مجلس سی و يكم-آموزه هاي نماز عيد فطر

مقدمه

در روز عيد فطر، گویي مسلمان از نو متولد می شود. تبریک این عید، به حقیقت به جهت ولادت جدیدِ مؤمن روزه دار در شب عید فطر است؛ چرا كه طبق گفتار امير مؤمنان-علیه السلام-، روزه داران در شب عيد فطر، از تمام آلودگي ها و پليدي ها پاك شده و كمترين پاداش خود را كه پاكي و پاكيزگي است، دريافت نموده اند . حضرت می فرمايد:

وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أنَّ أدْنَى مَا لِلصَّائِمِينَ وَ الصَّائِمَاتِ أنْ يُنَادِيَهُمْ مَلَكٌ فِي آخِرِ يَوْمٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ أبْشِرُوا عِبَادَ اللَّهِ فَقَدْ غُفِرَ لَكُمْ مَا سَلَفَ مِنْ ذُنُوبِكُمْ فَانْظُرُوا كَيْفَ تَكُونُونَ فِيمَا تَسْتَأنِفُونَ؛[1]

اي بندگان خدا! بدانيد كه كوچك ترين پاداشي كه براي مردان و زنان روزه دار است، اين است كه فرشته اي در روز آخر ماه مبارك رمضان به آنها ندا می دهد: اي بندگان خدا! بشارتتان باد كه [خداوند متعال] تمام گناهان گذشته شما را آمرزيد. پس، بنگريد كه بعد از اين چگونه عمل خواهيد كرد .

شيخ مفيد-رحمه الله- در کتاب مسار الشیعه می نويسد:

اينكه روز اوّل ماه شوال، عيد اهل ايمان قرار داده شده، به جهت اين است كه آنان براي قبولي اعمالشان در ماه رمضان، خوشحال اند و از اينكه خداوند متعال گناهانشان را بخشيده و بر عيب هاي آنان پرده كشيده و مژده و بشارت از طرف خداوند رسيده است كه ثواب هاي بسياري براي روزه داران عطا خواهد كرد و از اينكه مؤمنان در اثر تلاش هاي شب و روز ماه مبارك رمضان، چند مرحله به قرب الهي نزديك شده اند، حالت سُرور و نشاط دارند . در اين روز، غسل معيّن شده و اين، علامت پاكي از گناهان می باشد. عطرزدن و استفاده از بوي خوش و لباس زيبا و تميز پوشيدن و به صحرا رفتن و زير آسمان نماز خواندن، همگی علامت شادي و سُرور و از روي حكمت می باشد. [2]

نماز روز عید فطر، به یک معنا شکرانه این نعمت الهی (ولادت جدید) در ماه رمضان است.

آموزه های دعای قنوتِ نماز عید فطر

شیخ طوسی-رحمه الله- برجسته ترین نظریه پرداز عالم تشیع، در کتاب مصباح المتهجد، و فقیه وارسته سید محمدکاظم یزدی در کتاب عروة الوثقی ، متن دعای قنوت در نماز عید سعید فطر را که مهم ترین بخش نماز عید است و نُه بار در دو رکعت نماز تکرار می شود، این گونه نقل کرده اند:

اللَّهُمَّ أهْلَ الْكِبْرِيَاءِ وَ الْعَظَمَةِ وَ أهْلَ الْجُودِ وَ الْجَبَرُوتِ وَ أهْلَ الْعَفْوِ وَ الرَّحْمَةِ وَ أهْلَ التَّقْوَى وَ الْمَغْفِرَةِ أسْألُكَ بِحَقِّ هَذَا الْيَوْمِ الَّذِي جَعَلْتَهُ لِلْمُسْلِمِينَ عِيداً وَ لِمُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ ذُخْراً وَ مَزِيداً أنْ تُصَلِّيَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أنْ تُدْخِلَنِي فِي كُلِّ خَيْرٍ أدْخَلْتَ فِيهِ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ وَ أنْ تُخْرِجَنِي مِنْ كُلِّ سُوءٍ أخْرَجْتَ مِنْهُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ صَلَوَاتُكَ عَلَيْهِ وَ عَلَيْهِمْ اللَّهُمَّ إِنِّي أسْأَلُكَ خَيْرَ مَا سَألَكَ بِهِ عِبَادُكَ الصَّالِحُونَ وَ أعُوذُ بِكَ مِمَّا اسْتَعَاذَ مِنْهُ عِبَادُكَ الصَّالِحُونَ.

در این دعا، پیام های متعددی برای انسان های حقیقت خواه وجود دارد که در این مجال، به هفت مورد اشاره می کنیم:

1. تمسک به صفات کمالی حق

اولین بخش دعا، شناخت صفات الهی است . انسان خداجو، بارها به اسمای حسنای الهی که در دعای مزبور آمده، تمسک می کند و خود را به درگاه خدای بی همتا نزدیک نموده، حضرت حق را چنین مورد خطاب قرار می دهد:

أللّهمّ أهلَ الكِبرياءِ وَ العظمةِ، و أهلَ الجودِ و الجَبروتِ؛ پروردگارا! ای سزاوار عظمت و بزرگی، و ای شایسته بخشش و قدرت.

طبق فرهنگ قرآنی، کبریا و عظمت و جود و جبروت، مخصوص خدایی است که سرچشمه تمام حرکت ها و توانایی هاست ؛ همچنان که خداوند خویشتن را به صفات کبریایی می ستاید و می فرماید:

وَ لَهُ الْكِبْرِياءُ فِي السَّماواتِ وَ الْأرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيم؛[3] و برای اوست كبريا و عظمت در آسمان ها و زمين، و اوست عزيز و حكيم.

خداى تعالى در همه جا كبريايى دارد؛ نه در آسمان ها كسى بالاتر از او است و نه در زمين. در هيچ جاى عالم، كسى نيست كه از خداى بی همتا برتر باشد و غیر او، هرگز کسی نمی تواند عظمت و کبریایی داشته باشد .

سنائی غزنوی چه زیبا به صفات کمال خداوند اشاره کرده است:

ملکا ذکر تو گویم که تو پاکی و خدایی

نروم جز به همان ره که توام راهنمایی

همه درگاه تو جویم، همه از فضل تو پویم

همه توحید تو گویم که به توحید سزایی

نتوان وصف تو گفتن که تو در فهم نگنجی

نتوان شبه تو گفتن که تو در وهم نیایی

همه عزی و جلالی، همه علمی و یقینی

همه نوری و سُروری، همه جودی و جزایی

اَحَدٌ لَیسَ کَمِثلِه صَمَدٌ لَیسَ لَهُ ضِد

لِمَنِ المُلک تو گویی که مر آن را تو سزایی

انسان کمال طلب، در دعای قنوت بر این باور تأکید می کند که منشأ تمام صفات کمالی، اوست و بزرگ منشی و شکوه و جود و جبروت، فقط شایسته خداست و اهلیت آن را دارد .

امیر مؤمنان-علیه السلام- در دعای کمیل می فرماید:

وَ بِجَبَرُوتِكَ الَّتِى غَلَبْتَ بِهَا كُلَّ شَىْ ءٍ، وَ بِعِزَّتِكَ الَّتِى لَا يَقُومُ لَهَا شَيْ ءٌ، وَ بِعَظَمَتِكَ الَّتِي مَلَأتْ كُلَّ شَىْ ءٍ، وَ بِسُلْطَانِكَ الَّذِى عَلَا كُلَ شَىْ ءٍ؛ [بارالها! از تو درخواست می کنم ...] به مقام جبروت و بزرگي ات كه به وسيله آن، بر همه قدرت ها غالب گشته اى و به عزت و اقتدارت كه هر مقتدرى در برابرش عاجز است و به بزرگي ات كه سراسر عالم را پُر كرده است و به سلطنت و پادشاهي ات كه بر تمام قواى عالم برترى دارد.

امام زمان-علیه السلام- در دعای مسجد سهله می فرماید:

يامَنْ تَوَحَّدَ فِى المُلْكِ فَلا نِدَّ لَهُ فى مَلَكُوتِ سُلْطانِهِ! وَتَفَرَّدَ بِالكِبْريآءِ وَالآلاءِ فَلا ضِدَّ لَهُ فى جَبَرُوتِ شَأنِهِ؛[4]

اى خدايى كه در سلطنت و پادشاهى، يگانه اى. پس، در ملكوت سلطنتت همتايى براى تو نيست و در كبريایی ات و بخشيدن نعمت ها، يكتا و تنهايى. پس، در جبروت و بزرگى شأن تو، ضدّى براى تو نيست.

2. پیوستن به سرچشمه فضایل

در بخش دوم دعا، به عفو و رحمت خداوند نظر داریم و از درگاه ربوبی عاجزانه درخواست می کنیم:

وَ أهْلُ الْعَفْوِ وَ الرَّحْمَةِ وَ أهْلُ التَّقْوَی وَ الْمَغْفِرَةِ؛ پروردگارا! ای لایق گذشت و رحمت، و ای برازنده تقوا و آمرزش.

خدای متعال، اهل عفو و گذشت و رحمت و مغفرت است . پروردگار متعال، عفو و مغفرت خود را در آیه 53 سوره زمر ، به پیامبر رحمتش چنین وحی می کند:

قُلْ يا عِبادِيَ الَّذِينَ أسْرَفُوا عَلى أنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ إِنَّ اللهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ؛

ای رسول ما! بگو: ای بندگان من که بر خودتان [در گناه کردن] اسراف کرده اید، [هرگز] از رحمت خدا ناامید نشوید؛ چراکه خداوند گناهان شما را به طور کامل می آمرزد و همانا او، آمرزنده و مهربان است.

ـ شاه کلید نجات

در حديثى از پيغمبر اكرم-صلی الله علیه و آله- مى خوانيم كه فرمود: وَالَّذى نَفْسى بِيَدِهِ ما مِنَ النّاسِ أحَدٌ يَدْخُلُ الْجَنَّةِ بِعَمِلِهِ؛ سوگند به کسی که جانم به دست اوست! احدى از مردم به سبب عمل خود وارد بهشت نمى شود.

اصحاب گفتند: وَ لا أنْتَ يا رَسُولَ اللَّهِ؛ تو نيز با عملت وارد بهشت نمى شوى؟ فرمود: وَ لا أنَا إلّا أنْ يَتَغَمَّدنِى اللَّهُ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ فَضْلٍ، وَ وَضَعَ يَدَهُ عَلى فَوْقِ رَأسِهِ وَ طَوَّلَ بِها صَوْتَهُ؛[5] من نيز به سبب عملم وارد بهشت نمى شوم؛ جز اينكه خداوند مرا در رحمت و فضلش بپوشاند. هنگامى كه پيغمبر اين سخن را مى گفت، دست خود را بر سر نهاد و صداى خود را بلند و طولانى كرد. به گفته حافظ:

سهو و خطاى بنده چو گيرند اعتبار

معنىّ عفو و رحمتِ پروردگار چيست؟

ـ درس خودسازی

در این قسمت از دعا که با آیات عفو و گذشت عجین شد ، درس تربیتی مهم دیگر نیز می آموزیم و آن اینکه اگر از خدای رحیم انتظار رحمت داریم، باید خودمان را به صفت زیبای رحمت بیاراییم و به سرچشمه فضایل بپیوندیم. خدای کریم در سوره تغابن می فرماید:

وَ إِنْ تَعْفُوا وَ تَصْفَحُوا وَ تَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ؛[6] و اگر شما ببخشيد و درگذريد و بيامرزيد، به راستى خدا هم آمرزنده و مهربان است.

در آیه دیگر تأکید نموده:

وَ لْيَعْفُوا وَ لْيَصْفَحُوا ألا تُحِبُّونَ أنْ يَغْفِرَ اللَّه لَكُمْ وَ اللَّه غَفُورٌ رَحِيمٌ؛[7] بايد عفو كنند و چشم بپوشند. آيا دوست نمى داريد که خداوند شما را ببخشد؟ و خداوند آمرزنده و مهربان است.

در سوره بقره، عفو و گذشت را نزديك ترين و ميان بُرترين راه براى نیل به تقوا و پارسایى قلمداد كرده، می فرماید:

وَ أنْ تَعْفُوا أقْرَبُ لِلتَّقْوی؛[8] و گذشت كردنِ شما، به تقوا نزديك تر است.

چه زيباست افرادى كه نمی توانند عفو و گذشت پیشه کنند و قادر به كنترل خشم خود نيستند و هميشه پس از عصبانيت پشيمان مى شوند ، این دعا و آیات را روی کاغذی بنویسند و به اطرافيان خود بسپارند تا هنگام غضبِ آنان، علاوه بر ارائه نوشته، آثار خوش خلقى و عواقب شوم بدخلقى و خشم را به وى يادآور شوند.

در قنوت نماز عید، نُه بار عفو و رحمت و گذشت خداوند تکرار شده که اگر از عمق وجود بیان شود، اثر اخلاقی عمیقی را به دنبال خواهد داشت .

ـ حکایت

در ميان پادشاهان بنى اسرائيل عادتى مرسوم بود كه آنان را در حكومت كنترل مى كرد؛ به اين صورت كه نزد هريك از آنان، حكيمى دانا بود و صحيفه اى همراه داشت كه هرگاه پادشاه عصبانى مى شد و قادر به عفو نبود ، حكيم، صحيفه را در مقابل او می گرفت و به دستش مى داد. در آن صحيفه نوشته شده بود: بر زيردستان رحم كن! از مرگ بترس! روز جزا را فراموش نكن! وقتى شاه آن را مى ديد، غضبش فروکش می کرد.[9]

ـ روش زیبای امام سجاد-علیه السلام- در شب عید فطر

امام صادق-علیه السلام- فرمود: شیوه حضرت علی بن حسین -علیه السلام- در ماه رمضان چنان بود که هرگاه غلامان یا کنیزان حضرت خطایی را مرتکب می شدند، آنان را تنبیه نمی کرد؛ بلکه فقط خطاها و گناهان آنها را در دفتری ثبت کرده، تخلّفات هرکس را با نام و موضوع مشخص می نمود. در آخر ماه، همه غلامان و کنیزان را جمع کرده، میان آنان می ایستاد و آن گاه از روی نوشته، تمام کارهای خلافشان را که در طول ماه رمضان مرتکب شده بودند، به ایشان گوشزد می کرد و به تک تک آنها می فرمود: فلانی! تو در فلان روز و فلان ساعت، تخلّف کردی و تو را تنبیه نکردم! آیا به یاد می آوری؟ می گفت: بله، ای پسر رسول خدا! سپس، حضرت تا آخرین نفر این مطالب را متذکر می شد و آنان به خطاهای خود اعتراف می کردند. آن گاه به آنان می فرمود:

ارْفَعُوا أصْوَاتَكُمْ وَ قُولُوا يَا عَلِيَ بْنَ الْحُسَيْنِ! إِنَّ رَبَّكَ قَدْ أحْصَى عَلَيْكَ كُلَّ مَا عَمِلْتَ كَمَا أحْصَيْتَ عَلَيْنَا كُلَّ مَا عَمِلْنَا وَ لَدَيْهِ كِتَابٌ يَنْطِقُ عَلَيْكَ بِالْحَقِّ، لا يُغادِرُ صَغِيرَةً وَ لا كَبِيرَةً مِمَّا أتَيْتَ إِلَّا أحْصاها وَ تَجِدُ كُلَّ مَا عَمِلْتَ لَدَيْهِ حَاضِرا...؛[10]

با صدای بلند بگویید: ای علی بن حسین! پروردگارت تمام اعمال و رفتار تو را نوشته است؛ چنان که تو اعمالی را که ما انجام داده ایم، نوشته ای. نزد خداوند نامه اعمالی هست که با تو به حق سخن می گوید و هیچ عمل ریز و درشتی را فروگذار نمی کند و هرچه انجام داده ای، به حساب آورده و تمام آنچه را انجام داده ای، نزد او حاضر و آماده خواهی یافت؛ چنان که ما اعمال خود را نزد تو آماده و ثبت شده دیدیم. پس، ما را ببخش؛ همچنان که دوست داری خدا تو را ببخشد.

در ادامه نیز فرمود: ای علی بن حسین! به یاد آر آن حقارت و ذلّتی را که فردای قیامت در پیشگاه خدای حکیم و عادل خواهی داشت؛ آن پروردگار عادل و حکیمی که ذرّه ای و کمتر از ذرّه ای، به کسی ستم روا نمی دارد و اعمال بندگان را همچنان که انجام داده اند، به آنان عرضه خواهد کرد و حساب و گواهی خدا، کافی است ... ببخش! و عفو کن! تا پادشاه روز قیامت از تو عفو کرده و درگذرد؛ چنان که خود در قرآن می فرماید:

وَ لْيَعْفُوا وَ لْيَصْفَحُوا ألا تُحِبُّونَ أنْ يَغْفِرَ اللَّه لَكُمْ وَ اللَّه غَفُورٌ رَحِيمٌ؛[11] باید ببخشند و درگذرند. آیا دوست ندارید که خداوند شما را بیامرزد؟ او خداوند آمرزنده و مهربان است.

امام سجاد-علیه السلام- این کلمات را به خویش و غلامان و کنیزانش تلقین می کرد و آنان با هم تکرار می کردند و امام که میان آنان ایستاده بود و می گریست، با لحنی ملتمسانه می گفت:

رَبِّ إِنَّكَ أمَرْتَنَا أنْ نَعْفُوَ عَمَّنْ ظَلَمَنَا وَ قَدْ عَفَوْنَا عَمَّنْ ظَلَمَنَا كَمَا أمَرْتَ فَاعْفُ عَنَّا فَإِنَّكَ أوْلَى بِذَلِكَ مِنَّا وَ مِنَ الْمَأمُورِين ...؛ [12] پروردگارا! به ما فرمودی از ستمکاران خویش درگذریم و ما به راستی بر خود ستم کرده ایم. همان طورکه فرمودی، ما از کسانی که ستم کرده اند، درگذشتیم. پس، تو هم از ما درگذر که در عفوکردن از ما و از ديگران برتری.

حضرت در ادامه می فرماید: به ما فرمودی که سائلی را از درگاه خود محروم نکنیم و هم اکنون ما سائلان و گدایان، در آستان خانه ات زانو زده، احسان و عطای تو را می طلبیم. بر ما منّت بگذار و محروممان نگردان که تو در این کار، شایسته تر از ما و جزء امر شدگان به عفو خدایا! من اکرام کردم؛ تو هم به من اکرام کن و با اهل نعمت و مغفرت محشور نما. ای صاحب احسان و کرامت!

پس از این برنامه عرفانی، حضرت سجاد-علیه السلام- خطاب به غلامان و کنیزان خویش می فرمود: شما را عفو کردم. آیا شما هم من و بدرفتاری های مرا که فرمانروای بدی برای شما و بنده فرومایه ای برای فرمانروای بخشاینده عادل و نیکوکار بودم، بخشیدید؟ همگی یک صدا می گفتند: با اینکه از تو جز خوبی ندیده ایم، تو را بخشیدیم. آن گاه به آنان می فرمود: بگویید: خداوندا! از علی بن حسین درگذر؛ همان طورکه او از ما در گذشت. او را از آتش جهنم آزاد کن؛ همان طورکه ما را از بردگی آزاد کرد. آنان دعا می کردند و امام آمین می گفت.

حضرت در پایان می فرمود: بروید، از شما در گذشتم و آزادتان کردم؛ به امید اینکه خدا نیز از من درگذرد و آزادم کند. در روز عید فطر، چندان به آنها جایزه و هدایا می بخشید که از دیگران بی نیاز می شدند. حضرت هر سال در شب آخر ماه مبارک رمضان، هنگام افطار حدود بیست بنده آزاد می کرد و می گفت:

إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي كُلِّ لَيْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ، عِنْدَ الْإِفْطَارِ سَبْعِينَ ألْفَ ألْفِ عَتِيقٍ مِنَ النَّارِ، كُلٌّ قَدِ اسْتَوْجَبَ النَّار؛ خداوند متعال در هرشب ماه مبارک رمضان، هفتاد میلیون کس را از آتش جهنم آزاد می کند که همگی مستحق عذاب بوده اند.

حضرت هیچ بنده ای را بیش از یک سال به بندگی نمی گرفت. هرگاه کسی را در اوّل و یا در وسط سال مالک می شد، در شب عید فطر آزاد می کرد. این عمل، روش هرساله ایشان بود. بندگان سیاه را که هیچ گونه نیازی به آنان نداشت، می خرید و پس از پرورش و تربیت، در صحرای عرفات بعد از مراسم عرفه، همه را آزاد ساخته، هدایای قابل توجهی را به آنان عطا می کرد.[13]

با توجه به این روایت نسبتاً طولانی، درمی یابیم که رهبران الهی و پیشوایان معصوم ما چقدر در ترویج فرهنگ اسلامی و آموختن آن به انسان های تشنه معرفت تلاش نموده، نه تنها در ماه رمضان و عید فطر در آزادی جسم آنان می کوشیدند، بلکه افکار و اندیشه های آنها را نیز از بند جهل و غفلت و خرافه پرستی رها می ساختند و این گونه، تربیت یافتگان مکتب اهل بیت-علیهم السلام- از پستی ذلّت به اوج عزت می رسیدند و بردگان گرفتار، به رهبران جامعه و عارفان خداجوی تبدیل می گشتند. خوانندگان می توانند فهرست مفصلی از این گونه شخصیت های تربیت شده را در کتاب های رجالی، تاریخی و سیره مطالعه کنند.

3. نمایشگاه عزت جهان اسلام

در قسمت دیگر دعا ، شکوه این عید مسلمانان را از زاویه سیاسی اجتماعی می نگریم و نمایش عزت جهان اسلام را به عنوان عید حقیقی، به مسلمانان تبریک گفته، به خدای هستی بخش عرضه می داریم:

أسْألُکَ بِحَقِّ هَذَا الْیَوْمِ الَّذِی جَعَلْتَهُ لِلْمُسْلِمِینَ عِیداً؛ از تو درخواست می کنم، به حق این روز که آن را برای مسلمانان عید قرار دادی!

اجتماع روز عيد فطر می تواند در پيوند و همدلي مسلمانان نقش آفرين باشد . آنان در گردهمايي روز عيد فطر و قرارگرفتن كنار هم، از نظريات، مشكلات و گرفتاري هاي یکدیگر آگاه می شوند . در اين گردهمايي، بغض ها و كينه ها به دوستي ها و همدلي ها تبدیل می شود و مؤمنان در يك صف واحد، عزت خود را به نمایش گذاشته، احساس اتحاد و نزديكي بيشتري به همديگر می كنند .

عيد فطر، از سويي، از پيوند معنوي انسان با خدا حكايت دارد و از سوي ديگر، حكايتگر ارتباط وي با هم كيشان است. حضرت سجاد-علیه السلام- روز عيد فطر را روز جشن و شادي و اجتماع و همياري مسلمانان می داند و می فرمايد:

اللَّهُمَّ إِنَّا نَتُوبُ إِلَيْكَ فِي يَوْمِ فِطْرِنَا الَّذِي جَعَلْتَهُ لِلْمُؤْمِنِينَ عِيداً وَ سُرُوراً، وَ لِأهْلِ مِلَّتِكَ مَجْمَعاً وَ مُحْتَشَداً؛[14] پروردگارا! ما به سوي تو برمي گرديم، در روز عيد فطرمان كه آن را براي اهل ايمان روز عيد و شادي، و براي اهل ملت خودت روز اجتماع و همياري قرار دادي .

حضرت رضا-علیه السلام- در مورد نقش عيد فطر در تحولات معنوي، اقتصادي و اجتماعي جامعه می فرمايد:

إِنَّمَا جُعِلَ يَوْمُ الْفِطْرِ الْعِيدَ لِيَكُونَ لِلْمُسْلِمِينَ مُجْتَمَعاً يَجْتَمِعُونَ فِيهِ وَ يَبْرُزُونَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَيُمَجِّدُونَهُ عَلَى مَا مَنَّ عَلَيْهِمْ فَيَكُونُ يَوْمَ عِيدٍ وَ يَوْمَ اجْتِمَاعٍ وَ يَوْمَ فِطْرٍ وَ يَوْمَ زَكَاةٍ وَ يَوْمَ رَغْبَةٍ وَ يَوْمَ تَضَرُّعٍ ....فَأحَبَّ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أنْ يَكُونَ لَهُمْ فِي ذَلِكَ مَجْمَعٌ يَحْمَدُونَهُ فِيهِ وَ يُقَدِّسُون؛[15]

روز فطر، عيد مقرر شده تا مسلمانان در اين روز گرد هم آيند و قيام نمايند و او را به جهت نعمت هايش تعظيم كنند . پس، اين روز، روز عيد، روز اجتماع، روز فطر، روز زكات، روز رغبت و روز تضرع . . . است . خداوند بزرگ دوست دارد كه مسلمانان در چنين روزي، اجتماعي داشته و در آن، او را ستايش كرده و مقدس بدارند .

ملت های مسلمان می توانند ماه رمضان و عید فطر را وسیله ای برای عزت قرار بدهند؛ یعنی نردبانی به سوی رشد معنوی و مادی یا عزت دنیوی و اُخروی.

4. روز تکریم و سپاس از پیامبر

در قنوت نماز عید سعید فطر، نُه مرتبه به تکریم و تعظیم رسول گرامی اسلام-صلی الله علیه و آله- می پردازیم و از محضر ربوبی مسئلت می کنیم:

وَ لمحمّدٍ -صلی الله علیه و آله- ذُخراً وَ شَرَفاً وَ كَرامَةً وَ مَزيداً أن تُصَلّي عَلى مُحَمّدٍ وَ آلِ مُحَمّدٍ؛ و برای محمد -صلی الله علیه و آله- اندوخته و ارجمندی و بزرگواری و زیادت [مقام] گردانیدی که بر محمد -صلی الله علیه و آله- و خاندانش درود فرستی.

بر اساس آيات و روايات فراوانى كه در قرآن و منابع روايى شيعه و سنّى وجود دارد، براى ذكر صلوات فوايد بسيارى شمرده شده است.

حضرت رسول خدا-صلی الله علیه و آله- صلوات را جبران کننده نواقص اعمال در روز قیامت اعلام کرده و فرموده:

أنَا عِنْدَ الْمِيزَانِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَمَنْ ثَقُلَتْ سَيِّئَاتُهُ عَلَى حَسَنَاتِهِ جِئْتُ بِالصَّلَاةِ عَلَيَّ حَتَّى أثَقِّلَ بِهَا حَسَنَاتِه ؛[16] در قيامت، كنار میزان هستم. هركس گناهانش بیشتر از ثواب هایش باشد، صلوات بر خودم را که بر من فرستاده، در ترازويش مى گذارم تا به سبب آن، حسناتش بر گناهانش سنگينى كند.

در روایتی دیگر، پیامبر فرمود: مَنْ صَلَّی عَلَيَّ فِي كِتَابٍ لَمْ تَزَلِ الْمَلَائِكَةُ تَسْتَغْفِرُ لَهُ مَا دَامَ اسْمِي فِي ذَلِكَ الْكِتَاب؛ [17] کسی که در نوشته ای صلوات بر من را بنویسد، تا زمانی که نام من در آن نوشته باشد، فرشتگان برای او استغفار می کنند.

در دعای قنوت عید فطر، افزون بر ستایش محمد و آل محمد-صلی الله علیه و آله- ، برای وجود مقدس نبی اکرم-صلی الله علیه و آله- این عید مایه ذخیره ، وسیله شرف و کرامت و موجب ارتقای مقام عالیِ حضرتش معرفی می شود . زمانی این جشن موجب تکریم رسول خدا و مایه شرف و کرامت است که عید نزدیکی دل های مسلمانان به یکدیگر در ابعاد ملی و جهانی باشد. وحدت مسلمانان، باعث کرامت و عزت پیامبر اعظم-صلی الله علیه و آله- و شکرانه نعمت هدایت الهی و توفیق عمل در هر ماه خواهد شد .

5. حرکت به سوی ارزش ها

در قنوت نماز عید، همه با هم حرکت به سوی خوبی ها و دوری از بدی ها را از خداوند می خواهیم:

وَ أنْ تُدْخِلَنِی فِی کُلِّ خَیْرٍ أدْخَلْتَ فِیهِ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ؛ مرا در هر خوبی که محمد -صلی الله علیه و آله- و خاندان محمد را در آن داخل گردانیدی، داخل سازی.

وَ أنْ تُخْرِجَنِی مِنْ کُلِّ سُوءٍ أخْرَجْتَ مِنْهُ مُحَمَّداً وَ آلَ مُحَمَّدٍ؛ مرا از هر بدی که محمد -صلی الله علیه و آله- و خاندان محمد را از آن خارج ساختی، خارج گردانی.

مسلمانان در جامعه اسلامی، لازم است در تمام خیرات پیش قدم و پیش رو باشند؛ یعنی زیباترین خصلت های انسانی، از مسلمانان و کشورهای اسلامی به سایر نقاط سرایت کند . مسلمانان در نشر خوبی ها باید الگوی دیگر ملل باشند و این کلام خداوند است:

كُنْتُمْ خَيْرَ أمَّةٍ أخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّه؛[18] بهترين امتى بوديد كه به سود انسان ها آفريده شده اند؛ [چه اينكه] امر به معروف و نهى از منكر مى كنيد و به خدا ايمان داريد.

6. روز ولایت و امام شناسی

در قسمت ششم دعای قنوت نماز عید، سپاس و درود برای انسان های کامل که رهبری امت را به عهده دارند، با این صلوات انجام می شود و بارها در همه قنوت های نماز عید فطر بیان می گردد:

صَلَوَاتُکَ عَلَیْهِ وَ عَلَیْهِمْ أجْمَعِینَ؛ درود های تو، بر محمد-صلی الله علیه و آله- و تمام خاندان او باد.

سید بن طاوس در ضمن بیان اعمال روز عید، از امام باقر-علیه السلام- نقل می کند:

هنگامی که از منزل خارج شده و به سوی نماز عید می روی، دعای اللّهُمَّ مَن تَهَیّأ... را می خوانی و چون به نام مبارک حضرت صاحب الزمان-علیه السلام- رسیدی، با آرزوی تحقق وعده الهی و استقرار حکومت عدل مهدوی، می گویی: اللَّهُمَ افْتَحْ لَنَا فَتْحاً يَسِيراً وَ انْصُرْهُ نَصْراً عَزِيزاً ... اللَّهُمَّ إِنَّا نَرْغَبُ إِلَيْكَ فِي دَوْلَةٍ كَرِيمَةٍ تُعِزُّ بِهَا الْإِسْلَامَ وَ أَهْلَهُ وَ تُذِلُّ بِهَا النِّفَاقَ وَ أَهْلَهُ...؛[19] خداوندا! برای ما فتح آسان عنایت نما و آن حضرت را با نصرتی عزت بخش یاری کن. پروردگارا! ما خواهان ایجاد دولت کریمه ای هستیم که با آن به اسلام و مسلمانان عزت بخشیده، جبهه نفاق و اهلش را به خاک مذلّت بنشانی ... .

ـ روز بیعت منتظران

اگرچه انسان مؤمن همواره از آل محمد-صلی الله علیه و آله- که ولی نعمتان حقیقی امت هستند، سپاس و قدردانی کرده، بر ایشان درود و سلام می فرستد، اما در قنوت عید فطر، وظیفه ای دوچندان احساس می کند؛ به ویژه عرض ارادت به محضر آن امام غائب که عالم هستی در انتظار اوست . اهل ایمان هر روز با ولیّ امر و امام زمان-علیه السلام- خود بیعت می کنند و پس از نماز صبح، دست راست بر دست چپ می گذارند و با قلبی آکنده از عشق به ولایت و همنوا با منتظران حضرتش، این ندا را سر می دهند:

اللَّهُمَّ هَذِهِ بَيْعَةٌ لَهُ فِي عُنُقِي إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ؛ خداوندا! این، بیعت من است با مولایم تا روز قیامت .

آری، از برجسته ترین و به یادماندنی ترین ساعات روز عید فطر، لحظاتی است که منتظران راستین ظهور حضرت ولیّ عصر-علیه السلام-، آرزوی دیدار حضرت را کرده، در فراقش با دلی مملو از امید، اشک حسرت می ریزند. آنان به یاد سخن حضرت باقر-علیه السلام- می افتند که فرمود:

مَا مِنْ يَوْمِ عِيدٍ لِلْمُسْلِمِينَ أضْحًى وَ لَا فِطْرٍ إِلَّا وَ هُوَ يُجَدِّدُ اللَّهُ لآِلِ مُحَمَّدٍ-علیه السلام- فِيهِ حُزْناً قَالَ قُلْتُ وَ لِمَ ذَلِكَ قَالَ إِنَّهُمْ يَرَوْنَ حَقَّهُمْ فِي أيْدِي غَيْرِهِمْ...؛[20] هیچ عید فطر و قربان نیست، مگر اینکه با آمدن آن، غم و اندوه آل محمد-صلی الله علیه و آله- تجدید می شود. راوی پرسيد: چرا در روز عید غمگین می شوند؟ امام فرمود: زیرا حق خود را در دست دیگران می بینند و از اینکه افراد غیرشایسته بر جایگاه رهبری امت قرار دارند و امام راستین هنوز ظهور نکرده است تا حکومت عادلانه و سایه پُر از عدل و داد خود را بر مردم بگستراند، غمگین و ناراحت اند.

به همین جهت، یکی از رایج ترین اعمال این روز که اولیای خدا و عارفان واصل به آن اهتمام خاص دارند، دعای ندبه در روز فطر است که دردمندانه و عاشقانه با امام زمان-علیه السلام- نجوا می کنند:

هَلْ إِلَيْكَ يَا بْنَ أحْمَدَ سَبِيلٌ فَتُلْقى ، هَلْ يَتَّصِلُ يَوْمُنا مِنْكَ بِغَدِهِ فَنَحْظى ، مَتى نَرِدُ مَناهِلَكَ الروِيَّةَ فَنَروى ، مَتى نَنْتَقِعُ مِنْ عَذْبِ مائِكَ فَقَدْ طالَ الصَّدى ، مَتى نُغادِيكَ وَ نُراوِحُكَ َ فَنُقِرَّ عَيْنا، مَتى تَرانا وَ نَريكَ وَ قَدْ نَشَرْتَ لِواءَ النَّصْرِ تُرى ؛[21]

اى پسر احمد! آيا به سوى تو راه ملاقاتى هست؟ آيا امروز به فردايى مى رسد كه به ديدار جمالت محظوظ شويم؟ كى شود كه بر جويبارهاى رحمت درآييم و سيراب شويم؟ كى شود كه از چشمه آب زلال تو بهره مند شويم؟ كه عطش ما طولانى گشت. كى شود كه با تو صبح و شام كنيم تا چشم ما به جمالت روشن شود؟ كى شود که تو ما را و ما تو را ببينيم؛ هنگامى كه پرچم نصرت و پيروزى را در عالم برافراشته اى؟

این ابیات، تا حدودی بیانگر راز دل ندبه خوانان عید فطر است که به مولای خویش عرضه می دارند:

بُرده ندیده دل ز ما، صورت دلربای تو

جلوه گر از نقاب هم، روی خدانمای تو

مصلح کل عالمی، منجی نسل آدمی

دست خداست سیدی! دست گره گشای تو

پیش تر از ولادتم، مهر تو بوده عادتم

تو بودی آشنای من، من شدم آشنای تو

همدم سینه خستگان! یاور دل شکستگان!

ای همه جا کنار من، بگو کجاست جای تو؟

تو کعبه ای، تو زمزمی، ذکر بگو، مگر دمی

رسد به گوش عالمی، زمزمۀ دعای تو

چه می شود که دل برد، دیدۀ تو ز دست ما؟

چه می شود که گل کند، بوسۀ ما به پای تو؟

خوش آن دمی که بنگرد، شهید دشت کربلا

پرچم سرخ خویش را، بر سر شانه های تو

رو به سوی مطاف کن، طواف کن، طواف کن

تا ببرد دل از حرم، چهرۀ دلربای تو

صدایت از حرم رسد، به گوش عالمی، ولی

خوشا کسی که در حرم، می شنود صدای تو[22]

7. آرزوی پیروی از شایستگان

الگوگرفتن از بندگان صالح، از دیگر آموزه های این دعاست؛ چراکه هدایت به سوی مقصد، بدون الگو میسر نخواهد بود. در آخرین قسمت این دعا، از درگاه حضرت احدیت مسئلت می کنیم:

اللَّهُمَّ إِنِّی أسْألُکَ خَیْرَ مَا سَألَکَ بِهِ عِبَادُکَ الصَّالِحُونَ؛ خداوندا! از تو درخواست می کنم بهترین چیزی را که بندگان نیکوکارت از تو درخواست کردند.

وَ أعُوذُ بِکَ مِمَّا اسْتَعَاذَ مِنْهُ عِبَادُکَ الْمُخْلِصُونَ؛ [23] پناه می برم به تو، از آنچه بندگان درستکار و مخلصت به تو پناه بردند.

توفیق پیروی از اسوه های صالح، درخواست دیگری است که از پروردگار متعال مسئلت می کنیم؛ چراکه بدون الگوی شایسته، هرگز به کعبه مقصود نتوان رسید؛ چنان که جناب حافظ سروده است:

طى اين مرحله بى همرهى خضر مكن

ظلمات است بترس از خطر گمراهي

خداوند متعال در مورد تبعیت از اسوه های نیک فرموده: لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أسْوَةٌ حَسَنَةٌ؛[24] به تحقیق، براى شما در [رفتار و گفتار] رسول خدا سرمشق نيكو و كاملى مى باشد.

منبع: ره توشه راهیان نور رمضان 94

----------------------------------------------

پی نوشت:

* پژوهشگر و استاد سطح عالي حوزه علميه.

[1]. شیخ صدوق، أمالي، ص 10.

[2]. شیخ مفید، مسار الشيعة في مختصر تواريخ الشريعه ، ص 30.

[3]. جاثیه، آیه 37.

[4]. ابن طاووس، إقبال الاعمال، ج 2، ص 645.

[5]. عبد علی بن جمعه حویزی، تفسير نور الثقلين، ج 1، ص 706.

[6]. تغابن، آیه 14.

[7]. نور، آیه 22.

[8]. بقره، آیه 237 .

[9]. عبدالكريم پاك نيا تبریزی، سرچشمه دانش، ص 92.

[10]. مجلسى، بحار الأنوار، ج 46، ص 104 .

[11]. نور، آیه 22.

[12]. مجلسى، بحار الأنوار، ج 46، ص 104.

[13]. حرّ عاملى، وسائل الشيعه، ج 10، ص 317.

[14]. صحيفه سجاديه، دعاي 45.

[15]. حرّ عاملی، وسائل الشيعه، ج 7، ص 481، ح 4.

[16]. شیخ صدوق، ثواب الأعمال، ص 155.

[17]. شهيد ثانى، منية المريد، ص 347.

[18]. آل عمران، آیه 110.

[19]. ابن طاووس، إقبال الاعمال، ج 1، ص 476.

[20]. شیخ طوسى، تهذيب الأحكام، ج 3، ص 289.

[21]. آقاى سيد جواد خراسانى كه از مورد اعتمادترين امام جماعات اصفهان بود و در عرصه عرفان و معنويت، مقامات عالي داشت، فرموده است: گرفتاری سختی برایم پیش آمد که چیزی نمانده بود زندگی ام از هم بپاشد . من كه ديگر درهاى عادى را به روى خود بسته مى ديدم، عريضه اى به حضور مقدس امام عصر7 نوشتم و در رودخانه انداختم و به قبرستان تخت فولاد كه قبور بسيارى از اوليای خدا در آنجا مى باشد، رفتم و در گوشه اى با تضرع و التماس مشغول خواندن دعاى ندبه شدم و مكرر مى گفتم: هَلْ الَيْكَ يَابْنَ احْمَدَ سَبِيلٌ فَتُلْقَى؛ اى فرزند احمد! آيا راهى براى رسيدن به محضر شما هست تا ملاقات شوى؟ ناگاه صداى سم اسبى را شنيدم و ديدم عربى سوار اسب ابلقى رو به قبله مى رود. نگاهى مهرآميز به من كرد و غايب شد. از مشاهده آن گرامى، قلبم راحت شد و آرامش يافتم. شب بعد، مشكلم كاملاً حل شد. (امام زمان 7 سرچشمه نشاط جهان، ص 82)

[22]. غلامرضا سازگار، شاعر اهل بیت:.

[23]. سيد محمدكاظم طباطبايى یزدی، العروة الوثقى، ج 3، ص 397؛ شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ج 2، ص 654.

[24]. احزاب، آیه 21.