شرح خطبه رمضانيه امام علی (ع)| قسمت دوازدهم

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ، شرح خطبه رمضانيه امام علی (ع)| قسمت دوازدهم

نگارنده: حجت الاسلام و المسلمین سیدحسین شفیعی دارابی

*******
جلسه دوازدهم: شرح ويژگي هشتم تا يازدهم ماه رمضان: «... وَ هُوَ شَهْرٌ فِيهِ لَيْلَةٌ نَزَلَتِ الْمَلَائِكَةُ فِيهَا مِنَ السَّمَاءِ فَتُسَلِّمُ عَلَى الصَّائِمِينَ وَ الصَّائِمَاتِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى مَطْلَعِ الْفَجْرِ؛ وَ هِيَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ قُدِّرَ فِيهَا وَلَايَتِي قَبْلَ أَنْ خُلِقَ آدَمُ ع بِأَلْفَيْ عَامٍ، صِيَامُ يَوْمِهَا أَفْضَلُ مِنْ صِيَامِ أَلْفِ شَهْرٍ، وَ الْعَمَلُ فِيهَا أَفْضَلُ مِنَ الْعَمَلِ فِي أَلْفِ شَهْرٍ»

مقدّمه
در جلسه پیشین گفتیم: بخشی از ویژگیهای مطرح شده در خطبه رمضانیه امام علی (ع) در مورد ماه رمضان، ویژگیهای خاص محسوب می شوند؛ یعنی ویژگی هائی که مخصوص به یکی از شب ها و روز آن می باشد؛ و آن شب و روز هم، جز شب و روز قدر نیست؛ البته آن حضرت در آغاز سخن، نامی از شب قدر نمی برد؛ بلکه ابتداء از دو ویژگی آن یاد می کند، و پس از نام بردن از آن، از سه ویژگی دیگر این شب با عظمت یاد می کند؛ و در مجموع در این بخش از خطبه، شاهد بازگوئی پنج ویژگی شب قدر و در واقع، پنج ویژگی ماه رمضان می باشیم؛ ابتداء به نقل عبارت این بخش از خطبه می پردازیم:

«وَ هُوَ شَهْرٌ فِيهِ لَيْلَةٌ :
•    «نَزَلَتِ الْمَلَائِكَةُ فِيهَا مِنَ السَّمَاءِ» ( : ویژگی هفتم ماه رمضان= ویژگی اول شب قدر)؛
•     «فَتُسَلِّمُ عَلَى الصَّائِمِينَ وَ الصَّائِمَاتِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى مَطْلَعِ الْفَجْرِ» ( : ویژگی هشتم ماه رمضان= ویژگی دوم شب قدر)؛
•    «وَ هِيَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ قُدِّرَ فِيهَا وَلَايَتِي قَبْلَ أَنْ خُلِقَ آدَمُ ع بِأَلْفَيْ عَامٍ» ( : «ویژگی نهم ماه رمضان= ویژگی سوم شب قدر)؛
•    «صِيَامُ يَوْمِهَا أَفْضَلُ مِنْ صِيَامِ أَلْفِ شَهْرٍ» ( : ویژگی دهم ماه رمضان= ویژگی چهارم شب قدر)؛ 
•    «وَ الْعَمَلُ فِيهَا أَفْضَلُ مِنَ الْعَمَلِ فِي أَلْفِ شَهْرٍ» ( : ویژگی یازدهم ماه رمضان= ویژگی پنجم شب قدر)؛
«و در این ماه، شبی است که فرشتگان در آن از آسمان فرود می آیند و تا دمیدن سپیده فجر، بر مردان و زنان روزه دار به اذن پروردگارشان سلام می گویند، و آن شب قدر است که دو هزار سال پیش از آفرینش آدم خدا در آن ولایت مرا تقدیر فرمود روزه یک روز آن بهتر از روزه هزار ماه، و عمل در آن بهتر از عمل هزار ماه است»

شرح اجمالی ویژگی هشتم ماه رمضان= ویژگی دوم شب قدر
«فَتُسَلِّمُ عَلَى الصَّائِمِينَ وَ الصَّائِمَاتِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى مَطْلَعِ الْفَجْرِ» : «و تا دمیدن سپیده فجر، بر مردان و زنان روزه دار به اذن پروردگارشان سلام می گویند».

افعال فرشتگان در شب قدر
تذكر: جهت آگاهي از افعال و كاركردهاي فرشتگان در شب و روز قدر و ساير شب ها و روزهاي سال، مراجعه شود به كتاب «جهان شناسي»، تأليف حضرت استاد علامه، آيت الله مصباح يزدي (ويرايش جديد)، فصل چهارم، درس دوازدهم و سيزدهم. (البته به نظر ميرسد، مباحث مطرح شده در ضمن اين دو درس، نيازمند به تكميل مي باشد). 

الف) بر اساس خطبه رمضانيه 

1. نزول از آسمان
جمله «وَ هُوَ شَهْرٌ فِيهِ لَيْلَةٌ؛ نَزَلَتِ الْمَلَائِكَةُ فِيهَا مِنَ السَّمَاءِ» به صراحت از نزول ملائك در شب قدر خبر ميدهد؛ تذكر: همانگونه كه در جلسه قبل بيان نموديم؛ معني نزول فرشتگان بدن معني نيست كه تنها نزول ملائك در اين شب است و شب ها و روزهاي ديگر نزولي نداشته و ندارند؛ بلكه نزول خاصه اين آفريده هاي بزرگ الهي، مختص به چنين شب مي باشد ولي نزول عام در ساير شب هاي سال سابقه داشته و دارد. 

2. ارسال سلام به مردان و زنان روزه دار 
•    اختصاصي بودن سلام ملائك در شب قدر؛
•    چشمگیر بودن امتداد زمانی سلام ملائك در شب قدر : «فَتُسَلِّمُ عَلَى الصَّائِمِينَ وَ الصَّائِمَاتِ..»؛
•    شرايط و ويژگيهاي روزه داران در بخش مياني اين خطبه رمضانيه خواهد آمد؛ يعني در پرتو چهار جمله خطابي «أَيُّهَا الصَّائِمُ...» بدانها اشاره خواهد شد؛
•    به إذن الهي بودن سلام ملائک نسبت به روزه داران : «فَتُسَلِّمُ عَلَى الصَّائِمِينَ وَ الصَّائِمَاتِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى مَطْلَعِ الْفَجْرِ»

نكته شايان توجه اينكه:
تمام مراتب روزه داري محدود به ترك خوردن و آشاميدن و همانند آن دو نمي شود؛ بلكه مراتب گوناگوني براي آن مطرح است؛ اينست كه مي بينيم: امام صادق (ع) ميفرمايد: «إِنَّ الصِّیَامَ لَیْسَ مِنَ الطَّعَامِ وَ الشَّرَابِ وَحْدَهُ إِنَّمَا لِلصَّوْمِ شَرْطٌ یُحْتَاجُ أَنْ یُحْفَظَ حَتَّی یَتِمَّ الصَّوْمُ وَ هُوَ صَمْتُ الدَّاخِلِ أَ مَا تَسْمَعُ مَا قَالَتْ مَرْیَمُ‌بِنْتُ‌عِمْرَانَ (سلام الله علیها) إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً فَلَنْ أُکَلِّمَ الْیَوْمَ إِنْسِیًّا یَعْنِی صَمْتاً فَإِذَا صُمْتُمْ فَاحْفَظُوا أَلْسِنَتَکُمْ عَنِ الْکَذِبِ وَ غُضُّوا أَبْصَارَکُمْ وَ لَا تَنَازَعُوا وَ لَا تَحَاسَدُوا وَ لَا تَغْتَابُوا وَ لَا تَمَارَوْا وَ لَا تَکْذِبُوا وَ لَا تَبَاشَرُوا وَ لَا تَخَالَفُوا وَ لَا تَغَاضَبُوا وَ لَا تَسَابُّوا وَ لَا تَشَاتَمُوا وَ لَا تَفَاتَرُوا وَ لَا تَجَادَلُوا وَ لَا تَتَأَذَّوْا وَ لَا تَظْلِمُوا وَ لَا تَسَافَهُوا وَ لَا تَضَاجَرُوا وَ لَا تَغْفُلُوا عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ عَنِ الصَّلَاهْ». (شيخ حُرّ عامِلي، وسائل الشیعة، ج ‏۱۰، ص ۱۶۶)
: « بی‌گمان روزه، تنها دست‌کشیدن از طعام و آشامیدنی نیست و برای آن شرطی است که تنها با رعایت آن، روزه محقّق می‌شود و آن نگاهبانی معنوی و درونی است. و صوم کامل همانا صوم داخل است (یعنی از تمام آلایش درونی منزه باشد که او فقط با صمت و سکوت و دوری از خلق الله تحقق پیدا می‌کند). امام علیه‌السلام در ادامه فرمود: آیا نشنیدی آنچه که مریم بنت عمران فرمود: «إِنِّی نَذَرْتُ لِلرَّحْمنِ صَوْماً فَلَنْ أُکَلِّمَ الْیَوْمَ إِنْسِیًّا؛ به راستی من نذر کرده‌ام برای پروردگار رحمان روزه (سکوت بگیرم) پس امروز با هیچ کسی سخن نمی‌گویم» (مریم/ آيه ۲۶) امام (ع) فرمود: حضرت مریم (س) نذر روزه سکوت داشته است.

امام صاق (ع) در ادامه سخنان آموزنده خويش فرمود: پس هنگامی‌که روزه می‌گیرید:
۱- زبان خود را از دروغ نگهدارید؛
۲- دیدگانتان را از ناروا فرو پوشید؛
۳- با یکدیگر نزاع نکنید؛
۴- بر هم حسد نورزد؛
۵- غیبت یکدیگر را نکنید؛
۶- به همدیگر خشم نورزید؛
۷- سوگند دروغ نخورید؛
۸- با زن خود نیامیزید؛
۹- از اختلاف با یکدیگر بپرهیزید؛
۱۰- نسبت به هم خشمگین نشوید؛
۱۱- دشنام و ناسزا نگویید؛
۱۲- القاب زشت بر یکدیگر نگذارید؛
۱۳- با هم مجادله نکنید؛
۱۴- بر یکدیگر ستم نورزید؛
۱۵- بی‌خردی نکنید؛
۱۶- از هم دلگیر نشوید؛
۱۷- از یاد خدا و نماز غفلت نکنید.

ب) براساس آموزه هاي قرآني و روايات

1) نازل نمودن قرآن :
•    با كنار هم قرار دادن سه آيه قرآني:
«إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ» (دخان/ آيه 3)؛
«شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ...» (بقره/ آيه 158)؛
« بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ» )سوره قدر/ آيه1)
•    روايات حاكي از نزول قرآن در شب قدر بسيار است (مراجعه به متون حديثي فريقين شود)؛ از باب نمونه به ذكر يك روايت بسنده مي شود:
إمام رضا عليه السلام : «إنَّ شَهرَ رَمَضانَ هُوَ الشَّهرُ الَّذي أنزَلَ اللّهُ تَعالى فيهِ القُرآنَ ، وفيهِ فَرَّقَ بَينَ الحَقِّ وَالباطِلِ ، كَما قالَ اللّهُ عز و جل : «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِى أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْءَانُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَ بَيِّنَـتٍ مِّنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ» (عيون أخبار الرضا عليه السلام : ج ۲ ص ۱۱۶ ح ۱ ، بحار الأنوار : ج ۶ ص ۸۰ ح ۱) : امام رضا عليه السلام : همانا ماه رمضان ، ماهى است كه خداوند متعال ، قرآن را در آن نازل كرد و حق و باطل را در آن از هم جدا ساخت ، آن گونه كه خداوند فرموده است : «ماه رمضان ، ماهى كه قرآن در آن فرود آمده است تا هدايتى براى مردم و نشانه هايى روشن از هدايت و جداسازى [ميان حق و باطل ]باشد » .

تذكري مهم
اگرچه نزول قرآن كريم در شب قدر، خاص قرآن است؛ ولي نزول ساير كتب آسماني نيز در ديگر شب هاي ماه رمضان به وقوع پيوسته است؛ در روايت نبوي آمده است:
«نَزَلَت صُحُفُ إبراهيمَ في أوَّلِ لَيلَةٍ مِن شَهرِ رَمَضانَ ، واُنزِلَتِ التَّوراةُ لِسِتٍّ مَضَينَ مِن شَهرِ رَمَضانَ ، واُنزِلَ الإِنجيلُ لِثَلاثَ عَشرَةَ لَيلَةً خَلَت مِن شَهرِ رَمَضانَ ، واُنزِلَ الزَّبورُ لِثَمانِيَ عَشرَةَ خَلَونَ مِن شَهرِ رَمَضانَ ، واُنزِلَ القُرآنُ في ثَلاثٍ وعِشرينَ مِن شَهرِ رَمَضانَ » (الكافي : ج ۲ ص ۶۲۹ ح ۶ ؛ السنن الكبرى : ج ۹ ص ۳۱۷ ح ۱۸۶۴۹؛ و...) : «صُحُف ابراهيم ، در شب اوّل ماه رمضان نازل شد . تورات، شش [شب] از ماه رمضانْ گذشته، نازل شد. انجيل ، سيزده شب از ماه رمضانْ گذشته، نازل شد . زبور، هيجده [شب] از ماه رمضانْ گذشته، نازل شد. و قرآن، در بيست و سوم ماه رمضان ، نازل گشت».

2)  سر زدن به مجالس مؤمنين در شب قدر و...
مرحوم میرزا جواد ملکی تبریزی گوید: «در روایات اهل بیت (علیهم‌السّلام) آمده است : "و في ليلة القدر تنزل الملائكة و الروح فيها بإذن ربهم من كل أمر، و يحضرون مجالس المؤمنين و يؤمنون على دعائهم و يستغفرون لهم " ( نك: ملكي تبريزي، ميرزا جواد، المراقبات، ص236) : «در شب قدر، ملائکه و روح القدس به اذن پروردگارشان برای هر امری نازل می شوند و در مجالس مؤمنین حاضر می شوند و بر دعاهای آنان آمین می گویند و برای آنان طلب آمرزش می کنند." فرشتگان در شب قدر فرود آمده و در زمین پخش می‌شوند، بر مجالس مؤمنین گذسته بر آنان سلام کرده و برای دعای آنان آمین می‌گویند، تا آنگاه که سپیده‌دم طلوع کند»

شرح اجمالي ويژگي نهم ماه رمضان ( = ويژگي سوم شب قدر)
امام علي (ع) ابتداء خبر داد كه ماه رمضان آراسته با شبي است كه آن شب دراي ويژگيهاي خاصي است؛ در ادامه از دو ويژگي اين شب ياد كرد (نزول ملائك در آنو سلام كردن به مردان و زنان روزه دار تا طلوع فجر به اذن الهي)؛ در قالب فراز «وَ هِيَ لَيْلَةُ الْقَدْرِ قُدِّرَ فِيهَا وَلَايَتِي قَبْلَ أَنْ خُلِقَ آدَمُ ع بِأَلْفَيْ عَامٍ» ( : «ویژگی نهم ماه رمضان= ویژگی سوم شب قدر)، هم آن شب با عظمت را مشخص نموده؛ و هم از تقدير امامت خودش در اين شب بزرگ، به مدت دو هزار سال قبل از ولادت و آفرينش آدم عليه السلام خبر داد.
نكته: 
با لحاظ اين فراز از خطبه رمضانيه و واقعيات رخ داده در تاريخ مي توان گفت: امامت امام علي (ع)، سه مرحله را پشت سر گذراند:
1)    مرحله تقدير كه در شب قدر دو هزار سال قبل از آفرينش آدم (ع) به وقوع پيوست؛
2)    مرحله ابلاغ فراگير؛كه با نزول آيه «يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ» (مائده/ آيه 67) و در جريان حجه الوداع و سرزمين جُحفه محقق گرديد؛
3)    مرحله عينيت و تحق خارجي؛ كه با رحلت نبوي آغز شد و تا سال 40هجري ادامه يافت. 
شرح اجمالي ويژگي دهم و ياز دهم ماه رمضان ( = ويژگي چهارم و پنجم شب قدر)

•    «صِيَامُ يَوْمِهَا أَفْضَلُ مِنْ صِيَامِ أَلْفِ شَهْرٍ» ( : ویژگی دهم ماه رمضان= ویژگی چهارم شب قدر)؛ 
•    «وَ الْعَمَلُ فِيهَا أَفْضَلُ مِنَ الْعَمَلِ فِي أَلْفِ شَهْرٍ» ( : ویژگی یازدهم ماه رمضان= ویژگی پنجم شب قدر).