نگاهی متفاوت به تحول در حوزه

وقتی حین سفر چند روزه به اصفهان - که برای مصاحبه با مسؤلان و شخصیت های حوزوی رفته بودیم - وارد یکی از مساجد این شهر شدیم - جمعیت زیاد مردم - به ویژه جوانان توجه ما را به خود جلب کرد، به طوری که به زحمت برای نماز خواندن جا پیدا کردیم. عجیب تر این که با پایان نماز، جمعیت تقریبا تغییر نکرد و بیشتر نمازگزاران در مسجد ماندند تا از سخنان یک روحانی میان سال استفاده کنند. ما هم که در چند روز حضور خود در اصفهان درباره برنامه مدیران و مسئولان حوزوی برای تربیت طلاب فاضل و توانمند مصاحبه می کردیم، فرصت را غنیمت شمردیم تا با یکی از تحصیل کرده های موفق حوزه به گفت وگو بنشینیم.

حاصل گفت وگوی مرکز خبر حوزه با حجة الاسلام والمسلمین سعید معمار منتظرین 44 ساله، که سابقه تحصیل در حوزه های اصفهان و قم و بهره مندی از علمای این دو شهر را دارد در ذیل می آید:

- حاج آقا، الحمدللّه جمعیت خوبی در مسجد حضور داشتند.

این ها توفیقی از جانب خداوند است. خدا رحمت کند حضرت آیة اللّه العظمی بهجت قدس سره را که می فرمودند: «ممکن است کسی ثروت زیاد داشته باشد، اما توفیق بخشش نداشته باشد»؛ بنابراین توفیق، عطیه ای الهی است.

- در حال حاضر مشغول چه کارهایی هستید؟

بیشتر کارم پژوهش و مطالعه است و حدود دوازده سال است که موضوع معارف ولایی قرآن کریم را با محوریت زیارت جامعه کبیره، با همکاری چهل نفر از رفقای طلبه پژوهش می کنیم.

- آیا این پژوهش ها به صورت مکتوب هم خروجی داشته است؟

با توجه به این که مباحث به صورت سخنرانی بوده، به صورت متن تایپی انجام شده، اما هنوز در معرض چاپ قرار نگرفته است.

- برخی فکر می کنند که مبلغ نیاز به پژوهش ندارد. نظر شما چیست؟

تبلیغ، نیازمند امور مختلفی از جمله پژوهش است. دو نکته اساسی در تبلیغ مطرح است: نخست این که مبلغ به چیزی که می خواهد برسد و نکته دوم تبیین است؛ بنابراین، مبلغ باید از مجمل گویی اجتناب کند. از خصوصیات شهید مطهری این بود که روی مطلب فکر نموده و با بیان خوب، فهم آن را واضح می کردند؛ برای نمونه در خصوص هدف از زندگی، هدف و زندگی را جداگانه تعریف می کنند و در ادامه، ارتباط بین این دو را ارائه کرده و سپس پاسخ سؤال را می دهند؛ این توفیقی بود که خداوند به ایشان عطا کرده بود. لازمه تبیین کردن، مطالعه دقیق پیرامون موضوع و هم چنین تفکر درخصوص آن موضوع می باشد و چه خوب است پیش از منبر مباحثه صورت گیرد و قبل از هر منبر، توسل به حضرت حجت عجل اللّه تعالی فرجه الشریف انجام شود، زیرا ایشان مرکز هدایت است و یکی از شئون امامت همین هدایت است؛ «وجعلنا منهم ائمة یهدون بامرنا»، سجده؛34. تا از آن جا عنایت نباشد، مبلغ هیچ کاری نمی تواند انجام دهد. ممکن است اطلاعاتی از محفوظات خود ارائه کند، اما نمی تواند تحول ایجاد نماید. اعتقادم این است که توفیق الهی باید پشت فرد باشد و توفیق الهی خیلی بالاتر از تجربه است؛ «الم تعلم انّ اللّه علی کل شی قدیر، بقره/106». خلاصه این که در مقابل خدا باید خضوع کرد و اگر کسی بخواهد چیزی بدهد باید چیزی بگیرد؛ وقت سحر باید گرفت و در روز تحویل داد «و مما رزقناهم ینفقون».

- همان طور که می دانید با بیانات مقام معظم رهبری - مدظله العالی -، موضوع تحول در حوزه شتاب گرفته است. به نظر شما چه اقداماتی باید در راستای تحقق فرمایشات ایشان انجام گیرد؟

مقام معظم رهبری قبل از این که فقیه باشند، متفکر عمق نگر و آینده نگر هستند؛ بنابراین، با توجه به این که بیانات ایشان در تشخیص زمان شناسی بسیار مؤثر است، احتیاج به دقت دارد و نباید ساده از آن گذشت. یعنی احساس می کنم ایشان، رادار فکری جامعه اسلامی هستند و دنبال کردن سخنرانی های ایشان نوعی اعتدال فکری و سیاسی به وجود می آورد. شهید مطهری در یکی از تعابیر می گویند: «آقای خامنه ای یکی از متفکرانی هستند که امید آینده جهان اسلام می باشند.» برای تحول باید با توجه به فرمایشات رهبری، گام به گام پیش برویم و ببینیم چه چیزی الآن در حوزه ها نیست که چندی پیش در حوزه ها بود و توانست منشأ عمل بوده و در تربیت عملی و علمی علما مؤثر باشد. مرحوم شیخ انصاری از یک سو اهتمام ویژه ای به درس های خود داشتند و از سوی دیگر یک بار صبح و یک بار عصر زیارت جامعه کبیره می خواندند و نافله شب و زیارت عاشورا را با همه لعن هایش قرائت می نمودند و نماز جعفر طیار هم می خواندند. اگر به این مسایل توجه کنیم، می فهمیم که انجام مستحبات، مقدمه بسیار بزرگی برای تقویت توفیقات علمی و عملی است. الآن ما امکانات و وسایل رفاهی داریم، اما جای مستحبات خالی است. در حدیث «قرب نوافل» آمده: فرائض، موجب قرب می شود، ولی نوافل، موجب محبوبیت انسان در برابر خداوند متعال می گردد. اگر محبوب خدا شدی از در و دیوار برای تو رحمت نازل می شود و دغدغه مشکلات نخواهی داشت؛ امروز در حوزه علمیه جای انجام مستحباتی که منشأ توفیقات اند کم است. می گویند مرحوم مقدس اردبیلی درباره علامه بحرالعلوم نقل می کنند که در نجف اشرف رد می شدند، می بینند که طلاب قبل از اذان صبح خواب هستند، لذا دیگر درس نمی دهند. در جلد هشتم وسائل الشیعه آمده: «اگر کسی می گوید نماز شب می خوانم، اما روزی ندارم، او را تکذیب کنید»؛ یعنی یا نماز شب نخوانده و یا این که روزی دارد و می گوید روزی ندارد.

- نظر شما درباره تحول علمی در حوزه ها چیست؟

به نظر می رسد تحولات علمی در حوزه علمیه به تحصیل طلاب، همراه با تفکر احتیاج دارد؛ عالم باید حلیمانه تربیت شود، چون مشیت خداوند است که: «العلم و الحلم توأمان». با توجه به فرمایشات رهبری به نظر می رسد که باید زحمت فکر کردن در فهم عبارت، پایین و در معانی، بالا برود. شهید مطهری در مقدمه کتاب داستان راستان نوشته اند: «کتاب هم باید تفکر شخص خواننده را زیاد کند و هم زحمت تفکر را کاهش بدهد».

- تحول در تبلیغ چه مؤلفه هایی باید داشته باشد؟

نخستین تحول در تبلیغ، تحول در خود مبلغ است، تا زمانی که مبلغ خود را اصلاح نکند، نمی تواند تأثیرگذار باشد. گاهی شما می خواهید اطلاعاتی را به مخاطب منتقل کنید، این که کاری ندارد، اما باید این کار صورت پذیرد که وقتی مبلغ بین مردم راه برود، مردم بگویند که دین خدا حق است؛ بر همین اساس باید تحول در مبلغ صورت بگیرد.

- مبلغ باید چه ویژگی داشته باشد؟

خدای متعال در قرآن تأکید می کند که مبلغ باید دارای خشیت باشد. خشیت یعنی این که باید از یک طرف خائف و از طرف دیگر راجی باشد و این حاصل نمی شود، مگر با علم باللّه، چون «انّما یخشی اللّه من عباده العلماء، فاطر/28». مرحوم آیة اللّه العظمی اراکی درباره امام قدس سره می گفتند: «اگر آقای خمینی در عاشورا بودند، تعداد اصحاب امام حسین 73 نفر می شد»، چون ایشان قیامت را باور کرده بودند. برای همین، ابتدا باید تحول در مبلغ به وجود آید؛ مبلغ باید بداند که در محضر خداوند سخن می گوید.

- این تحول چگونه به وجود می آید؟

برای این کار باید در ابتدا، شخص محاسبه نفس داشته و در ادامه با کتب اخلاقی هم چون معراج السعاده مرحوم نراقی مانوس باشد که البته حوزه باید این زمینه را فراهم کند. امروز جلسات تذکرمان کم است؛ مرحوم شیخ انصاری می فرمودند: «کتاب معراج السعادة باید بالشت زیر سر طلاب باشد»، چون از نفسی پاک بوده و بسیار اثر گذار است و الان جای چنین کتاب هایی در حوزه خالی است.

- علاوه بر مبلغ چه تحولات دیگری باید در تبلیغ ایجاد شود؟

ما احتیاج داریم که انسان را بشناسیم؛ شما می خواهید برای انسان تبلیغ کنید و تا انسان را نشناسید موفق نمی شوید. شهید مطهری با بهره مندی از آیات قرآن تأکید دارند که بقای یک شی ء مساوی با نیاز به آن شی ء و عدم بقای یک شی ء مساوی با عدم نیاز به آن شی ء است. امیرمؤمنان ظ می فرمایند: «من جهل نفسه کان بغیر نفسه»؛ کسی که خود را نمی شناسد نسبت به غیر خود جاهل تر است. بعد از شناخت انسان، شناخت زمان ضروری است؛ باید بدانیم که در چه عصری زندگی می کنیم؟ به تعبیری، عصر الکترونیک است؛ اما با توجه به معارف دینی می گوییم: عصر غیبت امام زمان عجل اللّه تعالی فرجه الشریف است. مطلب سوم این است که ببینیم انسان در این عصر به چه چیزی احتیاج دارد. انس با آثار شهید مطهری برای درک این سه بخش که عرض کردم، کمک زیادی به طلاب می کند. مجموعه آثار شهید مطهری، امور تبلیغی را تسریع می بخشد؛ ایشان دین را به صورت سیستماتیک بررسی کرده اند؛ یعنی دنبال این نبودند که به صورت تفننی کتاب بنویسند و دنبال این نبوده اند که هر از چند گاهی جایی از اسلام را بگیرند و کتاب بنویسند؛ ایشان به دنبال آن بودند که اثبات کنند اسلام یک مجموعه است به خاطر این که انسان یک مجموعه است؛ هر بخشی از اسلام، بخشی از وجود انسان را می تواند شکوفا کند؛ برای نمونه ایشان مبنایی دارند و می فرمایند که اسلام یک کل تجزیه ناپذیر است، لذا هیچ چیز آن نمی تواند جای چیز دیگری را بگیرد؛ نماز شب نمی تواند جای روزه را بگیرد، روزه نمی تواند جای ازدواج را بگیرد، ازدواج نمی تواند جای فعالیت سیاسی را بگیرد و فعالیت سیاسی نمی تواند جای تحصیل در حوزه را بگیرد؛ وقتی فرد جایگاه این مسایل را فهمید، آن موقع اعتدال، میوه این عمل می شود. حال اگر طلبه نمی تواند وارد کل شود، می تواند از کارشناس آن استفاده کند. آثار شهید مطهری شرح یکدیگر است؛ ایشان کتابی به نام «انسان و سرنوشت» دارند که سال 1345 آن را نوشته اند و در مقدمه آن آورده اند: «بیست سال علل انحطاط مسلمانان را مورد پژوهش قرار داده ام» و 27 دلیل برای انحطاط مسلمانان بیان کرده اند. هم چنین یکی از کتاب های ایشان، داستان راستان است که در سال 1337، یعنی زمان پژوهش ایشان درباره انحطاط مسلمانان نوشته شد و می بینید که تمامی 125 داستان از نظر موضوعی به 27 موضوع تقسیم می شود. طلابی که می خواهند در تبلیغ کار کنند، از آثار شهید مطهری شروع نمایند؛ از آن جا که افکار ایشان تنزیلی از تفسیر «المیزان» علامه طباطبائی قدس سره است، طلبه باید پس از مطالعه آثار شهید مطهری به المیزان علامه مراجعه کند تا بتواند دنیای المیزان را کشف کند. خدا می داند که این کتاب چه ذخیره عمیقی در تحصیل معارف ناب است؛ برای نمونه امروز در پاسخ گویی به شبهات وهابیت و اهل تسنن جواب های سطحی داده می شود، اما المیزان در این زمینه به صورت جدی وارد میدان شده است، چون مقابله ای با تفسیر «المنار» رشید رضا از علمای اهل سنت است. مرحوم علامه، افکار ناب شیعه را از طریق این تفسیر به جهان اسلام منتقل کرده اند. علامه محمدجواد مغنیه می گوید: «از وقتی که المیزان به دست من رسید، کتابخانه من تعطیل شد.» شهید مطهری در کتاب «حق و باطل» می گویند: «از اول اسلام تا به امروز تفسیری مثل المیزان نوشته نشده است.» من با مثالی، کاربرد عالی روش تفسیری مرحوم علامه را توضیح می دهم؛ عده ای از اهل سنت، عموی حضرت ابراهیم ع را که در قرآن آمده است، پدر حضرت ابراهیم ع می دانند، به دلیل این که قرآن فرموده است «اذ قال ابراهیم لابیه آزر أتتخذ اصناماً آلهةً، انعام/74.» فقط کافی است با روش المیزان دو آیه را ببینیم؛ وقتی می گوید: «و بالوالدین احسانا» و این که به والدین «اف» نگویید؛ سپس حضرت ابراهیم ع در سوره «انبیاء» می گوید: «اف لکم» به کی می گوید؟ به «اب» خود می گوید؟ پس معلوم می شود که «اب» غیر از والد است.

- با توجه به زمان فعلی، نحوه ارائه مطلب در تبلیغ باید چگونه باشد؟

با وجود تأثیراتی که رایانه، اینترنت، صدا و سیما و ماهواره دارند، ارتباط چهره به چهره و تبلیغ حضوری نباید تعطیل شود، زیرا در این شیوه از تبلیغ، تمام حالات مبلغ به مخاطب منتقل می شود. در عین حال هر یک از مواردی که عنوان شد، دارای مقداری از تأثیرگذاری است که باید از آن استفاده شود.

- دیدگاه شما درباره منبر چیست؟

منبر، تنها محل انتقال اطلاعات نیست، اما خیلی مهم است. شخصی که تبلیغ می کند نباید خود را تبلیغ نماید، بلکه دین را تبلیغ کند. نخستین مبلغ جهان اسلام، رسول خدا ع هستند. خدای تعالی در سوره «یوسف» آیه 108 خطاب به پیامبر ص می فرماید: «قل هذه سبیلی ادعوا الی اللّه علی بصیرة».

- مبلغان در برابر مخاطبان چه ظرافت هایی را باید به کار ببندند؟

هر چه مبلغ از نظر علمی و عملی در حد متعادل قرار گیرد، اثرگذارتر خواهد شد. نباید افراد را در خودمان نگه داریم، بلکه باید آن ها را با میزان اصلی، یعنی قرآن و عترت گره بزنیم.

- سامانه اعزام مبلغ داخل کشور را چگونه می بینید و آفت هایش چیست؟

ارتباط زیادی با مراکز اعزام مبلغ ندارم، منتها باید تدبیری اندیشید تا افراد در شهرها و روستاهای خودشان تبلیغ کنند. اگر آیه شریفه «نفر» که در سوره مبارکه «توبه» آمده در حوزه ها احیا می شد، واقعاً بسیاری از نیازهای تبلیغی کشور بر طرف می شد. الآن طلبه هایی در قم وجود دارند که برای تبلیغ به روستاهای خود نمی روند، در حالی که آن روستا، فاقد مبلغ است. حضرت آیة اللّه جوادی آملی دهه محرم به آمل می روند، چون می خواهند عملشان بر اساس قرآن باشد.

- نظر شما درباره تبلیغ گروهی چیست؟

این کار بسیار موفق است؛ «یداللّه مع الجماعة.» هر گاه جمع می شویم تفرد می رود؛ تفرد از ویژگی های خداست.

- تبلیغ با چه دشورای هایی همراه است؟

چون هیچ وقت به دشواری فکر نمی کنم، در این باره زیاد فکر نکرده ام و همواره می گویم که مشکلات با دعا و توسل به اهل بیت علیهم السلام حل می شود. هم چنین باید در تعابیری که به کار می بریم، دقت کنیم؛ هشت سال پیش، در یک سخنرانی به ضرورت معرفت امام عصر عجل اللّه تعالی فرجه الشریف اشاره کردم و در آخر گفتم که برای عده ای غیبت و ظهور یکی شده است، اما تقیه می کنند. تعبیر «تقیه» در اینجا اشتباه است و باید از واژه «کتمان» استفاده می کردم.

- در تبلیغ از چه کسی الگو می گیرید؟

با سفارشاتی که رهبر بزرگوار انقلاب دارند، هر طلبه ای برای تبلیغ، باید یک دور کتاب ها و آثار شهید مطهری را با دقت بخواند.

- ارتباط مبلغان جوان با علما چقدر ضرورت دارد؟

ما یا باید خود سرچشمه ای جوشان شویم که مرتب بجوشیم و یا به سرچشمه ای جوشان وصل شویم. روایاتی داریم که مؤمن، حکم آب جاری را دارد نه آب راکد؛ ارتباط ما با علما، مراجع، مفسران، پژوهش گران و افرادی که اهل تفکر و نوآوری هستند، مانند حضرت آیة اللّه جوادی آملی، خیلی مؤثر است. البته همه این ها به برکت ارتباط با پروردگار عالم و توسل به حضرات اهل بیت علیهم السلام در کارهای تبلیغی بسیار نافع است. آیة اللّه العظمی بهاء الدینی قدس سره فرموده اند: «هر توسلی پیدا می کنیم تا به امضای صدیقه طاهره پ نرسد، مورد رضای حق قرار نمی گیرد.»

منبع : افق حوزه، 29 اردیبهشت 1389 - شماره 270