شرح خطبه رمضانيه امام علی (ع)| قسمت پانزدهم

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ، شرح خطبه رمضانيه امام علی (ع)| قسمت پانزدهم

نگارنده: حجت الاسلام و المسلمین سیدحسین شفیعی دارابی

*******

جلسه پانزدهم: شرح خطابات چهارگانه خطبه رمضانيه امام علي (ع) : «... أَيُّهَا الصَّائِمُ! تَدَبَّرْ أَمْرَكَ فَإِنَّكَ فِي شَهْرِكَ هَذَا ضَيْفُ رَبِّكَ انْظُرْ كَيْفَ تَكُونُ فِي لَيْلِكَ وَ نَهَارِكَ وَ كَيْفَ تَحْفَظُ جَوَارِحَكَ عَنْ مَعَاصِي رَبِّكَ....»

فصل پنجم: شرح خطابات چهارگانه امام علي (ع) به روزه داران 

مقدمه
امام علي (ع) در ادامه خطبه رمضانيه؛ و پس از بازگوئي 19 ويژگي متنوع ماه مبارك رمضان و توجه دادن به عظمت و فضيلت اين ماه شريف بر ديگر ماه هاي سال، و برشمردن ارمغان هاي متنوع اين ماه و عمل ارجمند «روزه»؛ روزه داران را بطور مستقيم مورد خطاب قرار داده، و در پرتو خطابات چهارگانه حكيمانه خويش، هم روزه آنان را از منزلت والايشان مطلع ساخته، و هم به بيان آسيب ها و پيامدهاي بي توجهي به «بايسته هاي روزه داري» را گوشزد پرداخت، و.... و هم شديد بودن «وِزر» (نكبت و فرجام بد) ناديده گيري عظمت ماه رمضان و روزه داري و... يادآور شده است.
تلاش ما در پرتو اين جلسه اين است كه تمامي اين خطابات چهارگانه را مورد قرائت و بحث قرار دهيم، و پيرامون هريك از آنها، شرح و توضيحات مختصري را ذكر نمائيم:

1) شرح و تبيين خطاب اول امام علي (ع) به روزه داران

الف) متن و ترجمه خطاب اول:
«أَيُّهَا الصَّائِمُ! تَدَبَّرْ أَمْرَكَ فَإِنَّكَ فِي شَهْرِكَ هَذَا ضَيْفُ رَبِّكَ انْظُرْ كَيْفَ تَكُونُ فِي لَيْلِكَ وَ نَهَارِكَ وَ كَيْفَ تَحْفَظُ جَوَارِحَكَ عَنْ مَعَاصِي رَبِّكَ انْظُرْ أَنْ لَا تَكُونَ بِاللَّيْلِ نَائِماً وَ بِالنَّهَارِ غَافِلًا فَيَنْقَضِيَ شَهْرُكَ وَ قَدْ بَقِيَ عَلَيْكَ وِزْرُكَ فَتَكُونَ عِنْدَ اسْتِيفَاءِ الصَّائِمِينَ أُجُورَهُمْ مِنَ الْخَاسِرِينَ وَ عِنْدَ فَوْزِهِمْ بِكَرَامَةِ مَلِيكِهِمْ مِنَ الْمَحْرُومِينَ وَ عِنْدَ سَعَادَتِهِمْ بِمُجَاوَرَةِ رَبِّهِمْ مِنَ الْمَطْرُودِينَ» : «ای روزه دار! در کار خود بیندیش که تو در این ماه، میهمان پروردگارت هستی. بنگر در شب و روزت چگونه ای؛ و اندامهای خود را از گناهان پروردگارت چگونه نگه میداری. بنگر که شب در خواب، و روز غافل نباشی تا ماهت بگذرد و بار سنگین گناهت بماند و در نتیجه - روز دریافت پاداش روزه داران - از زیانکاران و هنگام رستگاری ایشان به گرامیداشت خدایشان، از محرومان، و وقت سعادتمندی آنان در مجاورت پروردگارشان، از رانده شده ها باشی».

ب) شرح اجمالي خطاب اول 
بحث اول. ضرورت تدارك تدبيري مناسب در بهره وري از ماه رمضان 
تذكر: حتما براي تكميل اين بحث به نوشته هاي ذيل مراجعه شود:
•    عوامل موثر بر تقویت آینده نگری و هویت دینی با تاکید بر قرآن و حدیث، نویسندگان: نرگس شکربیگی*، رضوان شکربیگی، نشریه نشریه تحقیقات کاربردی در حوزه قرآن و حدیث » دوره 3، شماره 1 (بهار 1402)
•    «نقش و ضرورت تدبیر در سبک زندگی اسلامی»، بارگذاري شده در پایگاه مرکز پژوهشی موسسه علمی تربیتی آوای توحید؛
•    آثار تدبیر و سوءتدبیر،مرتضی واحدی، كيهان، كد خبر: ۱۷۷۴۰۷، 25 آذر ۱۳۹۸ش؛
•    اهمیت تفکر و تدبر در سیره و گفتار پیامبر اکرم و ائمه اطهار علیهم السلام، امین یاوران؛
الف. مفهوم تدبير
در متون لغوي، شاهد ذكر تعابيري مختلف مي باشيم؛ از جمله: اندیشه کردن در عاقبت کار، به پایان کار نگریستن، نیکو اندیشیدن، تأمل و تفکر و اندیشه نمودن، جستن راه علاج و چاره، راه بردن به رفع مشکلات. و تدبیر اجرای امور است بر علم بعواقب و... 
ب. ارزش تدبير در روايات
•    پیامبر بزرگوار اسلام (ص) در وصيت به اباذر (ع) می فرماید: لَا عَقْلَ کالتَّدْبِیرِ… عقلی مانند تدبیر نیست (معاني الأخبار صدوق)؛
•    اأَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع : «التَّدْبِیرُ قَبْلَ الْعَمَلِ یُؤْمِنُک مِنَ النَّدَمِ؛ اندیشیدن پیش از کار، تو را از پشیمانی ایمن می دارد» (شيخ صدوق، عيون الاخبار)؛

ج. مفهوم «أمر»؛ 
مراد از كلمه «أمرك»، كاركردهاي آدمي در ماه رمضان است؛ جملات «أَمْرَكَ فَإِنَّكَ فِي شَهْرِكَ هَذَا ضَيْفُ رَبِّكَ انْظُرْ كَيْفَ تَكُونُ فِي لَيْلِكَ وَ نَهَارِكَ وَ كَيْفَ تَحْفَظُ جَوَارِحَكَ عَنْ مَعَاصِي رَبِّكَ»، مؤيد اين مفهوم مي باشد

د. واقف باش كه ميزبانت كيست؟
•    «تَدَبَّرْ أَمْرَكَ فَإِنَّكَ فِي شَهْرِكَ هَذَا ضَيْفُ رَبِّكَ»؛ اين تعبير ضمن آنكه از عظمت ذات باريتعالي خبر ميدهد؛ مي تواند به اشراف كامل او از كاركردهاي افراد خبر دهد؛ ميزباني نيست كه به صرف دعوت نمودن و دادن فراخوان بسنده كند؛ بلكه كاملا مراقبت مي كند كه افراد به اين مهماني چه مي كنند؛
بحث دوم. توجه دادن به سه پيامد سخت و سنگين برآمده از خواب غفلت 
امام علي (ع) پس از توصيه روزدار به اينكه سعي كن كه دچار خواب غفلت نشويد (انْظُرْ أَنْ لَا تَكُونَ بِاللَّيْلِ نَائِماً وَ بِالنَّهَارِ غَافِلًا)؛ بلافاصله به بيان سه پيامد سخت آن پرداخت و چنين فرمود: فَيَنْقَضِيَ شَهْرُكَ وَ قَدْ بَقِيَ عَلَيْكَ وِزْرُكَ؛
•    فَتَكُونَ عِنْدَ اسْتِيفَاءِ الصَّائِمِينَ أُجُورَهُمْ مِنَ الْخَاسِرِينَ؛ و در نتیجه - روز دریافت پاداش روزه داران - از زیانکاران باشی»
•     وَ عِنْدَ فَوْزِهِمْ بِكَرَامَةِ مَلِيكِهِمْ مِنَ الْمَحْرُومِينَ ؛ و هنگام رستگاری ایشان به گرامیداشت خدایشان، از محرومان باشي؛
•    وَ عِنْدَ سَعَادَتِهِمْ بِمُجَاوَرَةِ رَبِّهِمْ مِنَ الْمَطْرُودِينَ» و وقت سعادتمندی آنان در مجاورت پروردگارشان، از رانده شده ها باشي.

2) شرح و تبيين خطاب دوم امام علي (ع) به روزه داران

الف) متن و ترجمه خطاب دوم:
«أَيُّهَا الصَّائِمُ إِنْ طُرِدْتَ عَنْ بَابِ مَلِيكِكَ فَأَيَّ بَابٍ تَقْصِدُ وَ إِنْ حَرَمَكَ رَبُّكَ فَمَنْ ذَا الَّذِي يَرْزُقُكَ وَ إِنْ أَهَانَكَ فَمَنْ ذَا الَّذِي يُكْرِمُكَ وَ إِنْ أَذَلَّكَ فَمَنْ ذَا الَّذِي يُعِزُّكَ وَ إِنْ خَذَلَكَ فَمَنْ ذَا الَّذِي يَنْصُرُكَ وَ إِنْ لَمْ يَقْبَلْكَ‏ فِي زُمْرَةِ عَبِيدِهِ فَإِلَى مَنْ تُرْجَعُ بِعُبُودِيَّتِكَ وَ إِنْ لَمْ يُقِلْكَ عَثْرَتُكَ فَمَنْ تَرْجُو لِغُفْرَانِ ذُنُوبِكَ وَ إِنْ طَالَبَكَ بِحَقِّهِ فَمَا ذَا يَكُونُ حُجَّتُكَ»؛
ای روزه دار! چنانچه از در (خانه) مالک خود رانده شوی، آهنگ کدام درکنی؟ و چنانچه پروردگارت محرومت کند، چه کسی روزیت دهد؟ و چنانچه خدا خوارت سازد، چه کسی گرامیت بدارد؟ و چنانچه او ذلیلت کند، چه کسی عزیزت گرداند؟ و اگر او رهایت سازد، چه کسی یاریت کند؟ و اگر او تو را در زمره بندگانش نپذیرد، با بندگی خود به چه کسی رو کنی؟ و اگر او از لغزشت نگذرد، برای آمرزش گناهانت به چه کسی امید بندی؟ و اگر حقش را از تو بخواهد، حجتت چه خواهد بود؟!

ب) شرح اجمالي خطاب دوم 
توجه دادن امام علي (ع) به 8 پيامد سخت مواجهه منفي الهي
خداي متعال به قصد خير رساني به انسان ها و دستگيري از آنان و فراهم ساختن زمينه تقرّب آنان به خود، بستر ماه رمضان را تدارك ديده است؛ و سفره مهماني در اين ماه را براشان گسترانيد؛ عدل الهي اقتضاء مي كند بين آنانيكه قدر اين مهماني را دانستند و به اندازه توان و سعه وجودي خود از آن بهره گرفته اند با آنانيكه قدر اين دعوت و فراخوان را ندانسته اند و نمك نشناسي كرده اند و از شب و روزش بهره نگرفته اند؛ تمايز قائل شود؛ اينست كه مي بينيم: نبي اكرم (ص) فرمود: «قالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ: كُلُّ عَمَلِ ابْنِ آدَمَ له، إِلَّا الصِّيَامَ، هو لي وَأَنَا أَجْزِي به فَوَالَّذِي نَفْسُ مُحَمَّدٍ بيَدِهِ، لَخُلْفَةُ فَمِ الصَّائِمِ، أَطْيَبُ عِنْدَ اللهِ مِن رِيحِ المِسْكِ» (صحيح مسلم | الصفحة أو الرقم : 1151؛ أخرجه البخاري ش1904، ومسلم ش1151)؛ و اما آنانيكه قدر اين دعوت و و مهماني و عظمت اين ماه را ندانسته اند؛ مطرود درگاه خودش مي كند و....؛ همچنانكه امام علي (ع) از پيامدهاي هشتگانه ايكه دامنگيرشان ميشود، خبر داد و چنين فرمود:
•    «أَيُّهَا الصَّائِمُ إِنْ طُرِدْتَ عَنْ بَابِ مَلِيكِكَ فَأَيَّ بَابٍ تَقْصِدُ؛ ای روزه دار! چنانچه از در (خانه) مالک خود رانده شوی، آهنگ کدام درکنی؟
•    وَ إِنْ حَرَمَكَ رَبُّكَ فَمَنْ ذَا الَّذِي يَرْزُقُكَ؛ و چنانچه پروردگارت محرومت کند، چه کسی روزیت دهد؟؛
•     وَ إِنْ أَهَانَكَ فَمَنْ ذَا الَّذِي يُكْرِمُكَ؛ و چنانچه خدا خوارت سازد، چه کسی گرامیت بدارد؟؛
•     وَ إِنْ أَذَلَّكَ فَمَنْ ذَا الَّذِي يُعِزُّكَ؛ و چنانچه او ذلیلت کند، چه کسی عزیزت گرداند؟؛
•     وَ إِنْ خَذَلَكَ فَمَنْ ذَا الَّذِي يَنْصُرُكَ؛ و اگر او رهایت سازد، چه کسی یاریت کند؟؛
•     وَ إِنْ لَمْ يَقْبَلْكَ‏ فِي زُمْرَةِ عَبِيدِهِ فَإِلَى مَنْ تُرْجَعُ بِعُبُودِيَّتِكَ؛ و اگر او تو را در زمره بندگانش نپذیرد، با بندگی خود به چه کسی رو کنی؟؛ 
•     وَ إِنْ لَمْ يُقِلْكَ عَثْرَتُكَ فَمَنْ تَرْجُو لِغُفْرَانِ ذُنُوبِكَ؛ و اگر او از لغزشت نگذرد، برای آمرزش گناهانت به چه کسی امید بندی؟؛ 
•     وَ إِنْ طَالَبَكَ بِحَقِّهِ فَمَا ذَا يَكُونُ حُجَّتُكَ». و اگر حقش را از تو بخواهد، حجتت چه خواهد بود؟!.

3) شرح و تبيين خطاب سوم امام علي (ع) به روزه داران

الف) متن و ترجمه خطاب دوم
«أَيُّهَا الصَّائِمُ تَقَرَّبْ إِلَى اللَّهِ بِتِلَاوَةِ كِتَابِهِ فِي لَيْلِكَ وَ نَهَارِكَ فَإِنَّ كِتَابَ اللَّهِ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ يَشْفَعُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ لِأَهْلِ تِلَاوَتِهِ فَيَعْلُونَ دَرَجَاتِ الْجَنَّةِ بِقِرَاءَةِ آيَاتِهِ بَشِّرْ؛ ای روزه دار! در شب و روزت با تلاوت کتاب خدا به او تقرب جو که کتاب خدا شفاعت کننده ای است که شفاعتش پذیرفته است و در روز قیامت تلاوت کنندگان خود شفاعت کند، پس با قرائت آیاتش از درجات بهشت بالا روند».

ب) شرح اجمالي محتواي خطابه دوم:

1.    ارائه راهكار براي جبران كاستيها (توصيه به انس هميشگي با قرآن)
امام علي (ع) «أَيُّهَا الصَّائِمُ تَقَرَّبْ إِلَى اللَّهِ بِتِلَاوَةِ كِتَابِهِ فِي لَيْلِكَ وَ نَهَارِكَ ؛ ای روزه دار! در شب و روزت با تلاوت کتاب خدا به او تقرب جو».
•    بازدهي تلاوت و انس باقرآن و عمل به آيات آن 
•    امام صادق‌(ع) فرمود: «کسی که قرآن را حفظ و از بر نماید و عامل به دستورهای آن باشد، در آخرت با فرشتگان نیکوکار و ارجمندی که واسطه میان خداوند و پیامبران هستند محشور می‌گردد. بر اساس این روایت قاریان، تالیان، حافظان و حاملان قرآن توصیه به عمل شده‌اند و با حفظ قرآن بدون عمل، انس با قرآن معنا ندارد.» (صدوق، امالی، ص59)
•    امام صادق‌(ع) در سخن گهرباری به لزوم عمل به آیات قرآن پرداخته، فرمود: «بر شما باد انس با قرآن، پس هنگام تلاوت هر آیه‌ای یافتید که کسانی پیش از شما با عمل به آن نجات یافته‌اند، شما هم به آن عمل کنید و هر آیه‌ای را مشاهده کردید که بیانگر عوامل هلاکت و نابودی پیشینیان است، شما هم از آن عوامل پرهیز کنید.» (عاملی، وسائل‌الشیعه، ج 4).
•    انس با قرآن و تدبر در آيات آن در سيره قرآني امامين انقلاب اسلامي ايران
•    امام خميني (ره)
درباره شیفتگی امام(ره) به قرآن، خانم فاطمه طباطبایی، همسر مرحوم حاج احمد آقا چنین نقل می‌کند: «نجف که بودیم، آقا چشمشان ناراحت شده بود. دکتر آمد و چشم ایشان را دید و گفت: «شما چند روز قرآن نخوانید و استراحت کنید. امام یک‌دفعه خندیدند و گفتند: «دکتر! من چشمم را برای قرآن خواندن می‌خواهم؛ چه فایده‌ای دارد اگر چشم داشته باشم و قرآن نخوانم. شما یک کاری بکنید که من بتوانم قرآن را بخوانم.»
•    امام خامنه اي 
«وقتی قرآن می‌خوانیم، خدا دارد با ما حرف می‌زند. این حرف‌زدن هم فقط مربوط به گذشته و قضایا یا قصص قرآنی نیست؛ مربوط به همین وضع فعلی ما است که با آن زبان دارد بیان می‌شود؛ برای این است که ما راه خودمان را پیدا کنیم و پای صحبت خدا بنشینیم و این نعمت بزرگی است که خدای متعال به ما داده. یک نعمت این است که هروقت می‌خواهیم، می‌توانیم با خدا حرف بزنیم: «بِغَیرِ شَفیع» - که در دعای شریف ابو‌حمزه هست - هر وقتی که اراده کنیم، می‌توانیم با خدای متعال حرف بزنیم؛ این دعا است و هروقت هم اراده کنیم، می‌توانیم پای صحبت خدا بنشینیم. وقت با شما است، تعیین وقت را در واقع شما دارید می‌کنید تا پای صحبت خدا بنشینید و استفاده کنید، با این‌ چشم به تلاوت قرآن نگاه کنیم، قرآن را با این نگاه ببینیم. تلاوت باید تکرار بشود. بارها بنده عرض کرده‌‌‌ام که باید تلاوت را تکرار کرد. باید قرآن را از اوّل تا آخر خواند و تمام کرد، دوباره شروع کرد، از سر تا آخر، و پیوسته و پی‌درپی باید قرآن را استفاده کرد. (بیانات رهبر معظم انقلاب در محفل انس با قرآن کریم 14/1/1401)

2. تبيين دو ويژگيي مهم قرآن كريم
امام علي (ع) در ادامه گفتارش (و در واقع براي مستند ساختن درستي راهكار خود) به بيان منزلت والاي اين كتاب آسماني و سه ويژگي مهم آن پرداخته؛ و در اين راستا، از سوئي به بيان دو ويژگي مهم اين برترين كتاب آسماني پرداخته؛ و فرمود : 
•    «فَإِنَّ كِتَابَ اللَّهِ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ؛ کتاب خدا شفاعت کننده ای است که شفاعتش پذیرفته است 
•     يَشْفَعُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ لِأَهْلِ تِلَاوَتِهِ»؛ و در روز قیامت تلاوت کنندگان خود شفاعت کند، 
•    و در ادامه به بيان حتميت تاثير گذاري تلاوت قرآن در زندگي قاريان راستين پرداخت، و چنين فرمود : «فَيَعْلُونَ دَرَجَاتِ الْجَنَّةِ بِقِرَاءَةِ آيَاتِهِ بَشِّرْ»؛ پس با قرائت آیاتش از درجات بهشت بالا روند»

4. شرح و تبيين خطاب چهارم امام علي (ع) به روزه داران

الف) متن و ترجمه خطاب چهارم 
«أَيُّهَا الصَّائِمُ فَإِنَّكَ فِي شَهْرٍ صِيَامُكَ فِيهِ مَفْرُوضٌ وَ نَفَسُكَ فِيهِ تَسْبِيحٌ وَ نَوْمُكَ فِيهِ عِبَادَةٌ وَ طَاعَتُكَ فِيهِ مَقْبُولَةٌ وَ ذُنُوبُكَ فِيهِ مَغْفُورَةٌ وَ أَصْوَاتُكَ فِيهِ مَسْمُوعَةٌ وَ مُنَاجَاتُكَ فِيهِ مَرْحُومَةٌ؛ مژده ای روزه‌دار! تو در ماهی هستی که روزه‌داریت در آن، واجب، نَفَس کشیدنت در آن، تسبیح، خُفتنت در آن، عبادت، طاعتت در آن، پذیرفته، گناهانت در آن، آمرزیده، صداهایت در آن، شنیده ‌شده، و مناجات در آن، مورد ترحّم است».

ب) شرح اجمالي خطاب چهارم امام علي (ع)
1. توجه دادن به وجوب «روزه داري» در ماه رمضان
«أَيُّهَا الصَّائِمُ فَإِنَّكَ فِي شَهْرٍ صِيَامُكَ فِيهِ مَفْرُوضٌ؛ مژده ای روزه‌دار! تو در ماهی هستی که روزه‌داریت در آن، واجب است». 

2. بازگوئي شش ارمغان مهم ماه رمضان
•    وَ نَفَسُكَ فِيهِ تَسْبِيحٌ؛ نَفَس کشیدنت در آن، تسبیح است؛ ، 
•     وَ نَوْمُكَ فِيهِ عِبَادَةٌ؛ خُفتنت در آن، عبادت است؛
•     وَ طَاعَتُكَ فِيهِ مَقْبُولَةٌ؛؛، طاعتت در آن، پذیرفته است؛ 
•     وَ ذُنُوبُكَ فِيهِ مَغْفُورَةٌ؛، گناهانت در آن، آمرزیده است؛ 
•     وَ أَصْوَاتُكَ فِيهِ مَسْمُوعَةٌ؛، صداهایت در آن، شنیده ‌شده است؛
•     وَ مُنَاجَاتُكَ فِيهِ مَرْحُومَةٌ؛ و مناجات در آن، مورد ترحّم است».