
١٠- اجتماع تشکیل یافته در مسجد ، اجتماعی معنوی است.
١١- نتایج وبازخورد حضور در مسجد احصاء رفتار و منشی معنوی است.
١٢- ارزش ها ی حاکم بر مسجد حاوی ارزشهای معنویست.
١٣- اهداف آرمانی حاکم برمسجد آرمانهای معنویست.
١٤- برنامه ها وافعال واعمالی که در مسجد انجام میگیرد تماما به طور مستقیم معنوی بوده یا در جهت تقویت وتثبیت معنویت در مخاطبان اجرا می شود.
#- مسجد و کارکردها:
با نگاهى گذرا به تاریخ از صدر اسلام تاکنون در مىیابیم که مسجد از آغاز پیدایش به عنوان مرکز ثقل رسالت پیامبر، منشأ تحولات و خدمات و پایگاهى براى ابلاغ پیامهاى الهى و وحى و بسط رسالت به شمار مىرفته است. مسجد مرکز سازماندهى و برنامهریزى امور مسلمین بوده است و پیامبر گرامى اسلام نیز بسیارى از دستورات الهى و مشورتهاى اجتماعى، نحوه ادارهى حکومت و سیاستهاى جنگى، بستر سازى فرهنگى، احکام و اعمال عبادى را در مسجد انجام مىداده و در کنار اعمال و انجام فرایض دینى، مساجد به عنوان کانون فعالیتهاى فرهنگى - اجتماعى - سیاسى - اقتصادى - قضایى و آموزشى محسوب مىشده است. در طول تاریخ نیز نه تنها از کارکردهاى مسجد کاسته نشده، بلکه به فراخور زمان و مکان بر تعداد کارکردهاى آن نیز افزوده شده و مساجد بیش از پیش به نقش آفرینى و تحول سازى در سطح جوامع اسلامی ادوار گذشته پرداخته است.
اگر باز تعریفی به انواع کارکردهای متنوع ومتکثر مساجد داشته باشیم،این نکته مهم روشن خواهد شد که برخی از کارکردها از آغاز شکل گیری مسجد تا کنون همواره به صورت مؤلفه ای تفکیک ناپذیر و با آن همراه بوده اند، اما تعداد دیگری از کارکردها با توجه به نیاز جامعه و شرایط ایجابی به مسجد اضافه شده اند و پس از رفع نیازها و بوجود آمدن شرایط جدیدتر که نیازی به ادامه آن کارکرد وجود نداشته از مساجد جدا شده،یا در بخشهای دیگر الحاق ،ادغام و یا نوسازی شده و یا اینکه به دلیل عدم نیاز جامعه از بین رفته اند .بدین ترتیب ما با دو نوع کارکرد در مساجد مواجه بوده ایم:
الف - کارکرد اصلی و دائمى مسجد: کارکرد عبادى و مناسکى آن است که با هدف افزایش ابعاد معنوی و بینشی تمام سطوح ولایه های جامعه انجام می گیرد .این کارکرد معنویت محور در راستای آیه شریفه «وما خلقت الجن والانس الالیعبدون»[٥] که هدف از خلقت تمامی مخلوقات را انجام اعمال عبادی ومعنوی می داند، بوده که در راستای هدفی متعالی قرار گرفته است.این کارکرد درادوار گذشته و در طول تاریخ اسلام همواره و بطور مستمر همراه مسجد بوده و انقطاع وگسستی بین آن دو (مسجد وکارکرد معنوی) صورت نگرفته است.ودرواقع از الزامات اصلی و مهم در بنای مسجد احیاء وترویج این کارکرد معناگرا و انساز ساز بوده است.گر چه در بعضی از مقاطع تاریخی بنا به دلایلی از جمله شرایط و فضای معنوی حاکم بر جوامع و نوع نگاه و رویکردهاى خاص مسلمانان به امر معنویت و امور عبادی ونیز مقضیات زمانی ومکانی از شدت و ضعف برخوردار بوده است.
ب- کارکردهاى فرعى و مقطعى مسجد:«این کارکردها نیز داراى ویژگىهایى است که باعث تقویت آنهادر مسجد شده است. ویژگى اصلى این کارکردها در نوع رویکرد مؤمنان نسبت به فعالیتهاى موجود در آن نهفته است، چرا که مسجدیان از باب آن که مؤمنند در مقاطعى خاص انجام چنین امورى را براى خود واجب دیده و وظیفه خود پنداشتهاند و این قبیل امور که مورد توجه مومنان با انگیزههاى ایمانى و دینى است، چیزى نیست جز امورى قربى، که مؤمنان در اقدام به آن تقرب به درگاه الهى و تحصیل رضایت بارگاه ربوبى را در نظر دارند.»[٦]
از سوى دیگر،امورى «درجامعه اسلامى وجود دارد که در مقاطعى از زمان جزو نیازهاى ضرورى جامعه قلمداد مىشود ولى متولى خاصى ندارد و نهادى خاص براى رتق و فتق امورآن در جامعه تأسیس نشده است. این گونه امور به محض ضرورت یافتن،از نظر اجرا و اداره جزو امور قربى خواهد بود که شارعِ مقدس، راضى به ترک آن نیست. لذا پرداختن به آن از واجبات کفایى است که بر متطوعینى که شرایط لازم را داشته باشند متعین و در زمره امور عبادى قرار مىگیرد که پرداختن به آن به قصد قربت و براى رضایت درگاه الهى خواهد بود و از آن جهت که در جامعه اسلامى این گونه امور قربى و عبادى در مساجد تبلور مىیابد، لذا مسجدیان اولین اقدام کنندگان به آن امور هستند و در مکانى از مسجد، یا مجاورت آن و یا در صورت نیاز با احداث مکانى مناسب در مجاورت مسجد به آن مىپردازند.»[٧]
در همین ارتباط بایسته است که به این نکته اساسی اشاره شود که آنچه در کارکرد فرعی مسجد حائز اهمیت استان است که «آمادگى مسجد براى پذیرش مسئولیتها و کارکردهاى جدید متناسب با ضروریات و نیازها، تنها به خود مسجد به عنوان یک مکان باز نمىگردد، بلکه بیشتر به مسجدیانى برمىگردد که آمادگى خود را همیشه حفظ مىکنند، تا با قصد خدمت و تقرب الهى در رفع نیازها و حل معضلهاى اصلى اجتماع نقشپذیر بوده و مشارکت نمایند.
اما همواره باید توجه داشت که گستردگى جامعه، پیچیدگى روابط، تکثر سازمانها و نهادها و وسعت گستره نیازهاى ضرورى، امر گزینش کارکردهاى متناسب براى مسجد را پیچیده مىسازد.»[٨]
#- بازیابی نقش مسجد در ایجاد وتقویت معنویت در جامعه :
باز شناسی و باز تعریف نقش و کارکرد معنوی مسجد در صدر اسلام با هدف احیاء و بسط زمینه ها و بسترهای توسعه این امر مهم جهت محوریت یا متن ابعاد مختلف دینی در جامعه امروز بسیار ضروری است.بازکاوی چنین نقشی در عصر پیامبر گرامی اسلام(ص)ما را به این مهم رهنمون می سازد که برای وصول به چنین هدف آرمانی باید مراحل مختلفی را طی کرد و این مراحل را به طور دقیق واحسن و بر اساس سلسله مراتب به انجام رساند.تا بتوان به موفقیت دست یافت.این مراحل که در زیر مورد اشاره قرار خواهد بر اساس برداشت و فهمی است که ازآموزه های دینی درارتباط با مسجد وابعاد معنوی آن و نیز نقش معنوی مسجد در سالم سازی اجتماع دریافت شده است ارائه می شود :
#- فرآیند احیاء و ترویج معنویت در سطح جامعه توسط مساجد:
الف- پالایش شکلی وماهوی:
دراین مرحله پالایش می بایست هم به صورت شکلی و هم به صورت ماهوی باشد. اگرچه پالایش ماهوی و معنایی بیش از شکلی تاثیر گذار و مؤثراست.
پالایش در امور ماهوی هم به امور ذهنی و درونی (نیات واهداف) وهم به رفتارها وافعال ،بانیان و واقفان ومنابع انسانی فعال مسجد بستگی دارد (تا شامل مصداق مساجد مبارکه شده وخدای نکرده وجه شبه مساجد ملعونه قرار نگیرند) از طرف دیگر حضور در مسجد به خصوص توسط نمازگزاران، نیاز به الزاماتی دارد (اخلاص در حضور مسجد، پاک بودن فکری و ذهنی، نیّت خدایی و...)که اگر این الزامات فراهم نگردد.اصل ایجاد وتقویت کارکرد معنوی مسجد دچار اشکال می شود.
همچنین در پالایش شکلی،نقشی که نمایه و آرایه های ظاهری مسجد می تواند در ایجاد جاذبه و جلب نظر عموم ایفاء نماید مورد نظر می باشد والبته در این خصوص از نقشی که عوامل دافعه از منظر شکلی و فیزیکی مسجد می توانند ایجاد نمایند،نباید غافل شد.( مانند مناسب نبودن سیستم نظافت و گرمازا وخنک کننده و نیز تنظیف وبهداشت مسجد)
بنابراین پیش زمینه و مقدمه حضور معنوی مخاطبان در مسجد در وهله نخست مستلزم پالایش ذهنی و درونی بانیان و فعالان مسجد به ویژه ائمه جماعات مسجد می باشد زیرا با توجه به اینکه ائمه جماعات نقش بسیار مؤثری در تبلیغ معنویت دارند، می بایست از اخلاص در گفتار وعمل و رفتار برخوردار باشند تا بتوانند در اهالی مسجد تأثیر گذاری عمیق ایجاد کنند ودر وهله بعدی پالایش فیزیکی و شکلی مسجد با هدف افزایش انجذاب و تجلیب همانند توجه به بهداشت مسجد است.چرا که این امر مقدمه حضور گسترده تر نمازگزاران برای بهره گیری معنوی از حضور در مسجد می باشد.
ب- آمایش سرزمینی :
همچنانکه در تاریخ اسلام مرسوم بوده و این رسم جزو امور اساسی و مهم در هنگام تصرف سرزمینهای دشمن توسط لشگریان اسلام محسوب می شد،مکانها وابنیه ای را که قابلیت تأسیس ویا تبدیل به مسجد را داشته اند مورد توجه واقدام مسلمانان قرار می گرفت. به همین خاطر در تمام سرزمینهای اسلامی مساجد حضوری فعال داشته اند.
در حال حاضراگر نگاهی به وضعیت کمی و کیفی مساجد در کشور خود بیاندازیم اولا هیچ تناسبی بین جمعیت و تعداد مسجد موجود در سطح کشور وجود ندارد .ثانیاً مساجد از چینش و پراکندگی مناسب برخوردار نیستند وتوازن لازم را نسبت به موقعیت جغرافیایی وتراکم جمعیتی ندارند. به همین خاطر با اذعان به این نکته مهم وملاحظه جایگاه ونقش مساجد در ترویج معنویت در جامعه ، خلاء حضور مساجد جهت ایفاء کارکرد معنوی در گستره جامعه اسلامی به صورت موزون ومتوازن و متناسب با آمایش سرزمینی مساجد بسیار ضروری و لازم به نظر میرسد. در صورت عدم اجرای آمایش باید انتظار عدم فراگیری و بهره مندی از آثار معنوی ساطع شده از مساجد را در بخش هایی ازمناطق وافراد جامعه شاهد باشیم.
ج- آرایش و ساماندهی روحانیون ومبلغین :
اگر نگاهی به وضعیت موجود مساجداز حیث منابع انسانی به خصوص ائمه جماعات که نقش محوری در مدیریت و برنامه های اجرایی مسجددارند، داشته باشیم در خواهیم یافت که از تعداد قریب به شصت هزار مسجد موجود در سطح کشور بیش از نیمی از آنها غیرفعال بوده ویا فقط در ایام ومناسبتهای خاص فعال می باشند و تنها حدود سه هزار مسجد به صورت مستمر اقامه نماز کامل (مغرب وعشاء، ظهر وعصر وصبح) دارند .تعداد مساجدی که اقامه نماز مغرب وعشاء دارند تنها نیمی از مساجد کشور را تحت پوشش قرار می دهند.از طرفی دیگر، بسیاری از مساجد فعال موجود نیز از داشتن منابع انسانی کاردان وکارآمدوقوی (ائمه جماعت ، مدیران فرهنگی، هیئت امناء ،خادم و...) محرومند.بخشی ازمعضلات موجود در بخش منابع انسانی مساجد به عدم آرایش وساماندهی وسازماندهی مناسب ونیز اجرای برنامه های آموزشی برای ارتقاء سطح آگاهی و دانش آنها در حیطه وظایف محوله وتغذیه فکری برای آنها بر می گردد.آرایش به معنای ساماندهی منابع انسانی برای مساجد و مخاطب شناسی وشناخت کامل ویژگیها وشاخصهای فرهنگی، نژادی ، قومی و خرده فرهنگهای اهالی مسجد می باشد.این شناخت به متولیان امر این امکان را می دهد تا به نحو صحیح ، کاربردی و دقیق،برنامه ای هدفمند تدارک ببینند و در انتخاب امام جماعت (که به عنوان نفر اول مسجد محسوب می گردد) طوری برنامه ریزی نمایند که حداکثر بازدهی وتأثیر گذاری را بر نمازگزاران واهالی محل ایجاد نماید واز این طریق زمینه های بسط معنویت فراهم گردد.
د- بینش و عقیده:
مواردی را که تاکنون به آن اشاره شد،اگر چه زمینه های ایجاد اثرات عمیق بر معنویت جامعه را فراهم می سازد، به گونه ای که این موارد را میتوان به نوعی مقدمات کار بر روی تأثیر پذیران ومخاطبان کارکردهای معنوی به حساب آورد.این نکته مهم را باید مد نظر قرار داد که بهبود شرایط سلامت معنوی جامعه و چاره اندیشی برای رفع و حل بسیاری از نابسامانیهای فرهنگی و ناهنجاریهای اجتماعی از طریق نفوذ واعتبار معنوی مکان مقدسی چون مسجد و منابع انسانی فعال آن است که با توجه به آشنایی که با فضای ذهنی توده ها واقشار مختلف اجتماعی دارند و با تکیه بر تعالیم مذهبی وعقیدتی می توانند ایجاد نمایند.اما آنچه در مرحله بینش صورت میگیرد،انجام کار فرهنگی و عقیدتی با هدف تأثیرگذاری بر اذهان وافکار مخاطبان است.اگر این مرحله به درستی انجام گیرد و مساجد بتوانند بینش مخاطبان را با آموزه های دینی اصلاح ،تثبیت ویا تقویت نمایند.به مرور زمان، زمینه های بسط معنویت در جامعه فراهم می گردد.
ه- ارزش ها و هنجارها :
«در هرجامعه ودر هر بخشی از زیر مجموعه های هرجامعه،شرایط،مقتضیات و ویژگیهای خاصی حاکم است. این شرایط و ویژگیها بعضی جنبه ذهنی ،تصوری و فرهنگی دارد وبعضی جنبه عینی و به یک معنای خاص،جنبه وضعیتی ویژگیهای اول ودوم را به ترتیب میتوان ساخت ذهنی و ساخت عینی جامعه نامید.مثلا رواج وتسلط یک نوع ایده و فکر،ارزش یاهنجار می توانداز جمله ویژگیهای معنوی یا ساخت ذهنی یک جامعه باشد.»[٩] که پیش زمینه و لایه زیرین این سطح،کاربر روی بینش مخاطبان می باشد.اگر در این مرحله کار به صوت جدی وموفقیت آمیز طی شود، شاهد خواهیم بود که بسیاری از آموزه های دینی و معنویت ساز که در خلال برنامه های و فعالیتهای تبلیغی به اجرا در می آید،تبدیل به ارزش و هنجار می گردد.برنامه ای معنوی که در مخاطب تبدیل به ارزش شود،در واقع امر فرهنگ سازی و نهادینه شدن آن ارزش در افراد را تثبیت و تقویت می نماید.وقتی اهالی مسجد به نحو صحیح ومطلوب به ارزشهای معنوی دریافتی از مساجد به طور کامل عمل نموده و نسبت به انجام آن وفادار بمانند . به عنوان نماد متحرک معنویت در سطح جامعه می توانند زمینه بسط آن را در میان تمام اقشار ولایه های جامعه فراهم سازند.
و- روش ، رویه و رفتار:
آخرین مرحله فرآیند ایجاد وبسط معنویت در جامعه، مرحله روش و رفتار است. وقتی بسیاری از ارزشهای معنوی ترویج شده از مساجد در افراد تبدیل به ارزش شد.این ارزشها در رفتار ومنش و گفتار آنان نمود پیدا کرده و به منصه ظهور میرسد.به هر میزان ما بتوانیم در مراحل قبلی خوب عمل کنیم ، برونداد و خروجی فرآیند معنوی مسجد مطلوب و مناسب خواهد بود.در واقع نتایج و بازتاب وانعکاس رفتار و روش های اجرایی افراد مسجدی بازگو کننده میزان موفقیت مساجد در کارکردها و فعالیتهای معنوی مساجد می باشد.با بررسی و تدقیق در این رفتارها می توان به باز تعریف و اصلاح کارکرد معنوی مسجد پرداخت.
«یک مکان ، مرکزی است برای کنش و واکنش و ابزار ظهورانگیزه های مختلف و موقعیتی است که ما در آن و به واسطه آن معنایی را برای خود پیدا می کنیم .به لحاظ جامعه شناختی مکان ها در «معنا بخشی» و «هویت دهی» به آدمیان مؤثرند .به عبارت دیگر، یکی از کارکردهای معنا بخشی به زندگی وتجارب آدمی است.» «یک مکان ، مرکز کنش و انگیزه است .کانونی است که ما حوادث معنی دار وجود دارد، خود را تجربه می کنیم.در واقع رخدادها و کنش ها، تنها در زمینه ی مکان های خاص با اهمیت ومتأثر از هویت این مکانها در ساختار های انگیزش،آگاهی وتجارب انسان ادغام می شوند.با این اعتبار ما برای مسجد ، به عنوان یک مکان خاص ، می توانیم این فایده را قائل شویم که با حضور در مسجد بسیاری از واکنش ها و رفتارهای مطلوب می تواند متجلی شود.»[١٠]
نقش مسجد دراستمرار بخشی به معنویت جامعه از طریق کنترل درونی افراد با ایجاد انرژی مثبت انگیزه الهی می تواندتأثیر گذاری عمیقی برسلامت معنوی اجتماع داشته باشد و با تبلیغ و ترویج آموزه های ارزشی و اخلاقی و سنت پیشوایان دینی با ابزار کنترل امربه معروف ونهی از منکر (که در واقع یکی از ابزارهای مهم کنترل اجتماعی است )نقش مهمی ایفا می کند.
#- حیطه های کارکرد مسجد :
در یک نگاه کلی کارکرد مسجد به چند حیطه تقسیم می شود:
١- عبادی و معنوی
٢- فرهنگی
٣- اقتصادی
٤- اجتماعی
٥- سیاسی
در حیطه امور عبادى و معنوی مسجد،زمینه ها وکارکردهای متعددی دارد که به طور مستقیم وغیر مستقیم نقش به سزایی در تقویت وبسط معنویت در جامعه ایفاء می نمایند.اهم این زمینه ها را با توجه و تأکید بر آموزه ها وسنت هایی که در عصرحیات پیامبرگرامی اسلام(ص) مرسوم ومعمول بودند با باز تعریف وبه روز کردن سنتها و اعمالی که در مساجد انجام می گرفت (با حفظ اصل اهداف عالی که برای آنها توسط رسول گرامی اسلام (ص) تبیین و تشریح شده بود) می توانیم با کاربستی هدفمند و با در نظرگرفتن مقضیات زمانی ومکانی و شرایط حاکم بر اجتماع ، ضمن احیاء ، ترویج و کاربردی کردن این سنتها و منشها در مساجد،زمینه و بسترهای لازم را جهت ارتقاء سطح معنویت و دین مداری جامعه فراهم سازیم.در ذیل به برخی از زمینه ها و کارکردها در حیطه امور عبادی ومعنوی مساجد می پردازیم:
١- کارکرد مناسکی ومراسم عبادی:
عبادت، یعنى «اعمالى که عبد با اعضاء و جوارح خود انجام مىدهد، مثلاً برمىخیزد، مىایستد، به رکوع مىرود، به سجده مىافتد که غرض به همه اینها تعلق مىگیرد، و لذا مىبینیم که به آنها امر مىفرماید، اما این غرض براى مطلوب دیگر و غرض بالاتر است و آن این است که بندگى و ذلت عبودیت بنده را در برابر ربالعالمین نشان دهد.همچنانکه چه بسا این معنا از آیه شریفه « قُل ما یَعْبَؤأُ بِکُمْ رَبّى لوْ لا دُعاؤُکُم»[١١] نیز استفاده شود؛ زیرا در این آیه عبادت را به دعا مبدل کرده است.» پس معلوم مىشود که حقیقت عبادت این است که بنده، خود را در مقام ذلت و عبودیت واداشته، روبهسوى مقام ربّ خود آورد.»[١٢]
دعا وسیله قرب و نزدیکى بنده با پروردگار، عبد با معبود و مخلوق با آفریدگار است.دعا زمینهساز آرامش روح و روان انسان است.«اَلسُّجودُ مُنْتَهَى العِبادَة مِنَ بَنِى آدَمَ.»[١٣] مسجد یعنى جایگاه سجده؛ و سجده اوج عبادت و بندگى انسان براى خداست که:
درفرهنگ دینى نام مسجد یادآور بندگى و کرنش در پیشگاه خداوند متعال است.
«در حقیقت در آیین پاک محمدى (ص) با آن که همهى گستره خاک، مسجد است که: «جُعِلَت لى الارضُ مَسْجداً....»؛[١٤]اما برترین و اصیلترین محفل براى عبادت و تقرّب جستن به خداوند متعال مسجد است. از این رو،درقرآن کریم برجنبههاى عبادى مسجد بیش از هر بُعد دیگر آن تأکید شده است.
درآیاتى چند از صحیفه آسمانى قرآن از مسجد به عنوان جایگاه ذکر و یاد خداوند و به زبان آوردن اسماى حُسناى او یاد شده است: «وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثیراً».[١٥]بدین سبب آنان که مردم را از ذکر و یاد خدا در مسجد باز مىدارند، از ستم پیشهترین مردمان به شمار آمدهاند؛ که: « وَ مَنْ اَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّه اَنْ یُذْکَرَ فِیها اسْمُهُ». )[١٦]
مسجد جایگاه عبادت و پرستش خالصانهى خداوند است: « وَ اَنَّ الْمَساجِدَ للِّهِ فَلا تَدْعُو مَعَ اللَّهِ اَحَداً».[١٧]
مسجد جایگاه زمزمه و نجواى صادقانه با معبود است:« وَأَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدَّینَ[١٨]
مسجد پایگاه عروج انسان از خاک به افلاک است:« سُبْحانَ الَّذِى اَسْرَى بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِن الْمَسجِدِ الْحَرامِ اِلَى الْمَسْجِدِ الْاَقْصَى».[١٩]
این زیارت و اُنس و قُرْب در سایه عبادت خالصانهى مؤمنان در مسجد فراهم مىآید. انوار تابناک این پرستش پاک و بىآلایش، براى عرشنشینان پرتو افکنى مىکند، آن سان که ستارگان آسمان براى ما خاکنشینان نور افشانى مىکنند. که: «اِنَّ بُیوُتى فى الْأَرْضِ اَلْمَساجِدُ تُضِى ءُ لِأَهْلِ السَّمَاء کَمَا تُضِىءُ النُّجُومُ لِاَهْلِ الْاَرْضِ[٢٠]
این نور معنوى، براى مؤمن پشتوانهاى خوب و بشارتآمیز است. او در پرتو آن تاریکیهاى جهان آخرت را مىپیماید؛« اَلا بَشِّرِ الْمشَّائینَ فِى الظُّلُماتِ اِلَى الْمَساجِدِ بِالنُّورِ السَّاطِعِ یَوْمَ الْقِیامَة[٢١] «حضور در مسجد و عبادت در خانه خدا افزون بر آن خود توفیقى بزرگ و کمالى ارزشمند است، کمالات روحى دیگرى را نیز در پى دارد.[٢٢]
شاخصترین و بارزترین کارکرد مسجد، نقش نیایشى آن است. اگر چه در صدر اسلام، مساجد پایگاهى براى ساماندهى و اداره امور فرهنگى، سیاسى، اجتماعى و تبلیغى بوده است، اما مفهوم مسجد، خود در بردارندهى توجه به سوى خداى یگانه است[٢٣] بنابراین هدف نهایى از خلقت انسان، عبادت است و هنگامى که هدف از آفرینش آدمى عبادت باشد، تمامى آنچه که در دایره شمول زندگى وى نیز وجود دارد، باید داراى منشأ عبادى و نیایشى باشد. و این چنین است که خداوند متعال به ساختن مسجد امر مىفرمایند و مکانى را براى تسهیل ارتباط با بندگان خود قرار مىدهند. نام مسجد خودگواه درستى بر این سخن است، مسجد، یعنى: «جاى سجده و کُرنِش در پیشگاه خداوند و به عبارت دیگر، مسجد جایگاه نماز و عبادت و تقرب جستن به خداوند متعال است.
بدون شک هدف اساسى از برپایى مسجد عبادت خداوند است: «فى بیوت اذن اللَّه ان ترفع و یذکر فیها یسبح له فیها بِالغُدّو والأصال رِجال لاتلهیهم تِجارة و لابیع عن ذکراللَّه.»[٢٤](در خانههایى خداوند رخصت داده است که در آن نام خدا ذکر شود و صبح و شام تسبیح و تنزیه ذات پاک او کنند. پاک مردانى که هیچ کسب و تجارتى آنان را از یاد خداوند غافل نکند.)
«به این اعتبار مىتوان گفت که کارکرد عبادى مسجد تا بدان حد محورى - مرکزى است که سایر کارکردهاى مسجد وابسته به آن مىباشند. چه آنکه هر فعالیتى که در مسجد انجام مىشود، با نیت عبادت خداوند و قصد قربت اوست. و به همین دلیل مىتوان گفت که کارکردهاى ثانوى مسجد نظیر امور سیاسى، اجتماعى، فرهنگى و... نیز داراى توجیه دینى و عبادى هستند.»[٢٥]
مهمترین اعمال عبادى که در مسجد انجام مىگیرد، عبارتند: برگزارى نماز جماعت، قرائت قرآن کریم،برگزارى مراسم دعا و نیایش (توسل، کمیل، ندبه، روزانه، ادعیه مخصوص ماه مبارک رمضان و...) مراسم اعتکاف و...
٢- کارکرد آموزشى:
«خداوند متعال یکى از جنبههاى مهم رسالت پیامبر(ص) را تبیین و تفسیر آیههاى قرآن قرار داده است. بىتردید این مهم در مرتبه اول در مسجد صورت گرفته است. گرچه همانگونه که پیامبر در آموزش علم و دانش به مردم، زمان و مکان نمىشناخت و در این راه از هر فرصتى سود مىجستند.از این رو علم آموزى نخستین پیام وحى در دین مبین اسلام، حضرت محمد(ص) اولین معلم اسلام و مسجد مهمترین پایگاه معنوى مسلمانان است.
«تلاوت و خواندن قرآن نخستین و سادهترین روشى بود که پیامبر اسلام(ص) از مسجد آغاز کرد«آموزش اسلام امرى بود که توسط پیامبر گرامى(ص) به عنوان نخستین معلم و در مسجد به عنوان یک مرکز تعلیم و تربیت آغاز گشت، در اهمیت علم و آگاهى همین بس که خداوند متعال مىفرمایند:
« هو الذى بعثت فى الامیین رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه و ان کانوا من قبل لفى ضلال مبین»[٢٦]
تلقّى مسجد به عنوان یک مرکز آموزش و تعلیم در صدر اسلام، به ویژه از آن رو داراى اهمیت است که ترویج و گسترش فرهنگ اسلامى به ویژه در دهههاى آغازین ظهور اسلام، مستلزم تربیت انسانها بود. به همین دلیل مساجد در کنار کارکرد عبادى، مبدل به یک پایگاه آموزشى گشتند
٣- کارکرد فرهنگی:
پس از نقش عبادى و آموزشى، نقش فرهنگى در بین دیگر نقشها و کارکردهاى مسجد داراى بیشترین اهمیت مىباشد. در زمان حضرت رسول(ص) و ائمه هدا(ع) مسجد کانون بسط و توسعه فرهنگ غنى اسلام بوده و بسیارى از کارهاى فرهنگى مسلمین در مسجد انجام مىگرفت. پایگاه فرهنگى اسلام از مساجد شکل گرفت و هسته اولیه فعالیتهاى فرهنگى اسلام در مساجد تشکیل شد و اصلىترین اشاعه دهنده فعالیتهاى فرهنگى چه در دوران حضرت رسولاکرم(ص) و چه در دوران ائمه مساجد بودهاند. امروز بعد از گذشت ١٤٠٠ سال هنوز مسجد کارکرد فرهنگى خود را از دست نداده، بلکه بر وسعت دامنه آن نیز افزوده شده است.
دامنه فعالیتهاى فرهنگى پیامبر(ص) در مسجد تنها به برگزارى مجالس سخنرانى و تشکیل کلاسهاى آموزشى محدود نمىشد، بلکه جلوه هاى رفتارى پیامبر(ص) بیش از هر چیز مسجد را به کانون هدایت حق جویان، مبدل ساخته بود.
«مىتوان گفت کارکرد فرهنگى پس از جنبههاى عبادى سرآمد دیگر ابعاد است در حقیقت بناى مسجد النبى که مسجد نمونه اسلام است،تنها تأسیس یک عبادتگاه نبود، بلکه به شهادت مورخان و محققان و حتى خاورشناسان پىریزى یک مدرسه بزرگ اسلامى براى انجام کارهاى فرهنگى و آموزشى بود.[٢٧]
٤ - کارکرد تبلیغى:
«هدف از تبلیع، رشد و افزایش معرفت دینى مردم و احیاى آنان براى اداى وظایف دینى و اسلامى ایشان است. قرآن کریم، همهى انبیا را داراى شأن تبلیغى و در نتیجه همهى ادیان را تبلیغى مىداند. به هر حال شکى نیست که اسلام، هم با صراحت موجود در محتواى آن و هم از دیدگاه دیگران، یک دین صددرصد تبلیغى است. آیات بسیارى در قرآن کریم بر این امر دلالت مىکند که براى نمونه، دو آیه نقل مىشود:
یا ایهاالرسول بلغ ما انزل الیک من ربّک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته.[٢٨] (اى فرستاده(ما) آنچه را که از خداوند به سوى تو فرو فرستاده شده، تبلیغ کن و اگر چنین نکنى، رسالت خویش را تبلیغ نکردهاى.)
قل هذه سبیلى،ادعوا الى اللَّه على بصیره انا و من اتبعنى.[٢٩] (اى رسول، امت را) بگو روش من و پیروانم همین است که خلق را با بصیرت و بینایى به خدا بخوانم.)
«بىشک انگیزه و هدف اصلى از هجرت پیامبر اکرم(ص) به مدینه همانگونه که تاریخ گواهى مىدهد، یافتن محیطى مناسب و آرام و دستیابى به وسایل و امکانات لازم براى تبلیغ و گستردن آیین اسلام بود. «بر این اساس، پس از استقرار رسول خدا(ص) در مدینه، مسجد که تنها مرکز عمومى و کانون ارتباط جمعى در جامعه نوخاسته اسلامى بود، به عنوان پایگاه اساسى کل فعالیتهاى تبلیغاتى مسلمانان مورد استفاده قرار گرفت.»[٣٠] «شواهدى در دست است که نشان مىدهد، پیامبر(ص) هرگاه روحیه سرکشى و گناه را در مردم مشاهده مىکرد،در مسجد و مجالس سخنرانى مردم را اندرز مىداد.»[٣١]
شاید هیچ پایگاهى به اندازه «مساجد» در تبلیغ اسلامى ایفاى نقش ننموده باشد و به همین خاطراز مسجد به عنوان «مرکز ثابت تبلیغات اسلامى» یاد مىشود.»[٣٢] تردیدى نیست که کار تبلیغى پیامبر(ص) در مسجد،سرشار از مایههاى معنوى و روحانى بود. این آموزههاى الهى کسانى را که اندک زمینهاى براى هدایت داشتند، شیفته و شیداى اسلام مىنمود. بسیارى از کسانى که براى آموختن قرآن و یا دیگر کارها به مسجد مىآمدند، با دیدن شیوه و روش پیامبر صلىاللَّه علیه وآله، حقّانیّت و درستى اسلام را با فطرت خویش مىیافتند. برخى از آنان تنها با شنیدن آواى قرآن پیامبر(ص) هدایت مىشدند.«برپایه همین ارزیابى است که امیرالمومنین على(ع) مسجدى را که در آن خبرى از هدایت، تبلیغ و ترویج نباشد. مسجد خراب برشمرده است.»[٣٣]
٥- کارکرد علمى :
«اسلام، دین علم و معرفت است. بیش از همه نظامات اجتماعى جدید و قدیم و همهى ادیان و شرایع، اسلام مردم را به فراگیرى دانش تشویق و ترغیب نموده و براى پىریزى فرهنگ و تمدنى قوى، تحصیل علم را بر هر زن و مرد مسلمان واجب کرده است.»[٣٤]
شالوده مسجد با چنین بینش و نگرش علمى به هستى و پدیدههاى هستى پىریزى مىشود و مسلمانان همواره از سوى بنیانگذار مکتب اسلام براى تشکیل جلسات علمى و آموزشى و بزرگداشت مجالس علمى تشویق مىگردند. در نتیجه مسجد در زمره محافل فرهنگى عظیم و آوردگاه افکار و اندیشهها و تقابل دیدگاهها و نظرات غیر خصمانه قرار مىگیرد. از نگاه امیرالمؤمنین (ع) یکى از رسالتهاى مهم و اساسى مسجد آن است که به معناى حقیقى کلمه، «کانون هدایت» مسلمانان باشد.
طبیعى است هرگاه مسجد بخواهد چنین باشد باید علومى که مایه هدایت انسان و دورى او از ضلالت و گمراهى است، به صورتى چشمگیر در آن مطرح شود.
دانشهاى دیگر جز علوم اسلامى را در صورتى مىتوان در مسجد مورد بحث و گفتگو قرار داد که دست کم داراى دو ویژگى باشند:
اول: آن که آموختن آن شرعاً روا باشد.
دوم: این که حدّاقل سود دنیوى داشته باشد، یعنى لغو و بىفایده نباشد.
٦- کارکرد تعلیم و تربیت:
«یکى از نیازهاى اساسى جوامع، تعلیم و تعلّم است، جوامع براى زنده ماندن ، پویایى و شکوفایى خود به آن نیازمندند.ازآن جا که اولین تعلیمات در جوامع، تعالیم دینى بوده و اولین محل اجتماع مؤمنان، مسجد؛ بنابراین مسجد به عنوان اولین مکان آموزش و تعلیم و تعلم در جهان اسلام شناخته شده است و نهادهاى تعلیمى امروزین اعم از تعلمیات دینى و غیرآن، انشعاباتى از مساجد آن روز است.[٣٥](به همین خاطر است که پس از پیدایش اسلام در ایران، نخستین محلى که پایگاه تعلیم و تربیت قرار گرفت، مسجد بود، زیرا به وسیله مسجد منظور مسلمانان که ترویج دین مبین اسلام و تعلیم مبانى آن بود برآورده مىشد.)
پیامبر اسلام(ص) به عنوان نخستین معلم در مسجد امر تعلیم و تربیت را شروع کرد و در ابتداى کار جهت بیان اهمیت و نقش تعلیم و تربیت و رواج و گسترش این طرز فکر در میان جامعه اسلامى رواج داد که حضور در مسجد به منظور یاد دادن و یاد گرفتن مانند مجاهده در راه خدا می باشد.
٧ - کارکرد سیاسى:
واژه های دین و سیاست، در آیین مقدس اسلام، مقولهى واحدى را تشکیل مىدهند. به عبارتى دیگر، عبادت و سیاست یک عنصر هم شکل هستند که به موازات هم در جهت اعتلاى کلمه اللَّه تعریف و تجلى مىیابند، و به هیچوجه قابل تفکیک از همدیگر نمىباشند.
« براساس آمیزه دین و سیاست در اسلام است که اعمال عبادى و سیاسى آن نیز از مرکزیت "مسجد" هدایتپذیر بوده و لواى بلند اسلام با علامت مخصوص «عبادت و سیاست» در ستیغ قلوب عارفان جهان به اهتزار در آمده است.»[٣٦]
نکته شایان ذکر آن که آنچه مساجد را به یک کانون سیاسى - عبادى مبدل مىکند، اجتماع مسلمانان در آن براى انجام فرایض دینى است و در سایه این تجمع و دسترسى به آحاد مسلمانان در جامعه اسلامى، کارکرد سیاسى مسجد، به جهت انجام فرایض دینى است. در سایه این تجمع و دسترسى به آحاد مسلمانان در جامعه اسلامى، کارکرد سیاسى مسجد،ازرونق بیشترى برخوردار مىگیرد.یکى از ستونهاى مسجد نامش «استونه الوفود» بود این ستون جایگاى ویژهاى براى پذیرش و دیدار با هیئتهاى نمایندگى قبایل و دولتها و مذاهب خارجى بود و در همین مکان (ستون) مسجد بود که پیامبر دیدار با این هیئتها را انجام مىداد.
٨- کارکرد اجتماعى:
پایه و اساس دین اسلام بر اصل اجتماعى بودن قرار گرفته است تا انسان را از زندگى فردى و خزیدن در کنج عزلت و تنهایى برهاند و او را به سوى زندگى جمعى و اجتماعى سوق دهد. (یدالله مع الجماعه).
«با تأسیس مسجد پیامبر در مدینه، استفاده از این نهاد جدید به عنوان مکان اجتماع مردم بسیار معمول شد. محمد (ص) و پیروان او بسرعت مسجد را به عنوان عبادتگاه و محلّ اجتماع خود مورد توجّه قرار دادند. فعّالیّتهایى که در مساجد انجام مىگرفت بسیار گوناگون بود و این نکته مطلب فوق را بیشتر ثابت مىکند «مىدانیم که وحدت اجتماعى، عنصرى اساسى براى سلامت و بناى اصل و اساسى هر جامعهاى است. مسجد در تحکیم این عنصر اساسى، نقشى بس بزرگ ایفا مىکند. افراد گوناگون زن و مرد، بزرگ و کوچک صاحبان افکار و سلیقههاى مختلف همه در یک جا گرد هم مىآیند همدل و همسو دوش به دوش هم مىایستند. حضورى این چنین، وحدت و همدلى را در جامعه استوار مىکند.دکتر«گوستا ولبون» فرانسوى نیز در کتاب «تمدن اسلام و عرب» مىنویسد:
«مهمترین مرکز زندگى واقعى براى اعراب مسجد است، زیرا اعراب مسجد را مرکز اجتماع، عبادت و تعلیم و تربیت و گاهى مسکن خویش قرار مىدهند و چنان نیست که مانند کلیساهاى نصارى فقط مرکز عبادت باشد.»
یکى از علل تأکیدات پیامبر اسلام(ص) و ائمه معصومین مبنى بر حضور در نماز جماعت به صورت صفوف فشرده و نزدیک ایجاد روحیه تعاون در بین نمازگزاران و افزایش بعد اجتماعى در کنار انجام اعمال عبادى مىباشد و این حضور مىتواند از هرج و مرج و عنان گسیختگى که جامعه به مرور زمان دچار آن مىشود،جلوگیرى کند و تشکیل این اجتماعات در مکان مقدس مسجد باعث میشود.تا مؤمنین تحت توجه و ارشادات عالمان دین مبنى بر رعایت و انجام احکام و اعمال اسلامى قرار گیرند نتیجهاى که از رعایت این دستورات عاید خواهد شد تحقق جامعهاى سعادتمند خواهد بود.
٩- کارکرد ارزشى:
جایگاه مساجد در صدر اسلام، یک جایگاه ارزشى بسیار متعالى بود،ارزش و منزلت هر مسجد و ارج و مکانت هر عبادتگاهى در همان روح عبودیّت و بندگى انسان و تسلیم او در برابر خالق و آفریدگار خویش در کلیّه اوامر و نواهى، و اطاعت و انقیاد کامل او از ذات اقدس الهى است که زمینهساز رشد و تکامل انسانى است.
رسول اکرم (ص) فرمود:«المسجد بیت کل مؤمن»[٣٧] (مسجد،خانه هرانسان با ایمان است) و در حدیثى دیگر فرمود: «انّ المَساجدَ بُیُوتُ المُتّقین»[٣٨] (مسجدها، خانههاى پارسایان و پرواپیشگان است)، و هر که را مسجد خانه وى باشد خداوند پایان امر او را رفاه و راحتى قرار داده و او را از روى صراط به سوى بهشت خواهد گذراند. ارزش، حرمت و قداست مساجد و معابد با عبودیّت و بندگى انسان در برابر حقتعالى معنى و مفهوم پیدا مىکنند و ارزشدار مىشوند، و به همین سبب، در احادیث شریف نبوى و روایات اولیاى معصوم(ع) گاه مساجد خانههاى مؤمنان و پارسایان معرّفى شده، و دیگر گاه خانههاى خداوند متعال: «انّ بُیُوتَ اللَّه فى الارض المَساجدُ[٣٩] (بىگمان مساجد خانههاى خداوند در روى زمینند). و در برخى روایات هم مساجد به عنوان مجالس پیامبران و رسولان مطرح شده است. بنابراین، جملههاى «المَساجدُ أنوارُاللَّه» و نظایر آن، بیانگر جنبه روحانى و معنوى مساجد واقعىاند[٤٠]
«مسجد در جایگاه اصیل خود یک الگوى ارزشگذارى است ارزشهاى فراموش شده در مسجد مطرح مىشود در آن جا نیازمند و ثروتمند، رئیس و زیردست فرمانده و سرباز امتیازهاى مادّى و ظاهرى را کنار مىنهند و همه در کنار یکدیگر و دوش به دوش هم مىایستند. در مسجد تنها ارزشهاى حقیقى همچون تقوا و جهاد مطرح است. بر پایه فقه اسلامى شایسته است. آنان که از فضیلتهایى همچون علم، تقوا، ایثار و جهاد برخوردارند در صف اول نماز جماعت بایستند این امر خود نوعى ارزشگذارى و ترویج ارزشهاى اصیل است.»[٤١]
حضور در مسجد و اقامه نماز جماعت، یکى از آثار ایمان و تعبد و تعهد و صلاحیّت دینى افراد است و همین تقیّد عملى، مرز دیندارى و روح اطاعت آنان را، از اشخاصى که به خصلت ایمان و اطاعت پاىبند نیستند،تفکیک مىگرداند.در واقع این امر یکى از ملاکهاى ارزشگذارى مومنین مىباشد. شرکت در نماز جماعت نوعى ارزش محسوب مىگردد این ارزش بر دیگر ابعاد معنوى - اجتماعى و اقتصادى و... نمازگراران تأثیرگذارى مستقیم دارد. کسانى که در مسجد حضور فعال دارند بیش از دیگران بر رعایت ارزشهاى اسلامى و اخلاقى در جامعه اصرار مىورزند؛ چون هنجارهاى عرفى حاکم بر جامعه اسلامى در راستاى ارزشهاى اسلامى است، به تبع این افراد ارزشهاى عرفى جامعه را نیز بیشتر مراعات مىکنند.
١٠- کارکرد اخلاقى:
«اخلاق نیکو کرامت الهى و نشانه شرافت نسب و عِرق نیکو است، خداوند مقام رسالت را به جهت تخلّق به اخلاق حسنه، مورد تحسین قرار داده است: «انّک لعلى خلق عظیم». و آن حضرت نیز هدف از بعثت را احیاى اخلاق و فضائل انسانى معرفى نموده و فرمود: «بُعِثتُ ِلاُتَمِمَّ مکارم الاخلاق».
از میان کارکردهاى متنوعى که مساجد، به عنوان محلى براى پرستش و سجده و کرنش در مقابل پروردگار بزرگ، مىتوانند داشته باشند، مىتوان به کارکرد اخلاقى و وجه پرورش روحى انسانها، اشاره کرد. اصولاً ساختار معنوى و محتوایى کارکردهاى مسجد به گونهاى است که نهایتاً به بارورى اخلاقى و روحى و اخلاص و طهارت نفس انسانى مىانجامد و براین اساس حضرت امام صادق (ع) در روایتى مىفرمایند:
«بر شما باد حضور در مساجد که آنها خانههاى خدا در روى زمین است و آنکه پاک و منزه در آن حضور یابد، خداوند گناهان او را پاک مىسازد.»[٤٢]
بنابر این شاید بتوان گفت یکی ازکارکردهای اصلى و دائمى مساجد، به وجه اخلاقى آن باز مىگردد، چنانچه مسجد روندگان نتوانند، برداشت اخلاقى لازم را از این جایگاه مقدس براى خود، خانواده و جامعه خود، کسب نمایند، در امر تقرّب به درگاه الهى که مهمترین رویکرد ساختارى مساجد براى مسلمانان است، نیز کامیاب و بهرهمند نخواهند بود. آنچنانکه اگر نماز نتواند انسان را از فساد و فحشاء باز دارد، آن نماز مقبول درگاه احدیت نخواهد بود.
با استفاده از مضمون و مفهوم سیاقى این حدیث مىتوان گفت: مراجعه به مساجد، نیز چنانچه تحصیل کمال و فضائل و صفات و خصال حسنه اخلاقى را براى فرد، در پى نداشته باشد، هدف از تشریع و بنیانگزارى مساجد نیز محقق نشده است.
همچنین مسئولیت وظیفه خطیرى که مسجد جهت ایجاد هویت (Identity)اسلامى در جامعه دارد، ما را بر آن مىدارد که در سیاستهاى کارکردى خود براى مساجد یکبار دیگر به نحوى عمیق تجدید نظر نموده و رویکرد اخلاقى این پایگاه مقدس را که به شکلدهى جامعهاى با هویت اسلامى و عارى و برى از فرهنگ مبتذل بیگانگان مىانجامد، فراموش نسازیم. این سیکل که سرانجام بنیههاى فرهنگى خودى را تقویت خواهد نمود، بخشى از نقشى است که مساجد به عنوان جایگاههاى خاص توسعه فرهنگى در برنامههاى دراز مدّت حکومت و دولت اسلامى ایفا کرده و بر عهده دارد.
١١- کارکرد رفتارى (تربیتى):
مسجد به عنوان مکان از دو جلوه و ناحیه متفاوت برخوردار است. به عبارت دیگر دو گونه رفتار مىتواند. در این مکان ویژه متجلى شود که در امر تعلیم و تربیت و جهت دهى رفتارهاى فردى و جمعى افراد بسیار مؤثر است. هنگامى که انسانها به صورت جمع در حال برگزارى مناسک و انجام فرایض هستند، رفتارهاى جمعى و مقبول و عمومى ظاهر مىشود و هنگامى که انسانها به صورت غیر جمعى و به صورت فردى در مسجد ظاهر مىشوند، خود به خود به محاسبه کنترل و بررسى رفتارهاى شخصى و فردى مىپردازند. ویژگى مسجد به عنوان یک مکان در مقابل دیگر مکانها این است که مسجد ماهیتاً علاوه بر اینکه محلى براى تجمع و همبستگى جمعى است و انسانها با حضور جمعى در آن به همبستگى رفتارهاى جمعى مىاندیشند، بلکه به طور مکانى و موقعیتى و با عنایت به نگاه خاص فردى که در آن مکان حاضر مىشود، خود به خود فرد را به درون خود ارجاع داده و آنچه را که در جمع از طرح آن پرهیز مىکرد، در حالت انفرادى به طرح آن مىپردازد و طرح این موضوعات و مسایل رفتارى و فکرى فردى بیشتر حالت اصلاح کنندگى و ترمیمى و کنترلى دارد.
بر این اساس مىتوانیم بپذیریم که هم حضور جمعى در مسجد مىتواند، رفتارهاى مطلوب جمعى را در ما برانگیزاند و هم حضور فردى مىتواند، چنین تأثیرى را به جاى بگذارد. در حالى که دیگر مکانها ممکن است، یکى از این حالات تأثیرى را به جاى بگذارند
البته نکته مهم این است که ما دین و مذهب را به ماهیت روابط و نهادهاى اجتماعى مربوط بدانیم. در این صورت کارکرد اصلى دین تنظیم نیازها و کنشهاى انسانى از طریق اعتماد به امر مقدس و اتصال افراد از طریق آیینها و مناسک جمعى به گروه است. به هر حال مسجد مىتواند به ایجاد و تقویت رفتارهاى مقبول کمک نماید. رفتارهایى که ممکن است انجام آن در جامعه معمول باشد، در مسجد ممکن است پسندیده نباشد. بنابراین کارکرد مهم مساجد، ایجاد تمایز بین رفتارهایى است که در مدارس رخ مىدهند با رفتارهایى که در مساجد قابل قبولند. به عبارت دیگر براى ظهور و تجلى بعضى رفتارها لاجرم به موقعیتى مکانى به نام مسجد نیاز است.[٤٣]
مسجد با فراخوانى پیوسته مسلمانان، روح جمع گرایى، انعطاف و نظم پذیرى را در آنان تقویت مىکند و درون گرایى افراطى و بیگانگى از جمع را از آنان مىزداید.
اشخاصى که پیوسته به مسجد رفت و آمد دارند، با اهل ایمان و نمازگزاران و افراد منظّم و متعبّد در معاشرت و رفت آمد هستند. ایمان و تعهّد عملى آنان در معرض دید دیگران قرار مىگیرد، و به یک معیار شخصیّتى و اعتبار اجتماعى نیز دست مىیابند و قهراً این جهت در داد و ستدهاى اقتصادى، خانوادگى و سایر روابط اجتماعى و رفتارى آنان ملاک اعتبار و اطمینان قرار مىگیرد.
«ما براى مسجد به عنوان یک مکان خاص مىتوانیم این فایده را قایل شویم که «با حضور در مسجد، بسیارى از واکنشها و رفتارهاى مطلوب مىتواند متجلى شود.» پس فایده مسجد به عنوان یک مکان، در اصل ظهور یک واکنش و رفتار است نه لزوماً در کیفیت آن، بنابراین ما در تعلیم و تربیت اسلامى به طور کامل به بعضى واکنشها و رفتارها در دانشآموزان نیاز داریم که نمىتوانند تنها در دیگر مکانها رخ بدهند بلکه در مسجد است که به اعتبار ماهیت و جوهر مکانى آن، آن رفتارها (چه در حیطه عمل و چه در حیطه فکر) ظاهر مىشوند. بنابراین نقش مسجد، نقش تکمیلى و ایجادى در بعد ایجاد و تقویت رفتارهاى مطلوب است نه صرفاً نقش تثبیت رفتارهایى که در مسجد رخ مىدهند.»[٤٤]
١٢- کارکرد درمانی(روحی وروانى):
اضطراب و نگرانى یکى از بزرگترین ابعاد زندگى انسان و آرامش یکى از گمشدههاى مهم بشر است که همواره در جستجوى آن بوده و هست و از آغاز زندگى براى یافتن آن تلاش کرده است.«اَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ[٤٥] (آگاه باشید که تنها یاد خدا آرامبخش دلهاست). تذکرى است براى مردم به اینکه متوجه پروردگار خود بشوند و با یاد او دلهاى خود را راحت و آرام کنند.
«علت نامگذارى مسجد به مسجد نیز از آن روست که جایگاه سجده و تواضع در برابر خداوند است و سجده مظهر اوج بندگى و نشان کمال عبودیت است. انسان با نماز خواندن و ارتباط با خدا احساس آرامش روحى مىکند و نیاز روح خود را برطرف مىسازد. این خود یک حقیقتى است که علماى روانشناس اعتراف دارند، مىگویند انسان به علل و عواملى حالتى پیدا مىکند که یک نوع آشفتگى و ناهماهنگى در احساساتش پیدا مىشود که ناشى از آشفتگى روح است. قطعاً اینگونه افراد احتیاجاتى معنوى دارند که برآورده نشده است و کم و کسرى در روح آنها وجود دارد. یکى از نیازهاى روح همین ارتباط با خداست. هنگامى که این ارتباط برقرار شد و به این حاجت فطرى و تکوینى پاسخ داده شود انسان به اطمینان خاصى مىرسد.»[٤٦] بر این پایه، انسان بنا به فطرت خویش معبد و مسجد را دوست مىدارد و بدان عشق مىورزد. تاریخ نیز به درستى این سخن گواهى مىدهد؛ پژوهشهاى تاریخى نشان مىدهد که معبد با انسان همراه و همزاد بوده است.
از همین رو معصومان علیهالسلام در سخنان خویش، مسجد را آشیانه و پناهگاه مؤمن برشمردهاند؛ پناهگاهى که انسان در آنجا از دغدغه و اضطراب فاصله مىگیرد و به آرامش و سکون دست مىیابد.
حضرت امام صادق علیهالسلام به مسلمانان سفارش مىکنند که« به هنگام رویارویى با مشکلات و اندوههاى دنیوى، به نماز و مسجد پناه ببرند.»[٤٧]
پیامبر اکرم(ص) نیز با احساس این نکته ظریف که مجروحین جبههها جهت شفایابى و درمان فورى علاوه بر مداواى متداول به نوعى آرامش روحى و روانى و عناصر معنوى نیازمند مىباشند، «مسجد» را به عنوان بهترین درمانگاه و استراحتگاه مجروحین سربازان اسلامى تعیین و تجهیز نمود.
ولى از نگاهى دیگر نیاز به مسجد بیش از هر زمان دیگر جهت درمان بیماریهاى روحى و روانى امروزه احساس مىشود. با توجه به وجود بحرانهاى اجتماعى متعدد، فراگیر شدن درگیرى زندگى انسان با ابزارهاى ماشینى که سازگارى کمتر با روح و روان انسان دارد، باعث گردیده است که کارکرد غیر مستقیم و در عین حال بسیار مؤثر و کارساز مسجد در درمان انسان بسیار بسیط و گستردهتر شود. مسجد به عنوان بهترین بستر و مکان جهت انجام عبادات فردى و جمعى چه به صورت دعا و نیایش و تفریح و چه به صورت اداء فرایض جمعى مىتواند از بروز بسیارى از ناهنجارىها و بیمارىهاى روحى و روانى حتى جسمى پیشگیرى نماید. و حتى بیمارانى را که دچار این نوع بیمارى شدهاند را نیز درمان نماید. دکتر «الکسیس کارل» در کتاب نیایش درباره نقش درمانى دعا و نیایش بر بیماران مىگوید:«آثار درمانى نیایش، که در تمام زمانها توجّه مردم را به خود جلب نموده فراوان است، از شفا یافتنهایى که با تضرّع و توسّل به خدا و اولیاء خدا نصیب شده است، سخن زیاد به میان مىآید، امّا وقتى که مسأله شفایافتن امراض مشکوک، بطور خود بخود، یا به کمک مداواى معمولى پیش مىآید، بسیار مشکل است که بدانیم عامل واقعى این شفا چه بوده است؟
حال که پذیرفتهایم دعا و نیایش بهترین دارو براى درمان بسیارى از دردها و بیماریهاست، پس باید به دنبال مکانى باشیم که موجبات تسریع در اجابت دعا را فراهم آورد که در این میان مسجد بالاترین و برترین مکان مىباشد. چرا که مساجد خانههاى خدا بر روى زمین مىباشند. از امام صادق(ع) نقل است که فرمودهاند: «هرگاه حاجتى از خداوند دارم همیشه هنگام ظهر براى دعا به مسجد مىروم.»[٤٨]
١٣- کارکرد ترغیبى (تشویقى):
یکى از کارکردهاى مسجد جنبه ترغیب و تشویق نمازگزاران مىباشد. در این راستا با تشویق و نصیحت و ترغیب مؤمنان جهت انجام اعمال صالحه و نیکو موجب مىشود،تا از این طریق افراد به انجام رفتارهاى دینى رهنمون شوند. موعظه - خطابه سخنرانى که توسط ائمه محترم جماعت یا توسط سخنرانان صورت مىگیرد، همه اینها با هدف ترغیب مؤمنین به انجام اعمال نیک و افعال عبادى و نهى از اعمال منکر صورت مىگیرد، و این مهم در راستاى تأثیر پذیرى بیشتر نمازگزاران از این موعظهها و سخنرانىها مىباشد، تا در طول زندگى بتوانند آن را به اجرا درآورند.
آیات و روایات متعددى از رسول گرامى اسلام(ص) و ائمه اطهار (ع)وجود دارد که حاکى از پاداش ویژه براى نمازگزاران و اهل مسجد مىباشد. پیشوایان دین با بیان این عبارات، قائل شدن اجر و قرب ویژه براى اهل مسجدىها سعى کردند،تا ضمن گسیل داشتن مسلمانان به مسجد، بتوانند از این طریق دیگر کارکردها و جنبههاى مثبت حضور در مسجد را در مسلمانان تقویت نمایند. در اهمیت و جایگاه رفیع نماز جماعت در مسجد احادیث فراوانى با تعابیر مختلف از سوى پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله ذکر شده است که برخى از آنها در پى خواهند آمد. پیامبر اکرم(ص) مىفرمایند:«انّ اللَّهَ وعد أنْ یدخل الجنّة ثلاثة نفر بغیر حساب، و یشفع کل واحد منهم فى ثمانین ألفا: المؤذن، والامام، و رجل یتوضأ ثُمّ یدخل المسجد فیصلّى فى الجماعة.»[٤٩](خداوند وعده فرموده است سه نفر را بدون حساب و کتاب به بهشت مىبرد: ١ - مؤذّن ٢ - امام جماعت ٣ - فردى که وضو مىگیرد، داخل مسجد مىشود و در نماز جماعت شرکت مىکند.)
وآن حضرت در جاى دیگر مىفرمایند:
«من توضّأ فأحسن الوضوء، ثم عمد الى صلاه الجماعه، کتب اللَّه له بکل خطوةه یخطوها حسنه، و کفر عنه سیئه»[٥٠](هرکسى وضو بگیرد و به طرف نماز جماعت حرکت کند در مقابل هر گامى که برمىدارد، خداوند بزرگ براى او ثوابى ثبت و گناهى را از وى پاک مىکند.)
١٤- کارکرد جبرانى:
همانطور که متذکر شدهایم مسجد داراى کارکردهاى مختلف بوده و به همین خاطر از نقش محورى درحیات اجتماعى مسلمانان برخوردار است. وجود کارکردهاى متنوع باعث خواهد شد تا بسیارى از آموزهها و رفتارهایى را که در محیط بیرون از مسجد تحصیل نمىشود یا به طور کامل قابل دریافت و فهم نیستند،در مسجد جبران شود. مثلاً یکى از کارکردهاى مسجد آموزش مىباشد.یکى از نقاطى را که در بیرون از مسجد داراى کارکرد آموزشى مىباشد، مدارس و دانشگاهها مىباشند. آموزش در مدارس و دانشگاهها به خاطر حاکمیت فضایى صرفاً علمى داراى خلاء هایی بوده و دچار زیانهاى رفتارى و اخلاقى و فکرى احتمالى مىشود. حال تنها جایى که مىتواند این خلأ را جبران کند مساجد هستند.
انسان در طول زندگى روزانه مرتکب معصیت و گناه (چه گناه کبیره و چه گناه صغیره) مىشود. حال اگر این معصیت ها را که ما روزانه مرتکب مىشویم، زمینه اصلاح و یا پاک کردن گناه و جبران آن را فراهم ننماییم، در آخرت با انبوهى از گناه روبرو خواهیم شد که باید جوابگوى آن باشیم. و باید جایى باشد تا بتوانیم این گناه خواسته یا ناخواسته را جبران نمائیم. بهترین مکان جهت پاک شدن گناه و جبران مافات حضور در مسجد مىباشد.زیرا «شرکت در نماز جماعت، و به صف عبادت مؤمنان پیوستن، با آنان به رکوع و سجود و قیام و قعود و راز و نیاز پرداختن، و در موج جماعت تلاش نمودن، سبب مشمول عنایت خداوند واقع شدن، و موجب پاک گردیدن از گناه نیز مىشود.
پیامبراسلام(ص) فرموده است:« مَنْ اَتى الجَماعه اِیماناً و اِحْتِساباً، اِسْتَأنفَ اَلعَملَ.»
هرکس فقط از روى ایمان و عمل خالص براى خدا انجام دادن - به دور از ریا و خودنمائى و راحتطلبى و اغراض فاسد دیگر - در نماز جماعت شرکت کند، خداوند مهربان گناهان او را مىآمرزد، او پاک و پاکیزه مىگردد، و مانند کسى مىباشد که تازه به تکلیف رسیده و اکنون مىخواهد اعمال و تکالیف خود را شروع کند.»[٥١]
١٥- کارکرد تکمیلى:
. مسجد در نظام اعتقاد دینى جایگاه ویژه، در گسترش فرهنگ اسلامى نقش اساسى و در امور جارى جامعه تأثیر معنوى دارد. اگر مسجد در جایگاه اصلى خود قرار گیرد، و استفاده بایسته گردد، مىتواند در تکمیل بسیارى از امور روزمره زندگى ایفاى نقش نماید و بر بسیارى از یافتهها و آموزههاى رفتارى و عملى جوامع جهت مثبت و معنوى ببخشد. و خلاءهاى موجود معنوى زندگى مادى انسان را تکمیل نماید.
پیشوایان دینى ما آداب و احکامى شرعى را در هنگام ورود و حضور در مسجد برشمردند. وعّاظ - مبلّغین - سخنرانان در مساجد با بیانات خویش همواره بر رعایت هنجارها و باورهاى جامعه اسلامى که منبعث از دستورات الهى دین اسلام است تاکید مىورزند. دریافت آموزههاى جدید از طریق آموزش غیر رسمى و غیرمستقیم (مساجد) موجب تکمیل شدن یافتههایى مىشود که در دیگر مکانهاى آموزش رسمى مثل مدارس، دانشگاهها و یا در سطح اجتماع در زمینههاى اقتصادى - سیاسى - اجتماعى - فرهنگى و... کسب نموده است.
١٦- کارکرد تأییدى و انکارى:
انسان موجودى متفکر و داراى قوه اندیشه و عقل است، و وجه تمایز انسان با دیگر موجودات خلقت همین جنبه مىباشد. براى هر شخصى در اجتماع و طول زندگى روزمره خویش افعال و اعمالى سر مىزند که ناشى از تراوشات فکر و اندیشه وى مىباشد. حال هر فعلى که انجام مىگیرد ممکن است در راستاى دستورات و فرامین دینى و اعتقادى نباشد. بعضاً ممکن است بعضى از این اعمال در تناقض با دین باشد. آنجاست که مسجد مىتواند در تأیید اعمال منطبق با دستورات الهى و ردّ و انکار اعمال غیر منطبق ایفاى نقش نماید. چون اسلام دین جامعى است و براى تمام شئونات و مسایل زندگى انسان داراى پیام و دستور مىباشد. به تبع بهترین مکان براى دریافت و شنیدن این دستورات در مساجد مىباشد. همچنان که یکى از خصوصیات بارز دین اسلام که توسط حضرت محمد(ص) آخرین فرستاده خداوند ابلاغ شده است، بر اصل بشارت و انذار مىباشد. بشارت در واقع تأیید و تشویق اعمالى است که در راستاى دین اسلام و دستورات الهى مىباشد و انذار (ترسانیدن - هشدار دادن) انکار و نهى اعمال خلاف و معصیت زا مىباشد.
١٧- کارکرد گفتمان و مشاوره (پرسش و پاسخ):
پرسش و پاسخ روشى خاص براى نشر تعالیم اسلامى در جامعه توسط مسجد به شمار مىرود.مشورت و مراجعه به آراى عمومى در مسائل اجتماعى، نقش بسزا در تکامل جامعه دارد. تبادل آرا در مسائل اجتماعى، رشد و شکوفایى را به ارمغان مىآورد. مسجد در جایگاه اصیل خویش، محل رایزنىهاى سیاسى اجتماعى است.خدای متعال به پیامبر خویش فرموده است:«وَ شاوِرْهُمْ فى اْلاَمْرِ»[٥٢] (تا در کارهاى مهم با مردم مشورت کن).مسجد، پایگاهى بود که رسیدن بدین مهم را عملى مىساخت. از اینرو نویسندگانى که مسجد را «مجلس شوراى مسلمانان» نام نهادهاند، سخنى گزاف نگفتهاند.
در زمان پیامبر(ص) رسم مسلمانان اینگونه این بود که هرگاه حادثهاى مهم رخ مىداد،جارچى ندا مىکرد: «الصلاه جامعه»؛ یعنى: «براى نماز در مسجد جمع شوید.» این جمله براى مردم آن زمان معنایى خاص داشت. آنان از این ندا مىفهمیدند که امر مهمى مطرح است.
١٨- کارکرد نیایشی:
حق باریتعالى انسان را به گونهاى آفرید که انسان از آغاز آفرینش در جستجوى معبود و کمال مطلق بوده است تا بتواند به عشقورزى با معشوق هستى بپردازد تا به آرامش درونى دست یابد.
با نگاهى به ادیان آسمانى (مسیحى، یهودى، زرتشت، اسلام و...) و ادیان غیرآسمانى و ادیان بدوى درمىیابیم که پیروان آنان داراى دعاها، نیایشها، ادوار و اذکار خاص خویش بوده که در عبادات از آن استفاده مىکردهاند. تا با معبود خود ارتباط برقرار نمایند.
حدیثى از حضرت رسولاکرم(ص) در ارتباط با اهمیت دعا منقولست که مىفرمایند:
«پروردگار خود را شب و روز دعا کنید و بخوانید که سلاح و حربه مؤمن دعاست.»[٥٣]
و در جاى دیگر مىفرماید: «دعا حربه و سلاح مؤمن براى دفع دشمنان و عمود دین است که مؤمن به آن برپاست. و دعا نور آسمان و زمین است.»[٥٤]
در میان اماکن مقدس جهت انجام دعا و نیایش، مسجد برترین مکان مىباشد و داراى فضیلتى ویژه است چرا که مسجد خانه خدا بر روى زمین است. اگر به عنوان میهمان در خانه خدا برویم و او را با خلوص بخوانیم حق تعالى به احترام این حضور ما و از باب میزبانى سهلتر و سریعتر زمینهسازى، جهت اجابت دعاى بندگان را فراهم مىسازد. از طرف دیگر حضور در مسجد و تشکیل اجتماع براى استماع و قرائت دعا موجب خواهد شد تا راه اجابت دعا کوتاهتر شود چرا که:
«مسجد در پیشگاه خداوند ارزش والا دارد، پرداختن به مسجد براى عبادت، اجابت منادى خدا و احیاى عبادت است. عبادت در مسجد گذشته از آنکه از ارزش بلندى بهرهمند است. به مفهوم ترویج دین نیز مىباشد. رفتن به مسجد نمود دینمدارى و پایدارى به اصول اعتقادى و اعتلا بخشیدن به نام خداوند است.
اگر عبادت در مسجد علاوه بر انگیزه پرستش به انگیزه گسترش فرهنگ دینى و ترویج خداپرستى نیز کمک نماید، ارزش آن افزون مىگردد. به همین دلیل است که رفتن به مسجد براى عبادت در نزد خداوند ارزش والایى دارد. چنین فردى را کرامت بخشیده است. حضور او را موجب آبادانى مسجد دانسته است و ثواب گران سنگى براى او منظور داشته است.»[٥٥]
١٨- کارکرد وحدت:
طبق دستورات اسلامى مؤمن برادر مؤمن است، همه یک پیکرند، ارواح مؤمنان از یک روح نشأت گرفته است، همگان از سرچشمهى فیاض روح الهى که منشأ هستى و نیرودهنده وجود است نیرو گرفتهاند، پس باید در تمام موارد به یکدیگر مدد رسانند و روح وحدت و اتحاد را حفظ کنند، زیرا: «والمؤمنون و المومنات بعضهم اولیاء بعض...».[٥٦]
«مسلمانان با حضور در مسجد، با حذف تشریفات و لغو امتیازات طبقاتى، نژادى و قومى در صفوف به هم فشرده نماز جماعت در کنار یکدیگر مىایستند. پس از نماز جماعت همچون برادرى صمیمى و مهربان دست یکدیگر را مىفشارند، مصافحه مىکنند و به مرور، این دیدار موجب ارتباط محکمى مىشود که روح اخوت و برادرى را در جمع نمازگزاران تقویت مىکند و با این روحیهى به وجود آمده، کمبودها و گرفتارىها را برطرف مىکنند.»[٥٧] به همین جهت مساجد بزرگترین نقش را در ایجاد، تقویت و تثبیت وحدت و توسعه فضاى برادرى و اخوت بین مؤمنین و اهل مسجد دارد.
وحدت اجتماعى، عنصرى اساسى براى سلامت و بقاء اصل و اساس هر جامعه است. مسجد در تحکیم این عنصر اساسى نقشى بس بزرگ ایفا مىکند. افراد گوناگون اعم از: زن و مرد، بزرگ و کوچک و صاحبان افکار و سلیقههاى مختلف، همه در یک جا گرد هم مىآیند. همدل و همسو و دوش به دوش یکدیگر مىایستند.
شواهدى نشان مىدهد که پارهاى از مقرّرات نماز جماعت بر وحدت تأکید دارد مانند: تأکید بر منظم بودن صفها و اتصال شانههاى نمازگزاران، نهى از این که نمازگزار تنها در یک صف بایستد و یا موقع اذان از مسجد، خارج شود.
١٩- کارکرد تشکّل و اجتماع:
«با تأسیس مسجد پیامبر در مدینه، استفاده از این نهاد جدید به عنوان مکان اجتماع مردم بسیار معمول شد. محمد(ص) و پیروان او بسرعت مسجد را به عنوان عبادتگاه و محل اجتماع خود مورد توجه قرار مىدادند.»[٥٨]
مسجد در جامعه اسلامى باتوجه به ویژگىهایى که داراست همواره و در هر عصر و زمانى مىتواند،چنین نقشى را ایفا کند و محور و مرکز مناسبى براى تشکّل و هماهنگى مسلمانان باشد. مؤمنان حق جو، همه روزه براى تحکیم میثاق بندگى و پرستش در مسجد حضور مىیابند. از اینرو مسجد به طور طبیعى و بىآنکه به امکانات ویژهاى نیاز داشته باشد، زمینه پىریزى و ایجاد یک تشکیلات طبیعى و سالم را فراهم مىآورد.
«اهتمام خاص رسولخدا(ص) به برگزارى نماز جماعت در مسجد، سبب مىشد که مسلمانان جملگى در هر شبانه روز پنج بار براى شرکت در این آیین عبادى سیاسى در مسجد حضور یابند و با برپایى صفهایى منظم و همه با هم به عبادت خدا بپردازند. بدیهى است، چنین اجتماع و گردهمایى که در آن کوچک و بزرگ، ضعیف و نیرومند، فقیر و غنى در کنار یکدیگر به نماز مىایستادند، تا چه حد نفاقها و کینهها، بدبینىها و بدخواهىها، و همچنین اختلافات طبقاتى را از میان مىبرد و جاى خود را به مهر و صفا، و برادرى و برابرى مىداد؛ و تا چه اندازه این صفوف به هم فشردهى مؤمنان، سبب ایجاد وحشت و هراس در دلهاى منافقان و دیگر مخالفان آیین نوین مىشد.»[٥٩]
مسجد یکى از معدود پدیدههاى اجتماعى است که با تمام قشرهاى مردم به نوعى در ارتباط است مسجد اگرپاسخگوى نیازهاى جامعهى خویش نباشد به هیچ وجه نمىتواند جایگاه مقدس خود را در میان اقشار مردم حفظ نماید.
٢٠- کارکرد امر به معروف و نهى از منکر:
امربه معروف و نهى از منکر و نیز پند ونصیحت از جایگاه ویژه ای در اسلام بر خوردار است که ثمرات فراوان براى پیروان این دین الهى به ارمغان آورده است و در اصلاح روابط اجتماعى نقش مهمى را ایفا خواهد نمود.
«بىگمان یکى از پایگاههاى مهم امر به معروف و نهى از منکر و انتقاد سازنده از برنامههاى حاکمیت حتى در نظام اسلامى، مساجد است. در نظام اسلامى مردم همانگونه که در برابر یکدیگر مسئول و موظف به امر به معروف و نهى از منکرند در ارتباط با نظام اسلامى نیز وظیفه بزرگ امر به معروف و نهى از منکر را بر دوش دارند. مردم باید ضمن حمایت از نظام اسلامى برنامه بخشهاى گوناگون حکومت را منصفانه و دلسوزانه نقادى کنند و ضعفها، کاستىها و یا خداى نکرده انحرافات را در چارچوب موازین اسلامى به مسئولان گوشزد نمایند. مساجد مستقل از حاکمیت که امامان جماعت آن از سوى مردم گزینش شده باشد، مىتوانند این مهم را به خوبى انجام دهند.[٦٠]
در این رابطه، مسجد جایگاه گردهمایى دینداران دلسوز، میدان حضور قدرتمندانهى مؤمنان و نمایشگاه ایمان، وحدت و همبستگى آنهاست. بیماردلانى که میل به انجام گناه دارند، با دیدن صحنه نمایش ایمان و همبستگى مؤمنان از نگاه و سرکشى باز مىایستند. همچنین آنان که به دلیل سستى ایمان، متزلزل و مرددند از مسجد، روحیه ثبات و استوارى مىگیرند.بدینسان حضور مسلمانان در مسجد خود به خود سبب جلوگیرى از بسیارى از معاصى می شود.
این نقش ارزندهى «مسجد» و «نماز جماعت» در گفتارى گهربار از علىبن موسىالرضا(ع) به روشنى، بیان شده است. آن حضرت در بیان رمز و راز تشریع نماز جماعت، که معمولاً در مسجد برگزار مىشود، مىفرماید:«انما جعلت الجماعة لئلا یکون الاخلاص و التوحید و الاسلام و العباده لله الا ظاهراً مکشوفا مشهورا، لان فى اظهاره حجه على اهل الشرق و الغرب لله وحده، ولیکون المنافق و المستخف مؤدیا لما اقربه یظهر الاسلام و المراقبه، و لیکون شهادات الناس بالاسلام بعضهم لبعض جائره ممکنه، مع ما فیه من المساعده على البر و التقوى، و الزجر عن کثیر من معاصى الله عزوجل»[٦١] نقش مسجد را در فریضه احیاء امر به معروف و نهى از منکر مىتوان به دو صورت ذکر کرد البته نفس حضور در مسجد بهطور غیرمستقیم باعث ایجاد انگیزه لازم در نمازگزار و مراجعین به این مکان الهى مىشود، تا به جهت حضور در این مکان خویش را عارى از گناه و منکرات نمایند و همچنین به علت اینکه حضور در مسجد نیز نیاز به ملزوماتى دارد که قبل از عزیمت به سوى آن باید مراعات شود و این ملزومات از سوى حق باریتعالى و پیشوایان دین ذکر شده است و خود به خود زمینه و اسباب اصلاح در رفتار و عمل به آموزههاى دینى را که در راستاى اعمال خیر و معروف است، ایجاد خواهد کرد. اما به طور مستقیم به دو طریق زیر است:
١ - از طریق آموزههاى اخلاقى امام جماعت
٢ - از طریق دوستان و افراد مسجدى
در مقابل افرادى، که با مسجد و نماز جماعت سروکار ندارند، از این شناخت و شخصیت اجتماعى بهرهاى نخواهند داشت، افراد کمتر آنها را مىبینند و کمتر مىتوانند آنان را شناسائى کنند، و قهراً قضاوت صحیح هم در بارهى آن مشکل خواهد بود، و به این تنبیه اجتماعى دچار خواهند گشت!
به همین جهت پیامبر گرامى اسلام(ص) فرموده است: «اذا سئلت عمن لایشهد الجماعه، فقل لا اعرفه.»[٦٢](اگر در باره کسى که در نماز جماعت شرکت نمىکند، از تو سؤال کردند، بگو او را نمىشناسم. یعنى عدالت و تعهد و درستکارى او براى من شناخته و ثابت نشده است).
حضور پنجگانه مؤمنین به مساجد و برخورد با افراد شایسته و صالح هم به طور غیرمستقیم باعث انتقال رفتار خوب اهل مسجدى به یکدیگر و جلوگیرى از منکرات خواهد شد. فرد خوب و نیکوکار به دنبال یافتن دوستى خوب و متدین است و یک فرد خوب هیچگاه دنبال فردى خلافکار نمىرود. چون مسجد محل رفت و آمد انسانهاى صالح ومؤمن است درنتیجه تمامى نمازگزاران واهالى مسجد یکدیگر را درگفتار وعمل امر به معروف و نهى ازمنکر مىکنند.
#- سخن آخر:
جهت افزایش بهره مندی روحانیت از پایگاه مسجد درایجاد و تقویت و تثبیت و بسط زیرساختهاى فرهنگ اصیل اسلامى شایسته است مساجد چون گذشته حتى افزونتر از آن در کانون توجهات جامعه اسلامى قرار گیرد و برعموم روحانیون، پژوهشگران،محققان و اندیشمندان اسلامى به عنوان نگهبانان و حافظان مکتب رهایى بخش اسلام فرض است که ضمن کنکاش و تحقیق در امور مربوط به مساجد و فعالیتهاى آن با ارائه راهکارهاى اصولى و مناسب با هدف ارتقاء وافزایش کمى و کیفى آن گام برداشته و با فرهنگسازى،بسترهاى لازم را جهت تحقق این اهداف فراهم نمایند و تمامى ابعاد و کارکردهاى مساجد را با شیوهاى نوین کاربردی نمایند.
بدین ترتیب روحانیت معظم میتواند با بهره مندی از پتانسیل بالای مساجد،ابعاد مختلف معنوی راکه در ارتباطی مستقیم و تنگاتنگ با حل بسیاری از معضلات اجتماعی و مشکلات فرهنگی جامعه می باشد را بسط وگسترش دهند.
١- ضرابی عبدالرضا ، نقش وعملکرد مسجد در تربیت ... ، دبیرخانه ستاد عالی نظارت برکانونهای فرهنگی مساجد.
٢- همان منبع.
٣- قرآن کریم ، سوره توبه ، آیه ١٠٨.
٤- قرآن کریم ، سوره توبه ، آیه ١٠٧.
٥- قر آن کریم ، سوره ذاریات ، آیه ٥٦.
٦- موظف رستمی محمد علی ، آیین مسجد ج ٢، ص ٩.
٧- همان منبع ، ص ١٠.
٨- عباس نیا سعید ،کتاب شناسی مسجد، ص ١٨.
٩- دربندی سید علیرضا ، کار پژوهشی علل کاهش حضور مردم در مساجد، معاونت پژوهشی سازمان تبلیغات اسلامی ١٣٧٤.
١٠- سجادی سید مهدی ، مسجد وتعلیم وتربیت ،دبیرخانه ستاد عالی نظارت برکانونهای فرهنگی مساجد,١٣٨٤
١١- قرآن کریم ، سوره فرقان ، آیه ٧٧.
١٢- عزیزى عباس - پرورش روح... ص ٥٩
١٣- مجلسى محمدباقر، بحارالانوار، ج٨٢، ص ١٦٤.
١٤- عاملى محمدبن حسن، وسائلالشیعه، ج ٣، ص ٤٢٢.
١٥- قرآنکریم، سوره حج (٢٢)، آیه ٤٠.
١٦- قرآنکریم، سوره بقره (٢)، آیه ١١٤.
١٧- قرآن کریم، سوره جنّ(٧٢)، آیه ١٨.
١٨- قرآن کریم، سوره اعراف (٧)، آیه ٢٩.
١٩- قرآنکریم، سوره اسراء(١٧)، آیه ١.
٢٠- عاملى محمدبن حسن، وسائلالشیعه، ج ١، ص ٢٦٨.
٢١- همان منبع.
٢٢- ر - ک: نوبهار رحیم - مسجد نمونه ص ١٠ تا ص ١٤
٢٣- عریان، مرضیه، تاریخچه مسجد، مجله مسجد، شماره ٢٤ ص ٤٦.
٢٤- قرآنکریم، سوره نور آیه ٣٧- ٣٦.
٢٥- موظف رستمی محمد علی ، آیین مسجد ، جلد دوم ، ص ١٨.
٢٦- سوره جمعه، آیه ٢.
٢٧- نوبهار رحیم - مسجد نمونه ص ٢٥.
٢٨- قرآنکریم، سوره مائده، آیه ٦٧.
٢٩- قرآنکریم، سوره یوسف، آیه ١٠٨ .
٣٠- فراهتى عباسعلى، مسجد نخستین.... مجله مسجد، شماره ١٨، ص ٢٤.
٣١- غزالى محمد، احیاءالعلوم، ج٢، ص ٣٩٨.
٣٢- افتخارى اصغر - سیره تبلیغى پیامبر اکرم(ص) ص ٩٠ تا ص ٩٢.
٣٣- نهجالبلاغه تنظیم صبحى صالح. ص ٥٤٠.
٣٤- کلینى جعفر، اصول کافى، ج ١، ٣٠.
٣٥- عباسنیا سعید - کتابشناسى مسجد - ص٥.
٣٦- رهبرى حسن - مسجد نهاد عبادت و ستاد ولایت - ص ٢٥٠.
٣٧- کنزالعمال ج ٧، ص ٦٥٠.
٣٨- همان منبع، ص ٦٥٩.
٣٩- همان منبع ص ٦٤٨.
٤٠- سید علوى سیدابراهیم - مسجد و ارزشها - مجله مسجد شماره ١٧ - ص ٦١ و ص ٦٢.
٤١- نوبهار رحیم - مسجد نمونه - ص ٥١.
٤٢- بحارالانوار - ١٠/٠٨/١٧.
٤٣- سجادى سید مهدى - مسجد و تعلیم و تربیت - مسجد نقطه وصل، ص ٢٤٧.
٤٤- سجادى سید مهدى، مسجد و تعلیم و تربیت، مجله مسجد شماره چهل و سوم، ص ٣١.
٤٥- قرآنکریم، سوره رعد، آیه ٢٨.
٤٦- سجادى سید مهدى - مسجد و تعلیم و تربیت - ص ٧ .
٤٧- نوبهار رحیم - مسجد نمونه - ص ١٥ تا ص ١٧ .
٤٨- مجلسى محمدباقر، بحارالانوار، ج٤٧ - ص ٣٤٧ .
٤٩- مستدرک الوسائل - ج ٦ - ص ٤٤٩ .
٥٠- همان منبع - ص ٤٤٨ .
٥١- صادقى اردستانى احمد - جلوههاى نماز - ص ٣٢٣ .
٥٢- آلعمران، آیه ١٥٩.
٥٣- کلینى جعفر، اصول کافى، ج٢، ص ٤٦٨، حدیث ٣.
٥٤- همان منبع، حدیث ١.
٥٥- واثقىراد محمدحسین، همراه با نماز، ص ١٥٦.
٥٦- قرآن کریم ، سوره توبه ، آیه ٧١.
٥٧- انصارى محمد اسماعیل، نقش مساجد در اداره...، ص ١٤.
٥٨- مکی سباعی محمد ، تاریخ کتابخانه های مساجد ، ص ٤٤.
٥٩- فراهتى عباسعلى، مسجد نخستین پایگاه عبادى سیاسى ص ٢٠، (مجله مسجد شماره هیجدهم).
٦٠- نوبهار رحیم، بررسى رابطه نظام اسلامى با مساجد از نقطه نظر جامعه شناسى (مسجد نقطه وصل)، ص ١١١.
٦١- وسائل الشیعه، ج٥، ص ٣٧٢.
٦٢- بحار الانوار ، ج ٨٥ ، ص ٥ .
افزودن دیدگاه جدید