شرح خطبه رمضانيه امام علی (ع)| قسمت ششم

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ، شرح خطبه رمضانيه امام علی (ع)| قسمت ششم

نگارنده: حجت الاسلام و المسلمین سیدحسین شفیعی دارابی

*******
جلسه  ششم:  شرح ويژگيهاي ماه رمضان (قسمت اول)
(تبيين مصاديق فضيلت ماه رمضان بر ساير ماه هاي سال) 

مقدّمه
در جلسه گذشته بيان شد: امام علي (ع) در آغازين فراز از خطبه رمضانيه، در غالب تشبيهي ويژه از فضيلت داشتن ماه رمضان بر ساير ماه هاي سال خبر داد؛ و در اين راستا با استفاده از صنعت كارآمد «تشبيه» فرمود:  «أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ هَذَا الشَّهْرَ شَهْرٌ فَضَّلَهُ اللَّهُ عَلَى سَائِرِ الشُّهُورِ كَفَضْلِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ عَلَى سَائِرِ النَّاسِ» (شيخ صدوق (ره)، فضايل الأشهر الثلاثه، ص 108)
اكنون ميگوئيم: آن حضرت در ادامه گفتارش: به بيان ويژگيهاي ماه مبارك رمضان پرداخت؛ و بخش اعظمي از خطبه را به اين مسئله اختصاص داد؛
امام علي (ع)، در قسمت اول اين بخش از خطبه رمضانيه اينگونه آغاز سخن نمود: «وَ هُوَ شَهْرٌ يُفْتَحُ فِيهِ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ أَبْوَابُ الرَّحْمَةِ، وَ يُغْلَقُ فِيهِ أَبْوَابُ النِّيرَانِ، وَ هُوَ شَهْرٌ يُسْمَعُ فِيهِ النِّدَاءُ، وَ يُسْتَجَابُ فِيهِ الدُّعَاءُ، وَ يُرْحَمُ فِيهِ الْبُكَاءُ، و.... و این ماهی است که درهای آسمان، و درهای رحمت الهی در آن گشوده و درهای دوزخ در آن بسته است. و این ماهی است که نداها در آن شنیده، و دعاها در آن مستجاب، و گریه ها در آن رحم می شود.».

در شرح اين فراز از خطبه رمضانيه امام علي (ع) نيز، مطالب فراواني قابل ذكر مي باشد؛ كه ما به بيان برخي از آنها بسنده مي نمائيم:
1)    تعداد، صبغه، و دسته بندي ويژگيهاي ماه رمضان در خطبه ماه رمضان  
•    در يك نگاه كلي مي توان گفت: امام علي (ع) در خطبه رمضانيه، به ذكر 13 ويژگي ماه رمضان پرداخته است؛
•    با دقت در مصاديق ويژگيهاي ماه رمضان مذكور در اين خطبه، به وضوح خواهيم يافت كه برخي از آنها  معنوي هستند و بعضي ديگر مادي؛
•    در يك دسته بندي كلي مي توان گفت: مجموعه ويژگيهاي رمضانيه مذكور در اين خطبه، به دو دسته تقسيم مي شوند: 

الف) ويژگيهاي مربوط به تمامي شبها و روزهاي ماه رمضان؛
ب) ويژگيهاي خاص شب قدر از ماه رمضان. 

2) چرائي وجه پرداختن امام علي (ع) به بيان ويژگيهاي ماه رمضان 
به نظر ميرسد: حكمت بيان 13 ويژگي ماه رمضان اين باشد كه امام علي (ع) با اين اقدامش، سه هدف مهم را تعقيب مي نمود:

الف) پاسخ از يك از پرسش مقدر:
و آن اينكه: جاي آن داشت كه مخاطبان حاضر در آن جلسه (و نيز خوانندگان بعدي متن اين خطبه) پس از شنيدن و قرائت فراز اول خطبه رمضانيه امام علي -ع- ؛ يعني جمله «إِنَّ هَذَا الشَّهْرَ شَهْرٌ فَضَّلَهُ اللَّهُ عَلَى سَائِرِ الشُّهُورِ كَفَضْلِنَا أَهْلَ الْبَيْتِ عَلَى سَائِرِ النَّاسِ»، به پرسند: به چه دليل ماه رمضان بر ساير ماه هاي سال برتري دارد؟؛ امام (ع) با برشمردن اين ويژگيها، به مخاطبان حاضر در جلسه و قرائت كنندگان خطبه در فرصت هاي بعدي، فهماند كه دليل برتري ماه رمضان بر ساير ماه هاي سال اين است كه اين ماه از ويژگيهائي برخوردار است كه ساير ماه ها از آنها برخوردار نيستند و...؛

ب) ايجاد شوق و اشتياق در مخاطبان و مجموعه مكلفان در جهت تكريم و تجليل بيشتر و بهتر از ماه رمضان
چون وقتيكه افراد بدانند كه ماه رمضان چيست؟؛ و داراي چه ويژگيهائي مي باشد؛ و چه ارمغان هائي را به همراه دارد، قطعا بيشتر و بهتر به تكريم و تجليل از اين ماه عزيز مي پردازند، و برنامه ريزي مي كنند تا به درستي و به بهترين شيوه از آن بهره بگيرند؛

ج) معرفت افزائي و بالا بردن ضريب شناختي مؤمنان؛ و عمل نمودن به وظيفه ديني خود.
به تعبير ديگر: اداء حق مردم؛ خود آن بزرگوار در خطبه 34 نهج البلاغه (اگرچه از ظاهر کلام ابن ابی الحدید استفاده می‌شود که امام (ع) اين خطبه را در سرزمین نهروان بیان فرمود؛ ولي خود وي به به نقل از نصر بن مزاحم آورده است: امام ( علیه‌السلام) خطبه 34 نهج البلاغه را پس از بازگشت از نهروان و مشاهدۀ سستی سپاهیان در آمادگی برای جنگ با شامیان در کوفه ایراد کرد.) فرمود: «أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ لِي عَلَيْكُمْ حَقّاً وَ لَكُمْ عَلَيَّ حَقٌّ؛ فَأَمَّا حَقُّكُمْ عَلَيَّ فَالنَّصِيحَةُ لَكُمْ وَ تَوْفِيرُ فَيْئِكُمْ عَلَيْكُمْ وَ تَعْلِيمُكُمْ كَيْلَا تَجْهَلُوا وَ تَأْدِيبُكُمْ كَيْمَا تَعْلَمُوا....» : «اى مردم، مرا بر شما حقى است و شما را بر من حقى است. حقى كه شما به گردن من داريد، اندرز دادن و نيكخواهى شماست و غنايم را بتمامى، ميان شما تقسيم كردن و تعليم دادن شماست تا جاهل نمانيد و تأديب شماست تا بياموزيد....».

د) تأسي به سيره نبوي و تداوم بخشي به منش آن حضرت 
بارها و بارها امام عليه عليه السلام، از تقيد به سيره نبوي ياد نمود؛ از جمله در ديار با طلحه و زبير، فرمود: «وَ اللَّهِ مَا كَانَتْ لِي فِي الْخِلَافَةِ رَغْبَةٌ وَ لَا فِي الْوِلَايَةِ إِرْبَةٌ، وَ لَكِنَّكُمْ دَعَوْتُمُونِي إِلَيْهَا وَ حَمَلْتُمُونِي عَلَيْهَا، فَلَمَّا أَفْضَتْ إِلَيَّ نَظَرْتُ إِلَى كِتَابِ اللَّهِ وَ مَا وَضَعَ لَنَا وَ أَمَرَنَا بِالْحُكْمِ بِهِ فَاتَّبَعْتُهُ وَ مَا اسْتَنَّ النَّبِيُّ (صلی الله علیه وآله) فَاقْتَدَيْتُهُ، فَلَمْ أَحْتَجْ فِي ذَلِكَ إِلَى رَأْيِكُمَا وَ لَا رَأْيِ غَيْرِكُمَا، وَ لَا وَقَعَ حُكْمٌ جَهِلْتُهُ فَأَسْتَشِيرَكُمَا وَ إِخْوَانِي مِنَ الْمُسْلِمِينَ، وَ لَوْ كَانَ ذَلِكَ لَمْ أَرْغَبْ عَنْكُمَا وَ لَا عَنْ غَيْرِكُمَا» نهج البلاغه، خطبه 205. به خدا سوگند، نه به خلافت رغبتى داشتم و نه به حكومت نيازى. اين شما بوديد كه مرا به آن فراخوانديد و بر من تحميلش نموديد. هنگامى كه خلافت به من رسيد به كتاب خدا و آنچه براى ما در آن مقرر داشته و فرمانمان داده كه بر شيوه آن عمل كنيم، نظر كردم و از آن پيروى نمودم. و به سنتى كه پيامبر (صلى الله عليه و آله) نهاده است اقتدا كردم. بنا بر اين، ديگر به رأى شما و جز شما نيازى نداشتم. براى من حكمى هم پيش نيامده كه آن را ندانم و از شما دو تن يا برادران مسلمانم مشورت خواهم. اگر چنين وضعى پيش آمده بود، هرگز از مشورت با شما و ديگران روى نمى گردانيدم». 
بي هيچ ترديدي، از جمله سنت هاي نبوي، بيان ويژگيهاي والاي ماه رمضان مي باشد؛ رو.ايات متعد باقيمانده از آن حضرت در بيان اوصاف ماه رمضان، شاهد صدقي بر درستي اين مدّعا مي باشد؛ كه يقينا خطبه شعبانيه نبوي، جامع ترين آنها، محسوب مي شود. 

3) شرح اولين ويژگي ماه رمضان در خطبه رمضانيه امام علي (ع) (گشوده شدن درب هاي آسمان)
»وَ هُوَ شَهْرٌ يُفْتَحُ فِيهِ أَبْوَابُ السَّمَاء:  « و این ماهی است که درهای آسمان، در آن گشوده مي شود»

در جهت شرحئ اين جمله و اين ويژگي نكاتي مطرح است؛ از جمله:

الف) قرآن و مسئله «ابواب السماء» 
در آيات متعددي از قرآن كريم شاهد توجه دادن «گشوده شدن درب هاي آسمان» هستيم؛ از قبيل:

1)    گشوده شدن درهاى آسمان با آبى سیل آسا بر قو م‌نوح (ع) : «فَفَتَحْنا أَبْوابَ السَّماءِ بِماءٍ مُنْهَمِرٍ«و ما نيز درهاى آسمان را به روى آبى كه به شدت مى‏ريخت گشوديم» قمر : 11؛
2)    لجاجت و حق‌ناپذيرى مشرکان در مقابل پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و انكار حقانيت قرآن حتّى در صورت بازشدن درى از آسمان و عروج آنان؛ خداوند در توصيف اين طيف ميفرمايد: «كَذَلِكَ نَسْلُكُهُ فِي قُلُوبِ الْمُجْرِمِينَ. لَا يُؤْمِنُونَ بِهِ وَقَدْ خَلَتْ سُنَّةُ الْأَوَّلِينَ.وَلَوْ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَابًا مِنَ السَّمَاءِ فَظَلُّوا فِيهِ يَعْرُجُونَ. لَقَالُوا إِنَّمَا سُكِّرَتْ أَبْصَارُنَا بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ» : «ما این گونه [که قابل فهمیدن باشد] قرآن را وارد قلوب بدکاران می کنیم. [با این همه] به آن ایمان نمی آورند، و البته روش پیشینیان هم [در مسخره کردن آیات خدا و استهزای پیامبران] به همین صورت بوده است. و اگر [برای دریافت حقایق و معارف] دری از آسمان به روی آنان بگشاییم، که همواره از آن بالا روند. باز خواهند گفت: یقیناً ما چشم بندی شده ایم، بلکه گروهی جادو شده هستیم».
3)    «إِنَّ الَّذينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ اسْتَكْبَرُوا عَنْها لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ وَ لا يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّى يَلِجَ الْجَمَلُ في سَمِّ الْخِياطِ وَ كَذلِكَ نَجْزِي الْمُجْرِمينَ» (اعراف : 40 ) : «درهاى آسمان بر روى كسانى كه آيات ما را تكذيب كرده‏اند و از آنها سر برتافته‏اند، گشوده نخواهد شد و به بهشت در نخواهند آمد تا آن گاه كه شتر از سوراخ سوزن بگذرد. و مجرمان را اينچنين كيفر مى‏دهيم»؛
4)    گشوده شدن درهاى آسمان پس از نفخ صور: «يوم ينفخ فى الصور فتأتون أفواجا• و فتحت السّماء فكانت أبوابًا» (نبأ/ آيات 18 و 19) روزي كه در «صور» دميده مي‌شود، و شما فوج فوج وارد محشر مي‌شويد. و آسمان گشوده مي‌شود، و به صورت درهاي متعددي در مي‌آيد»؛
تذكر: برداشت فوق بر اين اساس است كه جمله «و فتحت السماء» عطف بر «فتأتون افواجا» باشد. (آلوسی، شهاب الدین، روح المعانی، ج۱۵، ص۲۱۲)