شرح خطبه رمضانيه امام علی (ع)| قسمت سیزدهم

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ، شرح خطبه رمضانيه امام علی (ع)| قسمت سیزدهم

نگارنده: حجت الاسلام و المسلمین سیدحسین شفیعی دارابی

*******

جلسه سيزدهم: شرح ويژگي دوازدهم تا چهاردهم ماه رمضان: «... أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ شُمُوسَ شَهْرِ رَمَضَانَ لَتَطْلَعُ عَلَى الصَّائِمِينَ وَ الصَّائِمَاتِ، وَ إِنَّ أَقْمَارَهُ لَيَطْلَعُ عَلَيْهِمْ بِالرَّحْمَة، وَ مَا مِنْ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ مِنَ الشَّهْرِ إِلَّا وَ الْبِرُّ مِنْ اللَّهِ تَعَالَى يَتَنَاثَرُ مِنَ السَّمَاءِ عَلَى هَذِهِ الْأُمَّةِ؛ فَمَنْ ظَفِرَ مِنْ نِثَارِ اللَّهِ بَدْرَةً كَرُمَ عَلَى اللَّهِ يَوْمَ يَلْقَاهَا وَ مَا كَرُمَ عَبْدٌ عَلَى اللَّهِ إِلَّا جَعَلَ الْجَنَّةَ مَثْوَاهُ»

فصل چهارم: شرح بخش سوم از ويژگي هاي ماه رمضان

مقدّمه
در جلسات پیشین گفتیم: بخشی از ویژگیهای مطرح شده در خطبه رمضانیه امام علی (ع)، از ویژگیهای عام اين ماه محسوب می شوند؛ و بخشي هم ویژگی هائی هستند كه مخصوص به یکی از شب ها و روز آن می باشند؛ و آن شب و روز هم، جز شب و روز قدر نیست؛ اكنون در اين بخش از خطبه (كه در بردارنده قسمت پاياني از ويژگي هاي ماه رمضان مي باشد) در قالب جملاتي خاص، مجددا به بيان سه ويژگي عام اين ماه باعظمت مي پردازد؛ و در اين راستا چنين فرموده است: أَيُّهَا النَّاسُ:

•    إِنَّ شُمُوسَ شَهْرِ رَمَضَانَ لَتَطْلَعُ عَلَى الصَّائِمِينَ وَ الصَّائِمَاتِ، وَ إِنَّ أَقْمَارَهُ لَيَطْلَعُ عَلَيْهِمْ بِالرَّحْمَة؛
•     وَ مَا مِنْ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ مِنَ الشَّهْرِ إِلَّا وَ الْبِرُّ مِنْ اللَّهِ تَعَالَى يَتَنَاثَرُ مِنَ السَّمَاءِ عَلَى هَذِهِ الْأُمَّةِ؛
•     فَمَنْ ظَفِرَ مِنْ نِثَارِ اللَّهِ بَدْرَةً كَرُمَ عَلَى اللَّهِ يَوْمَ يَلْقَاهَا وَ مَا كَرُمَ عَبْدٌ عَلَى اللَّهِ إِلَّا جَعَلَ الْجَنَّةَ مَثْوَاهُ» 

«هان ای مردم! آفتاب روزهای ماه رمضان و ماه شب های آن با رحمت (ویژه خدا) بر روزه داران می تابد. هیچ شب و روزی در آن نیست مگر آنکه نیکی (احسان) خدا بر این امت از آسمان نثار می شود. و هر کس به دری از آن دست یابد در روز دیدار بر خدا ارجمند خواهد شد؛ و هيچكس در روز ديار با پرودگار ارجمند نخواهد شد مگر آنکه جایش را بهشت قرار دهد»

ويژگي كليدي و غُرَري در ميان اين ويژگي ها
با دقت در مفاد اين جملات و سه ويژگي مطرح شده در ضمن آنها، به وضوح مي يابيم كه ويژگي دوازدهم، نسبت به دو ويژگي ديگر، نقش كليدي دارد؛ و نسبت به آن دو، جامعيت دارد .

مقصود از تعبير غُرري بودن ويژگي دوازدهم ينست كه دو ويژگي ديگر در پرتو او تجلي مي كنند؛ همچنانكه در مباحث تفسيري مي گويند : هر سوره اي و هر جزئي از قرآن، داراي آيات غُرري مي باشد؛ منظور از تعبير «آيات غِرَري»، به آیاتی از قرآن کریم گويند كه به دلیل داشتن ویژگی‌ های برجستۀ محتوایی و بیانی، مرجعیت و جامعیت خاصی در تبیین آموزه‌ های ديگر آيات قرآنی یافته و به مرور از شهرت، فراوانی ارجاع و استناد در احادیث و اقوال مفسران برخوردار شده ‌اند. این آیات در برخی از تفاسیر معاصر امامیه (از جمله در تفسير الميزان)، «آیات غُرَر» نامیده شده و معارف ژرفی از درون ‌‌مایۀ آنها استخراج شده است؛ در اين بحث ميگويئم: ويژگي دوازدهم نسبت به دو ويژگي سيزدهم و چهاردهم، داراي چنين نقشي مي باشد؛ زيرا رحمت بودن ماه رمضان ماه، موجب مي شود كه بركت از آسمان نازل شود؛ و نيز موجب مي شود كه روزه داران درصورت بهره وري مناسب از رحمت نازله در ماه رمضان، به محضر ربوبي راه يابند؛ چنانچه در حديث قدسي آمده: خداوند مي فرمايد: «جعلت حسنات ابن آدم بعشر أمثال‌ها إلى سبعمائة ضعف إلا الصوم فإنه لى و أنا أجزى به» (بن حَيُّون تميمى مغربى، نعمان بن محمد بن منصور بن احمد تأويل الدعائم، ج‌3، ص: 110‌)
تذكر : در قرائت و كيفيت تلفظ تعبير «و أنا أجزى به»، دو نظر مطرح است؛ برخي به فتح همزه و به صورت فعل معلومي قرائت نموده اند و بعضي به ضمّ همزه و به شكل فعل مجهولي. مرحوم سید محمد موسوی جبل عاملی (متوفای ۱۰۰۹ق) در «مَدارِکُ الأحْکام فی شَرْح شَرایع الإسلام، ج6، ص: 10 و 11 سه وجه و ديگران وجوه ديگري را براي مفاداين حديث ذكر نموده اند (نگاه شود به مقاله: «روزه پاداش شایسته مقام ربوبی؛ نگاهی نو به حدیث شریف «الصَّوْمُ لِي وَ أَنَا أجْزَی بِه‏»، بارگزاري شده در سايت جناب آقاي محمد جواد فاضل).
مرحوم حاج شیخ محمد حسین کاشف الغطاء (درگذشته ۱۳۷۳ق) در «الفردوس الاعلی»، ص: 246، در توجيه قرائت فعل مجهول گويد: «أنه هو جزائي و اللائق بمقام عظمتي و تجردي فان الصائم یتجرد و یصیر روحانیا و المتخلق باخلاق الروحانیین یلحق بهم و یکون لحوقه بهم جزاؤه لهم».

دليل بر غُرري بودن ويژگي دوازدهم
از طرق مختلفي مي توان به اثبات غُرري بودن ويژگي دوازدهم پرداخت؛ از جمله تكيه بيشمار بر روي «ماه رحمت» بودن در بسياري از روايات رسول خدا (ص) و ائمه (ع)؛ از باب نمونه:

•    پيامبر اسلام (ص) در خطبه شعبانيه فرمود: «أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَيْكُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَكَةِ وَ الرَّحْمَة...»؛
•    قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله وسلم : ... وَ هُوَ شَـهْرٌ أَوَّلُهُ رَحْـمَةٌ وأَوْسَطُهُ مَغْفِرَةٌ وَاخِرُهُ عِتْقٌ مِنَ النّارِ. [(کافی(ط-الاسلامیه) ج ٤ ، ص ٦٧)بحار الانوار، ج 93، ص 342] : «رمضان ماهى است كه ابتدايش رحمت است و ميانه ‏اش مغفرت و پايانش اجابت و آزادى از آتش جهنم». 
•    ...  عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص يُقْبِلُ بِوَجْهِهِ إِلَى النَّاسِ فَيَقُولُ يَا مَعْشَرَ النَّاسِ إِذَا طَلَعَ هِلَالُ شَهْرِ رَمَضَانَ غُلَّتْ مَرَدَةُ الشَّيَاطِينِ وَ فُتِحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ أَبْوَابُ الْجِنَانِ وَ أَبْوَابُ الرَّحْمَةِ وَ غُلِّقَتْ أَبْوَابُ النَّارِ وَ اسْتُجِيبَ الدُّعَاء (كليني، كافي (ط - الإسلامية) / ج‏4، ص67)؛
•    وَ رَوَى أَبُو حَمْزَةَ اَلثُّمَالِيُّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ يَقُولُ: «إِنَّ اَلصَّائِمَ مِنْكُمْ لَيَرْتَعُ فِي رِيَاضِ اَلْجَنَّةِ وَ تَدْعُو لَهُ اَلْمَلاَئِكَةُ حَتَّى يُفْطِرَ .... » (شيخ مفيد، المقنعة، ج۱، ص۳۷۴؛ فتال نيشابوري؛ روضة الواعظین ج۲ ص۳۵۰؛ شيخ حُرّ عامِلي، وسائل الشیعة، ج۱۰، ص۴۰۶، شناسه حدیث : ۳۷۳۲۰۹ )
•    درتفسير منسوب به امام عسكري (ع) آمده: « وَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يُنْزِلُ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ مِنَ الرَّحْمَةِ- أَلْفَ ضِعْفِ مَا يُنْزِلُ فِي سَائِرِ الشُّهُورِ، ...( التفسير المنسوب إلى الإمام الحسن العسكري عليه السلام، ص663)
•    در دعای روز بیست و هشتم ماه مبارک رمضان می‌خوانیم «اللَّهُمَّ غَشِّنِی فِیهِ بِالرَّحْمَةِ، وَ ارْزُقْنِی فِیهِ التَّوْفِیقَ وَ الْعِصْمَةَ، وَ طَهِّرْ قَلْبِی مِنْ غَیَاهِبِ التُّهَمَةِ، یَا رَحِیماً بِعِبَادِهِ الْمُؤْمِنِینَ» یعنی خدایا مرا در این ماه با رحمتت فراگیر، و توفیق و عصمت روزی‌ام کن، و از تیرگی‌های تهمت دلم را پاک کن، ای مهربان به بندگان با ایمان.

جلوه هاي رحمت الهي در ماه رمضان 
با تتبع در متون حديثي، مي توان به جلوه هاي متنوعي از رحمت الهي در ماه رمضان دست يافت؛ نگارش كتابهاي متعدد در اين راستا، مي تواند شاهدي بر درستي اين مدعا باشد؛ از باب نمونه:
•    مقاله «جلوه های رحمت الهی در ماه رمضان از منظر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی مدّ ظلّه» نشر يافته توسط دفتر معظّم له؛
•    مقاله مظاهر رحمة الله بالخَلْق في شهر رمضان، مكتبه نور؛ 
•    كتاب ضیافت رحمت، مؤلف: عزت زمانی، ناشر: حرم، چاپ: 1383، چاپ: 1؛
•    كتاب رمضان شهر الرحمه و الرضوان، مؤلف: امیره‌ کاظم قزوینی ناشر: کتاب حکیم، 1402، چاپ: 1؛
•    كتاب رمضان شهر الرحمة، طلال مشعل، ديسمبر ٢٠٢٠.

در نگاشته هاي فوق و همانند هاي آنها، شاهد درج مصاديق فراواني در باره جلوه هاي رحمت الهي در ماه رمضان» هستيم؛ از جمله آنها عبارت است از: 
1) تيسير أداء العبادات؛ 
2) فتح أبواب الجِنان؛
3) فتح باب التوبة للعباد 
4) مضاعفة أُجور الصائمين؛ 
5) رحمة الغني بالفقراء والمساكين؛
6) رحمة الوالدَين بأولادهم؛ 
7) رحمة الدُّعاة إلى الله بالمَدعُوّين؛ فالدَّعوة إلى الله لا بدّ أن تكون بكلّ رحمةٍ وشفقةٍ، دون تجريح أيّ أحدٍ، أو التشهير به، أو فَضْح العصاة والمُذنبين، وإنّما تكون بالحكمة والموعظة الحسنة؛ امتثالاً لقول الله -تعالى-: (ادعُ إِلى سَبيلِ رَبِّكَ بِالحِكمَةِ وَالمَوعِظَةِ الحَسَنَةِ وَجادِلهُم بِالَّتي هِيَ أَحسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبيلِهِ وَهُوَ أَعلَمُ بِالمُهتَدينَ)؛
8) رحمة الإمام بمأموميه؛ فلا يشقّ عليهم؛ بإطالة القراءة، أو السجود، أو الركوع، وإنّما يتوجّب عليه الرفق بهم، ومراعاة أحوال المُصلّين المختلفة؛
9) رحمة المُعلّم بطلابه؛ بأن يتّبع معهم أسهل الطرق، وأحسن السُّبل؛ كي ينتفعوا بتعليمه لهم، فينال الأجر والثواب. (نك: مقاله «مظاهر رحمة الله بالخَلْق في شهر رمضان، مكتبه نور).

ضرورت توجه به آسيب ها در حوزه رحمت الهي 
از مقاد جمعي از آيات و روايات به خوبي بر ميآيد كه بهره مندي از رحمت واسعه الهي، متفرع بر جلوگيري از آسيب ها و امور مؤثر در زوال و محروميت از بهره مندي از رحمت الهي مي باشد؛ از روايات به خوبي برميآيد : افرادی که ماه مبارک رمضان را درک می کنند دو دسته هستند؛ یا آمرزیده می شوند و به خدا و امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف نزدیک می شوند. یا اینکه ملعون اند و از رحمت خدا دورند. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «مَنْ أَدْرَکَ شَهْرَ رَمَضَانَ فَلَمْ یُغْفَرْ لَهُ فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ ؛ یعنی کسی که ماه رمضان را درک کرد و آمرزیده نشد ملعون است و از رحمت خدا دور است» (ثواب الاعمال ،ص67؛ مجمع الزوائد، ج10، ص 165؛ مسندابن المبارک، ص 129، ح 47.53؛ بحارالانوار، ج 94، ص 52، روایت 17؛ عیون اخبارالرضاعلیه السلام، ج 2، ص 266، ح 53؛ أمالی الصدوق، ص 155، ح 149؛ وسائل الشیعه، ج 10، ص 314، ح 13494).
در خبري آمد است: پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از منبر سه پله‎ای بالا می رفتند و در هر پله ای آمین می گفتند. سؤال کردند که یا رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم علت سه بار آمین گفتن شما چه بود؟ فرمود: پله اول که پا گذاشتم جبرئیل دعا کرد که هر کسی ماه رمضان را درک کند و آمرزیده نشود خدا لعنتش کند و من آمین گفتم. پله دوم که پا گذاشتم جبرئیل دعا کرد که هرکسی به پدر و مادر خودش احترام نکند ملعون است من آمین گفتم. در پله سوم جبرئیل دعا کرد که کسی که نام من را بشنود و صلوت نفرستد آمرزیده نشود «فَأَبْعَدَهُ اللَّهُ» از رحمت خدا به دور باشد. (روضة الواعظین، ترجمه مهدی دامغانی، ص554)

نيز پيامبر صلی الله علیه و آله و سلم می فرماید: «فَإِنَّ الشَّقِیَّ مَنْ حُرِمَ غُفْرَانَ اللَّهِ فِی هَذَا الشَّهْرِ» و بدبخت و شقی کسی است که در این ماه رمضان آمرزیده نشود. خدایی که در ماه رمضان چند صد میلیون نفر را از آتش جهنم آزاد می کند؛ اگر کسی نتواند مورد رحمت واسعه خدا قرار نگیرد واقعا بدبخت است.

علل محرومیت انسان از رحمت‌های الهی
چنانکه بیان شد، همه هستی از رحمت رحمانی الهی بهره‌مند هستند و در این میان مومنان در دنیا و آخرت از رحمت‌های خاص و رحیمی‌الهی نیز بهره می‌برند. از نظر قرآن، برخی از مردم به سبب اعمال خود حتی از برخی از رحمت‌های عام الهی که فراگیر و برای همه گسترده می‌شود، محروم می‌شوند؛ چه رسد که بهره‌مند از رحمت رحیمی‌و خاص شوند. (هود، آیه ۹)

درباره علل محرومیت و عوامل آن، قرآن مواردی را بیان می‌کند که شناخت آن بسیار مهم واساسی برای مومنان است تا بتوانند با ترک آن علل و عوامل، گرفتار سلب رحمت و محرومیت از رحمت‌های الهی به‌ویژه رحمت رحیمی‌نشوند. از مهم‌ترین علل و عوامل محرومیت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱.کفر و بی‌ایمانی: از مهم‌ترین عوامل در محرومیت‌های انسان نسبت به نعمت‌ها در دنیا و آخرت همان کفر و بی‌ایمانی است که با تکذیب پیامبران و آیات و معجزات الهی رخ می‌دهد. (اعراف، آیات ۶۶ و ۷۲؛ بقره، آیات ۱۶۰ و ۱۶۱)
۲. اعراض از آیات الهی: کسانی که از آیات الهی از قرآن و معجزات رو بر می‌گردانند و اعراض می‌کنند در حالی که این‌ها بینات و دلایل روشن بر حقانیت شرایع آسمانی است، گرفتار محرومیت از رحمت الهی می‌شوند. (انعام، آیه ۱۵۷)
۳. پیروی از شیطان: بهره‌مندی از برخی از رحمت‌های عام و رحمانی الهی منوط به چیزی نیست؛ اما برخی از آن‌ها نیازمند پیروی از خدا و شرایع آسمانی است و کسانی که به جای خدا از شیطان و اوامرش پیروی می‌کنند، در دنیا و آخرت از رحمت‌های رحیمی محروم و در همین دنیا از برخی از رحمت‌های عام بی‌نصیب می‌شوند؛ زیرا دچار غضب الهی شده و خدا نعمت‌ها را از آنان سلب می‌کند؛ چنانکه نعمت تزکیه نفس را از برخی از مردمان سلب کرده و آنان را محروم کرده است. (نور، آیه ۲۱)
۴. تقلید کورکورانه: تقلید از سرمشق‌های نیک و بهره‌گیری از تجربیات دیگران امری پسندیده و عقلایی است؛ اما اینکه شخص بخواهد کورکورانه بدون علم و تعقل از دیگران حتی نیاکان خویش تقلید کند، موجب خشم الهی و محرومیت از رحمت الهی می‌شود. (اعراف، آیات ۶۵ تا ۷۲)
5. شک و تردید در اسلام: هرگونه شک و‌تردید در مبانی اسلام که بر اساس عقلانیت فطری است، موجب می‌شود تا شخص از رحمت‌های الهی محروم شود و نتواند از نور هدایت در دنیا و آخرت بهره‌مند گردد. (حدید، آیات ۱۳ و ۱۴)
۶. انتظار بدبختی برای دیگران: کسانی که منتظر هستند تا دیگران گرفتار بدبختی یا حوادث تلخ و ناگوار شوند و از خوشبختی یا داشتن نعمتی محروم شوند، از رحمت الهی محروم می‌شوند (حدید، آیات ۱۳ و ۱۴)؛ زیرا بنا بر قولى، مقصود از «تربّصتم» انتظار حوادث ناگوار براى مؤمنان است. (مجمع البیان، ج ۹- ۱۰، ص ۳۵۵)
۷. تجسس در زندگی دیگران: انسان موجودی اجتماعی است، به طوری که بدون دیگران نمی‌تواند نیاز‌های عاطفی و مادی و معنوی خویش را برطرف سازد. رابطه اجتماعی نیازمند پیروی از قوانین و قواعدی است که از جمله آن‌ها عدم تجسس در حال و زندگی دیگران است. از نظر قرآن، کسانی که در زندگی دیگران سرک می‌کشند و به تجسس می‌پردازند، گرفتار خشم الهی و محروم از رحمت الهی می‌شوند. (حجرات، آیه ۱۲)
۸. تعدی به قوانین: اجتماع در چارچوب قوانین عادلانه اداره می‌شود و رابطه‌های ایمانی بر اساس احسان و اکرام ساماندهی می‌شود، کسانی که به قوانین تعدی می‌کنند و بر خلاف آن عمل می‌نمایند، از رحمت الهی محروم می‌شوند. (بقره، آیه ۱۷۸)
۹. رذایل اخلاقی: فضایل اخلاقی بیانگر تجلیات اسماء و صفات الهی در شخص است که موجب جلب رحمت‌های عام و خاص می‌شود؛ اما رذایل اخلاقی همچون کبر و خودبزرگ بینی (اعراف، آیات ۴۰ تا ۴۹) عامل محرومیت از رحمت‌های رحمانی و رحیمی‌است. (همان)
۱۰. گناهان: از دیگر عواملی که موجب محرومیت انسان از رحمت‌های رحمانی و رحیمی‌در دنیا و آخرت است، ارتکاب گناهان است که خشم الهی را موجب می‌شود. (بقره، آیه ۲۸۶؛ اعراف، آیات ۱۵۱ و ۱۵۵)
۱۱. فسق و فجور: برخی از گناهان از شدت و حدت بیشتری برخوردار است و خشم الهی را در همین دنیا به دنبال می‌آورد و انسان را از بسیاری از رحمت‌های عام و رحمانی نیز محروم می‌سازد. کسانی که گرفتار فسق و فجور می‌شوند (انبیاء، آیات ۷۴ و ۷۵) و به غیبت (حجرات، آیه ۱۲)، بدگمانی و سوء الظن (همان) شایعه‌سازی و شایعه‌پراکنی (نور، آیات ۱۱ و ۱۲) و گناهان بزرگی، چون زنا و رباخواری و مانند آن‌ها رو می‌آورند، از رحمت‌های عام و خاص در دنیا و آخرت محروم می‌شوند.
۱۲. فحشاء گستری: کسانی که دوست دارند که فحشاء‌اشاعه و گسترش یابد، از رحمت الهی محروم می‌شوند و غضب و خشم الهی را به سوی خود می‌کشانند. (نور، آیات ۱۹ و ۲۰)

در آیات قرآن غیر از این موارد، مصادیق دیگری به‌عنوان علل و عوامل محرومیت از رحمت الهی بیان شده است؛ ولی در اینجا به همین موارد اکتفا می‌شود؛ زیرا مصادیق دیگر نیز با این موارد همپوشانی دارد و از مصادیق ظلم اعتقادی یا ظلم رفتاری و کرداری است که موجب محرومیت انسان از رحمت الهی می‌شود.
منبع: کیهان (مجلسی / 95 / 92 / باب 6- الأعمال و أدعیة مطلق لیالی... / ص: 82). .