شرح خطبه رمضانيه امام علی (ع)| قسمت نهم

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ، شرح خطبه رمضانيه امام علی (ع)| قسمت نهم

نگارنده: حجت الاسلام و المسلمین سیدحسین شفیعی دارابی

*******

جلسه  نهم:  شرح ويژگي چهارم و پنجم ماه رمضان: «وَ هُوَ شَهْرٌ يُسْمَعُ فِيهِ النِّدَاءُ وَ يُسْتَجَابُ فِيهِ الدُّعَاءُ

مقدّمه
در پرتو فرازهاي آغازين خطبه رمضانيه امام علي (ع)؛ تا كنون توفيق يافتيم تا بطور فشرده به شرح و تبيين سه ويژگي از مجموعه ويژگي هاي چهارده گانه اين ماه عزيز به پردازيم؛ اينك مي كوشيم با توجه به دو فراز ديگر اين خطبه شريفه، به شرح دو ويژگي چهارم و پنجم اين ماه بزرگ الهي به پردازيم. 
امام علي (ع) در ادامه خطبه رمضانيه مي فرمايد: «وَ هُوَ شَهْرٌ يُسْمَعُ فِيهِ النِّدَاءُ وَ يُسْتَجَابُ فِيهِ الدُّعَاءُ» (نك: شيخ صدوق، فضايل الأشهر الثلاثه، ص 108) : «و این ماهی است که نداها در آن شنیده، و دعاها در آن مستجاب می شود».

با تتبع در آيات و روايات و ملاحظه گفتار مفسران و ديگر كارشناسان ديني، مشخص مي شود كه در شرح اين دو ويژگي مهم ماه رمضان نيز، مباحث متنوع بسياري مطرح هست؛ از جمله:

الف) رابطه مفهومي «نداء» با «دعاء»
اولين بحثي كه قابل طرح و بررسي مي باشد اين است: آيا «نداء» با «دعاء» يكي هست و يا متفاوتند و دو چيز محسوب مي شوند؟
به روشني شاهديم كه امام علي (ع) در قالب دو جمله مذكور، از شنيده شدن «نداء» و «دعاء» در ماه رمضان ياد نموده است؛ و نه در قالب يك جمله؛ پس نمي توان اين دو ويژگي را مترادف دانست.
نكته شايان ذكر اينكه: آن بزرگوار در آغاز مناجات شعبانيه نيز؛ پس از ذكر شريفه «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ» («خدایا! بر محمّد و خاندان محمّد درود فرست»)، به محضر ربوبي چنين عرضه داشت: «وَ اسْمَعْ دُعَائِی إِذَا دَعَوْتُکَ وَ اسْمَعْ نِدَائِی إِذَا نَادَیْتُکَ» : «و شنوای دعایم باش آنگاه که می ‏خوانمت و صدایم را بشنو آن گاه که صدایت می کنم».
به نظر ميرسد: اگرچه ماهيت دو مفهوم «نداء» و «دعاء»، نزديك به هم است؛ ولي از سخن ارباب فن چنين برميآيد كه اجمالا بين اين دو تعبير معنوي، تفاوت وجود دارد؛ زيرا ارباب لغت مي گويند:

1) مفهوم و كاربرد «ندا»
•    "نداء" مصدر قیاسی باب "مفاعلة" از ماده‌ی "نَدِیَ" و در لغت به معنای فراخواندن و صدا زدن آمده است. (النداء: الدعاء و کسرُ النونِ أکثرُ من ضمّها و المدّ فیهما اکثر من القصر) [ حسن، عباس، النحو الوافی، مصر، دارالمعارف، ‌چاپ سوم.]  همزه‌ی آخر آن منقلب از "واو" و بیش‌تر به شکل مدّ (نداء) به کار می‌رود اگر چه کاربرد قصر آن (ندا) نیز جایز است
•    نداء به دو معنی است؛ يكي صدای بلند و فریاد؛ و ديگري، صدا زدن از راه دور.
•    واژه نداء، بیشتر برای صدا زدن کسی که دور است یا برای جلب توجه جمعی به کار می‌رود.
•    در قرآن و روایات، ندا اغلب برای صدا زدن خداوند یا پیامبران به کار می‌رود.
•    همچنین، ندا می‌تواند برای صدا زدن و فراخوانی مردم به انجام کاری یا ترک کاری استفاده شود.

2) مفهوم و كاربرد «دعا»
•    دعا به معنای خواندن، طلب کردن، درخواست کردن و تمنا کردن است.
•    این واژه، بیشتر برای درخواست کمک، رحمت، مغفرت و برکت از خداوند به کار می‌رود.
•    دعا می‌تواند به صورت زبانی یا قلبی باشد.
•    دعا می‌تواند برای درخواست هر نوع حاجت دنیوی یا اخروی باشد.
•    دعا میتواند هم با صدای بلند و هم با صدای آهسته گفته شود.

نتيجه سخن اينكه: «نداء» با «دعاء» با هم فرق نمی‏کنند و از یک مقوله هستند. کسانی که اهل اين مطالب هستند، به كتب لغت كه مراجعه کنند، مي‏بينند كه آنجا می‏گویند ندا، صدا زدني است که با آواز بلند باشد و دعا آوازش كوتاه است. اين دو صدا فقط از نظر بلند و کوتاهی با هم فرق دارند؛ وگرنه ماهیتاً یک چیزند. لذا اگر بر «نداء»، «دعا» اطلاق شود، دُرُست است و مشکلی ندارد. آن هم صدا كردن و خواندن است. این یک مطلب كه تذكر دادم.

ب) چيستي «سميع» بودن خداوند
جمله «وَ هُوَ شَهْرٌ يُسْمَعُ فِيهِ النِّدَاءُ»، گوياي اين است كه نداء انساني در ماه رمضان مورد توجه قرار مي گيرد؛ و كسي يا كساني، صداي نداء دهنده را مي شنوند؛ برترين و اصلي ترين موجوديكه شنونده نداء ناديان مي باشد، كسي جز خداوند نيست؛ 

در قرآن كريم، شاهد اين هستيم كه چهل و هفت بار واژه «سميع » به كار رفته است؛ در همه آنها اين واژه صفت خدا قرار گرفته است، جز در آيه « ...فَجَعَلْناهُ سَمِيعاً بَصيراً» (سوره انسان/ آیه۲) كه در مورد اسنان به كار رفته است؛  

واژه «سميع» در قرآن به ظاهر در دو معنى به كار رفته است: يكى به معنى حضور مسموعات نزد خدا و اين معنا بيشترين سهم را در استعمال دارد، و ديگرى به معنى «مُجيب» چنان كه مى فرمايد: « ...سَمِيعُ الدُّعَاء» (سوره آل عمران/ آیه۳۸).

البته حق اين است كه «سميع» يك معنا بيش ندارد و آن شنيدن است وخدا در هر حال، دعاى بندگان را مى شنود، ولى گاهى مقرون به اجابت هست و گاهى نيست، وجمله «سَمِيعُ الدُّعاء»، جامع بين اين دو معنا است و اگر فرض كنيم كه مقصود از «سميع الدعاء»، «مجيب الدعاء» است، اين خصوصيت از لفظ استفاده نمى شود، بلكه از قراين خارجى به دست مى آيد.

دو نکته شایان توجه: 

نکته اول: از بررسی اولیه آیات و روایات مربوطه، مشخص گردید که تنها در دو  آيه، با استفاده از ماده «نَدي» از نداي الهي خبر داده شد:
•    «وَ نادَيْناهُ مِنْ جانِبِ الطُّورِ الْأَيْمَنِ وَ قَرَّبْناهُ نَجِيًّا» ( مريم/ آيه 52)؛
•    وَ نادَيْناهُ أَنْ يا إِبْراهيمُ (الصافات/ آيه 104). 
ولی این بدین معنی نیست که نداء و دعوت از ناحیه ذات پروردگار ناچيز است؛ زیرا:

اولا: در قرآن کریم و نیز در خلال روایات، شاهد نداهای فروان و دعوت های بیشمار الهی هستيم؛ منتهی در قالب تعابیر دیگر؛ از جمله:
1) نداهای خطابی متنوع؛ علمای علوم قرآنی گفته اند : خطاب های قرآن بر بیش از سی وجه است (مجله مکتب اسلام، شماره 5 (سال 81) , نساجی زواره، اسماعیل) از قبیل :
•    «يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ فَلَا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَلَا يَغُرَّنَّكُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ» (فاطر/ آیه 5)؛ و نداهای دیگر.
•      یا ایهاالذین آمنوا که 89 بار در قران ذکر شده؛ 
•    یا ایها النبیّ...
•    یا ایها الرسول
•    یا ایها الانسان؛
•    ادعونی استجب لکم؛
•    و.... و... و...  ؛

البته در روایات شاهد تعابیر ذیل و همانند هاي آنها هستیم؛ از جمله:

1) «نَادَى اللَّهُ مُوسَى مِنَ الشَّجَرَةِ،...» (خصيبى، حسين بن حمدان، متوفای 334 ق، ‏الهداية الكبرى، ص121)...؛
2) َ «ثُمَّ نَادَى اللَّهُ تَعَالَى آدَمَ أَنَّ أَفْضَلَ أَوْقَاتِ الْعِبَادَةِ الْوَقْتُ الَّذِي أَدْخَلْتُكَ وَ زَوْجَتَكَ الْجَنَّة...» (مجلسی، بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج‏79 / ص274).
نكته امام صادق علیه السلام فرمودند: «لذتی که در ندای الهی است، خستگی و رنج عبادت را برطرف می کند» (تفسیر تسنیم: آیة الله جوادی آملی، ج 2، ص 356 )

ثانیا: بارها در قرآن كريم از تعبیر های «قُل» و همانند آن: فَاعْتَبِرُوا يا أُولِي الْأَبْصارِ» (حشر/ آيه 2)   استفاده شده است. 

نکته دوم: خطاب‏هاى قرآنى داراى اوج و حضیض و نیز داراى مراتب متوسط است:
•    پایین‏ترین خطابات قرآني، تعبیر «یا ایها الناس‏» است؛ که در قرآن حدود بیست‏بار تکرار شده و یک خطاب جامع و عمومى است و نشان مى‏دهد که قرآن مخصوص نژاد و قبیله و قشر خاصى نیست، بلکه همگان را در این دعوت شرکت مى دهد....
•    مرحله متوسط خطاب «یا ایها الذین آمنوا» و بالاتر از آن «اولى العلم‏» و «اولى‏الابصار» است که مخاطب خداوند، مؤمنان هستند . بنابراین خداوند ربوبیت‏خود را در قالب ذکر نعمت‏هاى معنوى و باطنى مانند: ارسال رسل، انزال کتب، نبوت، امامت، ولایت و ... بیان مى‏کند که انسان در این مرحله از خطاب در ردیف فرشتگان قرار مى‏گیرد.... 
•    و بالاخره عالى‏ترین مرحله خطاب و ندا «یا ایها الرسول‏» و «یا ایها النبى‏» است که وجود مقدس پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله مورد خطاب خداى سبحان قرار گرفته است .
•    البته: رایج ترین ندا و خطاب در قرآن، و معمول‏ترین خطاب در قرآن کریم همان خطاب به مؤمنان است که با تعبیر (یا ایها الذین آمنوا . .). شروع مى‏شود . این تعبیر در قرآن کریم هشتاد و هفت مورد ذکر شده که نخستین آن آیه (یا ایها الذین آمنوا لا تقولوا راعنا و قولوا انظرنا واسمعوا . .). (بقره/ آیه 104) و آخرین آن آیه (یا ایها الذین آمنوا توبوا الى الله توبة نصوحا) (تحریم/ آیه 8) مى‏باشد.

تذکر: جهت آشنائی بیشتر مراجعه شود به مقاله: نداها و خطابهای الهی در قرآن، نویسنده: اسماعیل نساجی زواره، ماهنامه مکتب اسلام 1381 شماره 5».

ج) چه نداهائي شنيده نمي شود و چه دعاء هائي مستجاب نمي گردد؟
در عين حاليكه ماه رمضان ماهي است كه : «وَ هُوَ شَهْرٌ يُسْمَعُ فِيهِ النِّدَاءُ وَ يُسْتَجَابُ فِيهِ الدُّعَاءُ»، ولي از برخي از آيات و روايات به خوبي برميآيد كه حتي در اين ماه عزيز هم، به برخي از نداء ها، توجه نمي شود، و بعضي از دعاء ها مستجاب نمي شود؛ گو اينكه اين نداء ها شنيده نمي شوند و اين دعاء ها مورد توجه قرار نمي گيرند.
در آموزه‌های دینی، دلایل متعددی برای شنيده نشدن برخي از نداء ها و استجابت نشدن بعضي از  دعاها توسط خداوند ذکر شده است؛ برخی از این دلایل عبارتند از:

1) گناه و معصیت: 
گناهان، به‌ویژه گناهان کبیره، می‌توانند حجابی بین بنده و خداوند ایجاد کنند و مانع از رسیدن صدا و ندای بنده به خداوند شوند.
در آیات و روایات، به این موضوع اشاره شده است که گناهان، موجب دوری از خداوند و عدم استجابت دعا می‌شوند.

2) قلب غافل و بی‌توجه: 
•    دعاهایی که از روی غفلت و بی‌توجهی و بدون حضور قلب ادا می‌شوند، کمتر مورد توجه خداوند قرار می‌گیرند؛ به سخن ديگر: خداوند به قلوب بندگان آگاه است و دعایی که از عمق جان و با توجه کامل به او ادا شود، ارزشمندتر است.
دعا یعنى درخواست از خداى متعال براى برآورده ساختن حاجتى مى باشد و طبیعى است که این ارتباط در صورتى مؤثر است که فقط ظاهر دعا مورد توجه نباشد، بلکه در باطن انسان توجه به خدا و تضرع به پیشگاه او شکل بگیرد و انسان فقط خدا را مؤثر در امور بداند. رسول اکرم صلى الله علیه وآله مى فرماید: «اعلموا ان الله لا یقبل دعاءً عن قلب غافل»؛ «بدانید که خداوند دعائى که از قلب غافل برخاسته باشد قبول نمى کند»  (میزان الحکمه،ج 2، ص 875)؛
در واقع خداى متعال این گونه بندگان خود را تأدیب و تربیت مى کند تا از راه خطا بازگشته و مسیر صحیح هدایت الهى را در زندگى خود انتخاب کنند.

3) عدم تطابق با مشیت الهی: 
گاهی اوقات، خواسته‌های ما با مشیت و حکمت الهی همخوانی ندارند؛ خداوند به مصلحت بندگان خود آگاه‌تر است و ممکن است دعایی را که به ضرر بنده باشد، مستجاب نکند.
خداى متعال بر اساس حکمت خود، این عالم را طبق قوانین خاص اداره مى کند و هیچگاه، این قوانین را نقض نمى کند. بنابراین استجابت دعا باید از مسیر قوانین و سنن الهى جریان یابد و اگر دعایى نقض کننده این مطلب باشد، مستجاب نمى شود؛ زیرا خداى متعال فقط کریم نیست؛ بلکه حکیم نیز هست و هیچ صفتى از صفات او، صفت دیگرش را نقض نمى کند.
امام على علیه السلام مى فرماید: «ان الله سبحانه لا ینقض حکمته فلذلک لا یقع الاجابة فى کل دعوة»؛ «خداوند سبحان حکمت خویش را نقض نمى کند بنابراین هر دعایى را مستجاب نمى سازد».(میزان الحکمة، ج 2، ص 876.)

4) دعای همراه با ظلم: 
دعای کسی که با دیگران ظالمانه رفتار میکند شنیده نمی شود.

5) دعای همراه با شک: 
دعای کسی که با شک و تردید به خداوند دعا میکند شنیده نمی شود.

6) دعای بدون عمل: 
دعای کسی که بدون عمل و تلاش از خداوند درخواست میکند شنیده نمی شود.
به طور کلی، می‌توان گفت که خداوند به ندای هر بنده‌ای که با قلب پاک و نیت خالص به او روی آورد، گوش می‌دهد. اما موانعی مانند گناه، غفلت، و عدم تطابق با مشیت الهی، می‌توانند مانع از استجابت دعا شوند.

د) اوقات خاص مؤثر  در شنیده شدن ندا و استجابت دعا 
•    ماه رمضان: به ویژه شب‌های قدر، که درهای رحمت الهی گشوده می‌شود.
•    هنگام اذان: به ویژه اذان صبح و مغرب.
•    هنگام باران: که رحمت الهی نازل می‌شود.
•    هنگام سجده: که بنده در نزدیک‌ترین حالت به خداوند قرار دارد.
•    شب جمعه و روز جمعه: که از اوقات پرفضیلت برای دعا است.
•    هنگام بیماری: که بنده به خداوند نزدیک‌تر می‌شود.
•    هنگام گرفتاری و سختی: که بنده با تمام وجود به خداوند پناه می‌برد.
•    هنگام توبه و استغفار: که بنده از گناهان خود پشیمان می‌شود.

موقعیت‌های خاص: 
•    دعای مظلوم: که خداوند به سرعت به آن پاسخ می‌دهد.
•    دعای والدین برای فرزندان: که از دعاهای مستجاب است.
•    دعای مسافر: که در سفر به خداوند نزدیک‌تر است.
•    دعای روزه دار: به ویژه هنگام افطار.
•    دعای کسی که به حج رفته است: در این حالت فرد مهمان خدا به حساب می آید.
•    دعای جهاد کننده در راه خدا: که از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
•    دعای بیمار: که امیدش به خدا بیشتر است.
•    دعای امام عادل: که برای مردم دعا می کند.
•    دعای جمعی مؤمنان: که همبستگی و اتحاد آنها را نشان می‌دهد.

علاوه بر این، در هر زمانی که انسان با قلبی پاک و نیت خالص به خداوند روی آورد، دعای او شنیده و مستجاب می‌شود.

حدیثی ارزشمند:
علامه مجلسی: «فيما وَعَظَ اللّه ُ بِهِ عيسى عليه السلام : يا عيسى ، قُلْ لِظَلَمَةِ بَني إسرائيلَ : لا تَدعُوني و السُّحتُ تحتَ أقدامِكُم و الأصنامُ في بُيوتِكُم ، فإنّي آلَيتُ أن اُجِيبَ مَن دَعاني ، و إنَّ إجابَتي إيَّاهُم لَعنٌ لَهُم حَتّى يَتَفَرَّقوا»  .[مجلسي، بحار الأنوار : 93/373/16] : «از جمله اندرزهاى خداوند متعال به عيسى عليه السلام اينست : اى عيسى! به ستمگران بنى اسرائيل بگو : در حالى كه زير پاهاى شما حرام قرار دارد و در خانه هايتان بت ، مرا مخوانيد ؛ زيرا من سوگند خورده ام كه هر كس مرا بخواند پاسخش را بدهم، و پاسخ من به آنان، تا زمانى كه [از محفل دعا] پراكنده شوند ، نفرين كردن بر ايشان است» .