شرح خطبه رمضانيه امام علی (ع)| قسمت یازدهم

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ، شرح خطبه رمضانيه امام علی (ع)| قسمت یازدهم

نگارنده: حجت الاسلام و المسلمین سیدحسین شفیعی دارابی

*******

جلسه یازدهم: شرح ويژگي هفتم و.... ماه رمضان: «... وَ هُوَ شَهْرٌ فِيهِ لَيْلَةٌ نَزَلَتِ الْمَلَائِكَةُ فِيهَا مِنَ السَّمَاءِ فَتُسَلِّمُ عَلَى الصَّائِمِينَ وَ الصَّائِمَاتِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى مَطْلَعِ الْفَجْرِ ».

مقدّمه
در آغاز جلسه ششم گفتيم : اميرمؤمنان در خلال خطبه رمضانيه، از 14 ويژگي ماه مبارك رمضان ياد نموده است؛ و در همان جلسه گفتيم: در يك دسته بندي كلي مي توان مجموعه ويژگي هاي رمضانيه مذكور در اين خطبه را، به دو دسته تقسيم نمود: 

1) ويژگي هاي مربوط به تمامي شبها و همه روزهاي ماه رمضان؛
2) ويژگي هاي خاص شب قدر از ماه رمضان.

از جلسه ششم تا دهم، با بهره گيري از فرازهاي پيشين از خطبه رمضانيه، توفيق يافتيم تا به شرح شش ويژگي از مجموعه ويژگي هاي عام ماه رمضان ياد كنيم، و به شرح اجمالي هريك از آنها به پردازيم؛ در ادامه اين خطبه نيز، از ديگر ويژگي هاي عام ماه رمضان ياد خواهيم نمود و پيرامون هريك، توضيحات مناسبي را بازگو مخواهيم نمود؛ اما در اين جلسه، با جملاتي از خطبه رمضانيه مواجه هستيم كه در آنها از برترين ويژگي ماه رمضان؛ يعني آراسته بودن آن با شبي مبارك (كه برترين شب هاي اين ماه بلكه والاترين شب هاي سال محسوب مي شود)؛ يعني «شب قدر» و مباحث پيراموني آن سخن به ميان آمده است؛ امام علي (ع) در اين بخش از خطبه رمضانيه خود ميفرمايد: «وَ هُوَ شَهْرٌ فِيهِ لَيْلَةٌ نَزَلَتِ الْمَلَائِكَةُ فِيهَا مِنَ السَّمَاءِ فَتُسَلِّمُ عَلَى الصَّائِمِينَ وَ الصَّائِمَاتِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى مَطْلَعِ الْفَجْرِ؛ وَ هِيَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ قُدِّرَ فِيهَا وَلَايَتِي قَبْلَ أَنْ خُلِقَ آدَمُ ع بِأَلْفَيْ عَامٍ، صِيَامُ يَوْمِهَا أَفْضَلُ مِنْ صِيَامِ أَلْفِ شَهْرٍ، وَ الْعَمَلُ فِيهَا أَفْضَلُ مِنَ الْعَمَلِ فِي أَلْفِ شَهْرٍ» : «و در این ماه، شبی است که فرشتگان در آن از آسمان فرود می آیند و تا دمیدن سپیده فجر، بر مردان و زنان روزه دار به اذن پروردگارشان سلام می گویند، و آن شب قدر است که دو هزار سال پیش از آفرینش آدم خدا در آن ولایت مرا تقدیر فرمود؛ روزه یک روز آن بهتر از روزه هزار ماه، و عمل در آن بهتر از عمل هزار ماه است».

امام علي (ع) در اين بخش از خطبه رمضانيه؛ ضمن يادكردن «شب قدر»، از چهار ويژگي والاي آن ياد نمود؛ كه قطعا همه آنها از ويژگي هاي ماه رمضان محسوب مي شوند:

الف) شرح ويژگي اول شب قدر (= ويژگي هفتم ماه رمضان: نزول ملائك از آسمان)
امام علي (ع) در پرتو فراز «وَ هُوَ شَهْرٌ فِيهِ لَيْلَةٌ نَزَلَتِ الْمَلَائِكَةُ فِيهَا مِنَ السَّمَاءِ ....»؛ به ويژگي ديگري از ماه رمضان اشاره دارد؛ كه عبارت است از آراسته بودن اين ماه به شب با عظمت «قدر»؛ البته آن حضرت، در آغاز سخن، نامي از شب قدر به ميان نميآورد؛ فقط فرمود: «وَ هُوَ شَهْرٌ فِيهِ لَيْلَةٌ نَزَلَتِ الْمَلَائِكَةُ فِيهَا مِنَ السَّمَاءِ فَتُسَلِّمُ عَلَى الصَّائِمِينَ وَ الصَّائِمَاتِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى مَطْلَعِ الْفَجْرِ»؛ اين شب آراسته به دو ويژگي مهم مي باشد:

1) نزول ملائك از آسمان؛
2) درود فرستادن فرشتگان نازله از آسمان بر مردان و زنان روزه دار؛ از آغاز شب تا طلوع فجر.
نكته: تعبير «بِإِذْنِ رَبِّهِمْ» به اين نكته اشاره دارد كه سلام كردن ملايك بر مردان و زنان روزه دار، از پيش خودشان نيست (كه اگر اين هم بود، بازهم اقدامي مثبت تلقي مي شد)؛ بلكه ماموريتي است از ناحيه خداي متعال و به اذن الهي صورت مي پذيرد

در جهت شرح ويژگي مورد اشاره نيز مباحث قابل ذكر مي باشد؛ از جمله:

بحث اول: طرح دو پرسش و پاسخ به آنها
تأمل در محتواي جمله «وَ هُوَ شَهْرٌ فِيهِ لَيْلَةٌ نَزَلَتِ الْمَلَائِكَةُ فِيهَا مِنَ السَّمَاءِ... »، موچب بروز پرسشهائي متنوع خواهد شد؛ از جمله: 

الف) پرسش اول و پاسخ به آن

1. طرح پرسش اول
بر اساس مفاد آيات 4 و 5 سوره قدر ( َنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ کُلِّ أَمْرٍ. سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ) و خطبه شعبانيه نبوي و نيز فراز «وَ هُوَ شَهْرٌ فِيهِ لَيْلَةٌ نَزَلَتِ الْمَلَائِكَةُ فِيهَا مِنَ السَّمَاءِ فَتُسَلِّمُ عَلَى الصَّائِمِينَ وَ الصَّائِمَاتِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى مَطْلَعِ الْفَجْرِ» از خطبه رمضانيه امام علي (ع) و مفاد بسياري از روايات معصومين (ع)، نزول فرشتگان در شب قدر، واقعيتي ترديد ناپذير مي باشد؛ اما سؤالي كه در اين مورد مطرح مي شود اينست: آيا نزول فرشتگان به زمين، خاص شب قدر است؛ يا در شب ها و روزهاي ديگر از ماه رمضان و حتي روزها و شب هاي ماه هاي ديگر از سال هم اين نزول مطرح بوده و مي باشد؟

2. پاسخ به پرسش اول
پاسخ تفصيلي و دقيق از اين پرسش را به فرصت ديگري موكول مي نمائيم؛ اما آنچه كه فعلا بطور اجمال بدان اشاره داريم اين است: قطعا اصل نزول فرشتگان (با صر ف نظر از خصوصيات و محتواي نزول)، اختصاص به شب قدر نداشته و ندارد؛ يعني در شب هاي ديگر از ماه رمضان و حتي در غير ماه رمضان، به وقوع پيوسته و حتي ممكن است واقع شود؛ زيرا:

اولا: در طول نبوت انبياء الهي، نزول وحي و... براي جمع چشمگيري از انبياء الهي (خاصه انبياء اولوا العزم) مطرح بوده است؛ قطعا همه اين نزول ها در ماه رمضان نبوده؛ نيز اينگونه نبود كه نزول عذاب از طريق خداوند و با واسطه ملائك، در ماه رمضان محقق شده باشد؛ 

ثانيا: نزول تدريجي قرآن در طول 23 ساله بعثت نبوي؛ حاكي از اين است كه نزول جبرئيل براي آوردن وحي قرآني، در غير شبهاي ماه رمضان هم بوده است؛ نكته مهمتر ايكه: برخي از سوره ها (از جمله سوره أنعام) همراه با ملايك ديگر بوده است؛ بنابر برخی از روایات، این سوره همراه با هفتاد هزار فرشته تسبیح‌گوی و به صورت یک‌‌جا بر پیامبر(ص) نازل شده است و ...

ثالثا: ما در واقعه جنگ بدر و....شاهد نزول ملائك هستيم؛ در قرآن ور وايات به اين مسئله توجه داده شده است؛ از جمله:

•    فرود هزاران فرشته امدادگر از سوى خداوند براى مجاهدان جنگ بدر، پس از كمک‌خواهى آنان: «إِذْ تَسْتَغِيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجَابَ لَكُمْ أَنِّي مُمِدُّكُم بِأَلْفٍ مِّنَ الْمَلآئِكَةِ مُرْدِفِينَ. • وَمَا جَعَلَهُ اللّهُ إِلاَّ بُشْرَى لَكُمْ وَلِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُكُم بِهِ وَمَا النَّصْرُ إِلاَّ مِنْ عِندِ اللّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ » [ انفال/سوره۸، آيه 9 و 10] : «به خاطر بياوريد )زمانى را كه از شدّت ناراحتى در ميدان بدر، از پروردگارتان كمک مى‌خواستيد؛ و او خواسته شما را پذيرفت (و گفت): من شما را با هزار فرشته، كه پياپى فرود مى‌آيند، يارى مى‌كنم. ولى خداوند، اين را تنها براى شادى و اطمينان قلب شما قرار داد؛ و پيروزى جز از طرف خدا نيست؛ زيرا خداوند توانا و حكيم است.»
تذكر: «مردفين» به اين معناست كه هر فرشته‌اى فرشته ديگرى را به دنبال داشت (طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص ۸۰۸.)

•    وحی خداوند به فرشتگان حاضر در كارزار بدر، براى پشتيبانى از مجاهدان و ثبات بخشيدن به آنان:
«إِذْ يُوحِي رَبُّكَ إِلَى الْمَلآئِكَةِ أَنِّي مَعَكُمْ فَثَبِّتُواْ الَّذِينَ آمَنُواْ سَأُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُواْ الرَّعْبَ فَاضْرِبُواْ فَوْقَ الأَعْنَاقِ وَاضْرِبُواْ مِنْهُمْ كُلَّ بَنَانٍ» [انفال/سوره۸، آیه۱۲] : «و به ياد آر هنگامى را كه پروردگارت به فرشتگان وحى كرد: من با شما هستم؛ كسانى را كه ايمان آورده‌اند، تقويت كنيد. بزودى در دلهاى كافران ترس و وحشت مى‌افكنم؛ ضربه‌ها را بر بالاتر از گردن بر سرهاى دشمنان فرودآريد؛ و همه انگشتانشان را قطع كنيد!»؛
تذكر: البته برداشت مذكور بنا بر اين احتمال است كه خطاب «فاضربوا» متوجّه ملائكه باشد.[طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص ۸۰۹]

•    مژده امدادرسانى به مجاهدان غزوه بدر، به واسطه فرشتگان آرامش‌دهنده دلهاى آ«ن : «بَلَى إِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ وَيَأْتُوكُم مِّن فَوْرِهِمْ هَذَا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُم بِخَمْسَةِ آلافٍ مِّنَ الْمَلآئِكَةِ مُسَوِّمِينَ • وَمَا جَعَلَهُ اللّهُ إِلاَّ بُشْرَى لَكُمْ وَلِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُكُم بِهِ وَمَا النَّصْرُ إِلاَّ مِنْ عِندِ اللّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ» [آل‌عمران/سوره۳، آیه۱۲۵ و 126] : «آرى، امروز هم اگر استقامت و تقوا پيشه كنيد، و دشمن به همين زودى به سراغ شما بيايد، پروردگارتان شما را به پنج هزار نفر از فرشتگان نشان دار، مدد خواهد داد. ولى اين يارى فرشتگان را خداوند فقط براى بشارت، و اطمينان خاطر شما قرار داده؛ وگرنه، پيروزى تنها از جانب خداوند تواناى حكيم است»؛

رابعا: روايات متعدد حاكي از نزول ملائك براي ياري رساني به امام حسين (ع)؛ و نيز جهت استقبال و بدرقه زاائران اربعيني و غير اربعيني آن حضرت نيز دال بر نزول ملائك در غير شبهاي قدر مي باشند؛ از باب نمونه:
وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ مُوسَى بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عُمَرَ بْنِ أَبَانٍ الْكَلْبِيِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع ‏«إِنَّ أَرْبَعَةَ آلَافِ مَلَكٍ عِنْدَ قَبْرِ الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ- شُعْثاً غُبْراً يَبْكُونَهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ- رَئِيسُهُمْ مَلَكٌ يُقَالُ لَهُ مَنْصُورٌ- فَلَا يَزُورُهُ زَائِرٌ إِلَّا اسْتَقْبَلُوهُ وَ لَا يُوَدِّعُهُ مُوَدِّعٌ إِلَّا شَيَّعُوهُ وَ لَا يَمْرَضُ إِلَّا عَادُوهُ وَ لَا يَمُوتُ إِلَّا صَلَّوْا عَلَى جِنَازَتِهِ وَ اسْتَغْفَرُوا لَهُ بَعْدَ مَوْتِه» (شيخ حُرّ عامِلي، وسائل الشيعة ؛ ج‏۱۴ ؛ ص۴۱۰) : « ابان بن تغلب مى‏گويد: امام صادق (ع) فرمود: چهار هزار فرشته آشفته موى غبار آلود بر قبر حسين گمارده شده‏اند كه تا روز قيامت براى او گريه مى‏كنند. رئيس آنها فرشته‏اى است كه او را «منصور» مى‏گويند، و هيچ زائرى امام را زيارت نمى‏كند مگر آنكه اين فرشتگان از او استقبال مى‏كنند، و از زيارت باز نمى‏گردد مگر آنكه اين فرشتگان او را بدرقه مى‏كنند، و بيمار نمى‏شود مگر آنكه او را عيادت مى‏كنند، و نمى‏ميرد مگر آنكه بر جنازه‏اش نماز مى‏گزارند و براى او پس از مرگش آمرزش مى‏طلبند».

خامسا: روايات دال بر امداد رساني ملائك در هنگامه ظهور امام مهدي (ع) و شكل گيري دولت جهاني آن بزرگوار؛ از باب نمونه:

1) ابن عبّاس مى گوید: روزى كه رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم) درباره نبوت خود و امامت امیرمۆمنان على(علیه السلام) و یازده فرزند معصوم آن حضرت سخن مى گفت، فرمود: «به راستى كه خداى تبارك و تعالى نظرى به زمین افكند و مرا انتخاب نمود و پیغمبر قرار داد. بار دیگر نظرى به زمین افكند و على(علیه السلام) را انتخاب نمود و او را پیشوا و امام قرار داد. آنگاه به من فرمان داد تا او را، برادر، دوست، وصىّ، جانشین و وزیر خود گردانم. آرى! على از من است و من از على هستم. او شوهر دختر من، و پدر دو نوه من حسن و حسین است. آگاه باشید كه خداى تعالى، من و آنها را حجّت بر بندگان خود ساخته، و از صلب حسین امامانى قرار داده است كه دین مرا بر پا مى دارند و وصیّت مرا حفظ مى كنند. نهمین آنها قائم اهل بیت من و مهدى اُمّت من است كه در خوى، گفتار و كردار از همه كس به من شبیه تر است. او بعد از غیبت طولانى و سرگردانى مردم، ظاهر مى شود امر خدا را آشكار مى كند و دین حق را ظاهر مى سازد. به یارى خداوند تأیید مى گردد، و به وسیله فرشتگان یارى مى شود، و زمین را پر از عدل و داد مى نماید همان گونه كه پر از ظلم و ستم شده است». (علي بن محمد الخزاز القمي - متوفاي 400ق-،كفایة الاثر، ص 10؛ صافي، لطف الله، منتخب الاثر، ص 81)؛

2) ابو حمزه ثمالى از امام باقر(علیه السلام) روایت كرده است كه آن حضرت در حدیثى فرمود: ««هرگاه قائم آل محمّد(علیه السلام) ظهور كند، خداوند او را با فرشتگان نشاندار و . . . مقرّب یارى مى كند. جبرئیل، پیشاپیش او و میكائیل از طرف راست و اسرافیل از طرف چپ او حركت مى كنند. اُبهت و رعب و وحشت به فاصله یك ماه راه از جلو، عقب، چپ و راست او حركت مى كند (یعنى شعاع هیبت آن حضرت تا مسافت یك ماه راه را زیر پوشش مى گیرد) و فرشتگان مقرّب خدا خدمت گزاران او هستند.همراه او شمشیرى بركشیده و برهنه است. خداوند متعال، روم، دیلم، سند، هند، كابل شاه و خَزَر را براى او فتح مى كند». (غیبت نعمانى، ص 234، ح 22 بشارة الاسلام، ص 118)؛

سادسا: به ظن قوي، مفاد آيات دال بر تداوم نصرت الهي نسبت به مومنان ؛ از جمله آيه «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنوا إِن تَنصُرُوا اللَّهَ يَنصُركُم وَيُثَبِّت أَقدامَكُم» (محمد/ آيه7) و آيات همخوان با آن نيز مي تواند دليل بر نزول ملائك در غير شبهاي قدر بوده باشند؛ زيرا قطعا يكي از راه هاي نصرت الهي از مؤمنان، نصرت از طريق ملائك خواهد بود؛ زيرا از جمله ظرفيت هاي تحقق وعده نصرت الهي، نزول ملائك جهت امداد مومنان خواهد بود 

ب) پرسش دوم و پاسخ از آن

1. طرح پرسش دوم:
خوب اگر ملائك در غير ماه رمضان و غير ليله القدر نازل مي شوند؛ پس آيات و روايات حاكي از نزول ملائك در شب هاي قدر  را چگونه بايد توجيه نمود؟

2. پاسخ به پرسش دوم

اولا: طبق قاعده فلسفي و اصولي «اثبات شيء نفي ماعدا نميكند» (نك: اسلام كوئست، و ويكي پديا) ، ميگوئيم: مفاد آيات سوره قدر و روايات حاكي از نزول ملائك در شب قدر، مفادي اثباتي است و نه سلبي و نه انحصاري؛ يعني گويند: در اين شب، ملائك براي انجام ماموريت هائي خاص، نازل مي شوند و...؛ نه اينكه مفادشان اين باشد كه در موقعيت ها و شرايط ديگر، ملائك نازل نمي شوند؛

ثانيا: اين آيات و روايات، حاكي از ماموريت ويژه ملائك در شب قدر مي باشند؛ پس بطور كلي، نافي نزول ملائك در غير شب هاي قدر نمي باشند.
نتيجه سخن اينكه: وقوع اصل نزول ملائك در غير شب قدر از ماه رمضان و در شب هاي غير ماه رمضان نمي باشند.

بحث دوم: نزول ملائك به محضر امام زمان (ع) و حضور در مجالس مؤمنین

1. نزول ملائک به محضر امام زمان (ع)
•    الإمام الباقر عليه السلام : لاتَخفى عَلَينا لَيلَةُ القَدرِ ، إنَّ المَلائِكَةَ يَطوفونَ بِنا فيها .» (تفسير القمّي : ج 2 ص 290 ، بحار الأنوار : ج 97 ص 13 ح 19)؛
•    تفسير القمّي : قيلَ لِأَبي جَعفَرٍ عليه السلام : تَعرِفونَ لَيلَةَ القَدرِ؟ فَقالَ : «وكَيفَ لانَعرِفُ لَيلَةَ القَدرِ وَالمَلائِكَةُ يَطوفونَ بِنا فيها» (تفسير القمّي : ج 2 ص 431 ، بحارالأنوار : ج 97 ص 14 ح 23 )؛

2) حضور ملائک در مجالس مؤمنین
مرحوم میرزا جواد ملکی تبریزی گوید: «در روایات اهل بیت (علیهم‌السّلام) آمده است : "و في ليلة القدر تنزل الملائكة و الروح فيها بإذن ربهم من كل أمر، و يحضرون مجالس المؤمنين و يؤمنون على دعائهم و يستغفرون لهم " (نك: ملكي تبريزي، ميرزا جواد، المراقبات، ص236) : «در شب قدر، ملائکه و روح القدس به اذن پروردگارشان برای هر امری نازل می شوند و در مجالس مؤمنین حاضر می شوند و بر دعاهای آنان آمین می گویند و برای آنان طلب آمرزش می کنند." فرشتگان در شب قدر فرود آمده و در زمین پخش می‌شوند، بر مجالس مؤمنین گذسته بر آنان سلام کرده و برای دعای آنان آمین می‌گویند، تا آنگاه که سپیده‌دم طلوع کند»