فدائیان اسلام از آغاز تا پایان

مقدمه
فدائیان اسلام یک گرایش مذهبی انقلابی می باشد که طی یک دهه فعالیت سیاسی جدی از سال 1324 الی 1334 تأثیر عمیقی در صحنه سیاسی مذهبی کشور برجای گذاشت.
این گروه شهرتش را مدیون کلام نافذ رهبرشان سید مجتبی نواب صفوی طلبه جوان و همچنین ترورهای پرسروصدای آنها می باشد.
هدف از این جمعیت برقراری حکومت اسلامی یا به عبارتی دیگر حکومت علوی بود که ادعای اجرای قوانین اسلامی داشتند و معتقد بودند که اجرای این قوانین ایران را نجات خواهد داد.

بخش اول: نواب صفوی و آغاز کار

سید مجتبی میرلوحی فرزند سید جواد میرلوحی متولد 1303 در خانی آباد تهران؛ پدرش روحانی بود اما پس از خلع لباس از روحانیت از این کسوت بیرون رفت و وکیل دادگستری شد. او از مخالفین رژیم پهلوی بود ودر سال 1315 به دلیل درگیری با داور وزیر عدلیه رضاخان وسیلی زدن به او سه سال در زندان به سر برد.(1)
نواب صفوی سنین کودکی را در خانی آباد گذراند ودوران ابتدایی را در دبستان حکیم نظامی گذرانید وبعد وارد دبیرستان صنعتی شد.
او به دلیل تحصیل در رشته مکانیک این مدرسه آلمانی برای مدتی در آبادان در شرکت نفت مشغول به کار شد ودر سال 1321 برای تحصیل عازم نجف شد وسه سال ونیم در آن دیار تحصیل کرد.
او در اندک مدتی زبان عربی را مسلط شد ودوستان علاقمند زیادی به خود پیدا کرد. او دراین چند سال دروس عالی دینی را طی کرد.(2)
بعد از شهریور 1320 وسقوط رضاشاه که فشار زیادی  بر مردم متحمل شده بود موقعیت خوبی بود که شیادان اجتماع دام های خود را برای مردم پهن کنند. در این ایام شخصی به نام احمد کسروی بر اثر اختلافات با هم کسوتان خود از محیط روحانیت خارج شد وکینه آنها را به دل گرفته بود.(3)
اوج شهرت کسروی در این دوران آثار او درباب بی دینی و رواج آن می باشد که تازه به دوران رسیده ها سخت به مطالعه آن مشغول شده و درمکتب لامذهبی کسروی غوطه ور شده بودند تا به حزب توده می پیوستند ودر آنجا مشغول می شدند.(4)
کتاب ها ومقالات و کارهای کسروی کم کم رونق گرفت و باتقویت کشورهای بیگانه ومستعمر غوغایی به پا کرد و به مناطق مختلف در داخل کشور وخارج از آن از جمله نجف اشرف وحوزه علمیه آن انتشار پیدا کرد.
دریکی از همین روزها که افکار کسروی در دل مردم درحال نفوذ بود؛ در حوزه علمیه نجف نواب صفوی بااین آثار مواجه شد که آتشی به دلش زد، او در عرض چند روز میان علما وطلاب نجف هیجانی ایجاد نمود علیه کسروی.(5)
نواب که به غیرت دینی وبرخورد بامنکر حساس بود باحمایت جمعی از علما، به هدف مبارزه باکسروی عازم تهران شد وباکسروی دیدار کرد و در این ملاقات اطمینان به ارتدادش پیدا کرد وبا او درگیر شد که کسروی سخت کتک خورد اما جان سالم به در برد و این نخستین حرکت فدائیان اسلام قبل از تشکیل آن بود.
بعد از این حادثه نخستین اعلامیه فدائیان اسلام با ادبیاتی اسلامی و انقلابی منتشرشد؛ با این آغاز: "ما زنده‌ایم و خدای منتقم جبار بیدار....."(6)
وی همچنین کوشید تا مراجع شهرهای مختلف خصوصا نجف وقم را نیز با خود همراه کند اما به دلیل عدم تدابیر لازم ونبود حاکم شرعی در رأس هرم نتوانست به طور رسمی وظاهری مورد حمایت آنها قرار گیرد.
نواب صفوی در آغاز کار همراهی چند تن ازطلاب جوان مانند سید حسین امامی، عبد الحسین واحدی و... را با خود همراه ساخت.

بخش دوم: فعالیت‌های فدائیان اسلام

1.ترور احمد کسروی
هدف اصلی فدائیان اسلام ترور احمد کسروی بود که در نخستین حمله به او در اردیبهشت ماه 1324 به جایی نرسیده بود. در 20 اسفند همان سال در ساختمان عدلیه ودرجلسه بازپرسی علی محمد امامی و حسین امامی او ومنشی اش را به قتل رساندند.
بعد از ترور کسروی متهمان به همراه نواب صفوی بازداشت شدند. پس از مدتی به دلیل تلگرافهای فراوان از جانب علما وغیره نواب ویارانش تبرئه وآزاد شدند.
2.جنازه رضاخان
در اواخر سال 1325 مساله بازگرداندن جنازه رضاخان بود که سروصدای زیادی به راه انداخت وفدائیان اسلام نیز غوغای زیادی برای آن به پا کردند که در نشریه آیین اسلام مقاله ای تحت عنوان صیحه آسمانی نجف منتشر شد که مروری بود برجنایات رضاخان.
3.سخنرانی نواب صفوی در باب فلسطین
در دی ماه 1326 تظاهراتی به دعوت آیت الله کاشانی برای مساله فلسطین برپاشد که نواب صفوی در آن اجتماع سخنرانی پرشوری ایراد کرد.
4.مسأله حجاب
این جریان مورد توجه علما بود و با قانون کشف حجاب مبارزه می کردند واز اهم فعالیت های فدائیان اسلام نیز به شمار می رفت. ازجمله درسال 1326 جمعیت فدائیان اسلام پرده ای به درب مسجد سلطانی تهران زده ومانع ایاب وذهاب زنان مکشوفه به داخل مسجد شدند.
5.ترور نافرجام شاه
یکی از جریاناتی که باعث شد حزب توده محوریت مبارزه را از دست بدهد ومذهبی‌ها از جمله مهمترین آنها فدائیان اسلام در محوریت قرار بگیرند، روی کار آمدن هژیر در سال 1327 ومخالفتها با وی بود که در رأس آنها آیت الله کاشانی ونواب صفوی بودند که آیت الله بروجردی نیز آنها را همراهی وحمایت می‌کرد. در بهمن همین سال شاه مورد سوء قصد قرار گرفت وباعث شد عده زیادی از مبارزین از جمله آیت الله کاشانی تبعید شوند.
6.ترور هژیر
پس از ترور نافرجام شاه سخت‌گیری نیروهای امنیتی شدید شد اما ترور هژیر، وزیر دربار شاهنشاهی در آبان 1328 به دست سید حسین امامی آب سردی بود که روی دست رژیم ریخته شد. سید حسین امامی هم محاکمه واعدام شد. این امر محبوبیت فدائیان اسلام را بیش از پیش کرد.
7.اطلاعیه آتشین فدائیان اسلام
اطلاعیه آتشین فدائیان اسلام پس از محاکمه سید حسین امامی در خصوص فرهنگ شهادت پیامدهایی را به دنبال داشت که باعث زمینه سازی فعالیت‌های بعدی آنها شد. در همین سال 1328 آیت الله کاشانی ودکتر مصدق به مجلس راه یافتند.
8.ترور رزم آرا
سرلشکر رزم آرا در سال 1329 به دستور شاه به پست نخست وزیری نایل آمد که باعث اعتراض واجتماع فدائیان اسلام در مسجد سلطانی تهران وسخنرانی عبد الحسین واحدی شد. چند روز بعد هم در 16 اسفند 1329 رزم آرا که درمجلس ترحیم آیت الله فیض شرکت کرده بود، به دست خلیل طهماسبی ترور وکشته شد. بعد ازاین جریان خلیل طهماسبی دستگیر شد.
در همین زمان بود که فضای به وجود آمده باعث ملی شدن صنعت نفت شد وبعد ترور رزم آرا برای مدت کوتاهی حسین علاء نجست وزیر شد وبه دنبال آن دکتر مصدق به این سمت نایل آمد.
9.ترور نافرجام به حسین فاطمی
به مرور روابط فدائیان اسلام با دولت ملی دکتر مصدق به هم خورد. آنها براین باور بودند که سید حسین فاطمی وزیر امور خارجه دولت دکتر مصدق، نقش اساسی در دور کردن دولت ملی از دین وآیین دارد وبه اندیشه تروروی افتادند که به دست محمد مهدی خدایی انجام شد.
این عملیات نافرجام ماند وحسین فاطمی زخمی شد وپس از آن عبدخدایی به زندان افتاد ومهر ماه 1332 آزاد شد.
این جریان باعث به زندانی شدن تعدادی از فدائیان اسلام از جمله خود نواب صفوی شد که طی 28 ماه نخست وزیری دکتر مصدق، 20 ماه آن را نواب صفوی در زندان بود تا اسفند 1331 که آزاد شد.
10.نامه به زاهدی
پس از کودتای 28 مرداد 1332 علیه دکتر مصدق و خلع او از نخست وزیری توسط شاه ومنصوب کردن سرهنگ زاهدی به این سمت، فدائیان اسلام این بار فعالیتشان را با ارسال نامه‌ای به نخست وزیر وقت در شهریور 1332 آغاز کردند که در آن به مطالب مختلفی از جمله: اجرای قوانین اسلامی توسط شاه ونخست وزیر، ترویج مذهب شیعه، حجاب وموسیقی و... اشاره کردند.(7)
11.عزیمت نواب به فلسطین ومصر
نواب صفوی در سال 1333 در کنگره اسلامی که به هدف نجات فلسطین در بیت المقدس تشکیل شده بود شرکت کرد وسخنرانی آتشینی در حمایت فلسطین ایراد نمود. او پس از کنگره راهی مصر شد و با رهبر اخوان المسلمین مصر دیدار کرد.
12.ترور نافرجام حسین علاء
شاه که به فکر قدرت سیاسی خود بود به فشار آمریکا، تن به پیمان نظامی بغداد (سنتو) داد. این جریان پیمان بغداد که از اتحاد آمریکا وانگلیس بود در زمان ابتدای صدارت حسین علا به وقوع پیوست. نواب صفوی از این اقدام بسیار خشمگین شد ودر پی ترور نخست وزیر وقت حسین علا برآمد. این اقدام در مجلس ختم مصطفی کاشانی پسر آیت الله کاشانی در 25 آبان ماه سال 1334 صورت گرفت که مجری این طرح ونقشه مظفرعلی ذوالقدر بود. در اجرای این عملیات گلوله از اسلحه خارج نشد و ذوالقدر با دسته اسلحه محکم بر سر حسین علا کوبید و او را به شدت از ناحیه سر دچار مجروحیت ساخت.
پایان کار...
به دنیال این جریان جستجوی نیروهای امنیتی آغاز شد ودر اول آذر همان سال نواب صفوی و سیدمحمد واحدی دستگیر شدند. کمی بعد عبد الحسین واحدی دستگیر شد که تیمور بختیار (بنیانگذار ساواک) در دفتر خودش اورا به شهادت رسانید.
نواب صفوی، سید محمد واحدی، خلیل طهماسبی و مظفر علی ذوالقدر به اعدام محکوم شدند وشماری دیگر از فدائیان به زندان محکوم گشتند در حالی که کسی انتظار اعدام سریع آنها و عدم حمایت از ایشان را نداشت.
در صبح روز 27 دی ماه 1334 خبر اعدام این افراد از رادیو پخش شد. بدین ترتیب فعالیت یک دهه‌ای مجتبی نواب صفوی و یارانش با اعدامشان به پایان رسید وجنبش دچار بنبست شد.

بخش سوم: فدائیان پس از نواب صفوی

فدائیان اسلام بعد از شهادت نواب صفوی ویارانش تحت مراقبت شدید مأموران حکومتی قرار داشتند. در چنین شرایطی اعضای جمعیت فدائیان اسلام به مبارزات مخفیانه علیه سلطنت پهلوی روی آوردند وفعالیتشان محدود شد اما به هیچ وجه خاتمه نیافت.
پس از آن بسیاری از اعضاء وهواداران فدائیان اسلام با برگزاری جلسات عمومی اما به شکل کلاس‌های قرآن و مراسمات عزاداری در مساجدی همچون مهدیه در خیابان رزم آرا ومسجدی در خیابان بوذر جهرمی توسط آقایان بهاری، رفیعی، صرف زاده و... به عنوان انجمن دانش وآموزش جوانان به فعالیت پرداختند و در واقع فعالیت‌های سیاسی خود را در قالب برنامه‌های مذهبی ادامه دادند.
برای نمونه در گزارشی از ساواک مربوط به بهمن سال 1337 از مجلس جشنی یاد شد که مسجد طالقانی تهران برپا شد و در این مجلس آیت الله شیخ یحیی طالقانی که از علمای فعال جمعیت فدائیان اسلام بوده با همراهی شماری دیگر از  فدائیان از جمله حسین مجاهد، حاجی یوسفیان، علی ترکی، حسین حضرتی، محمود لؤلؤ وحاج باقر سمسار که همگی از افراد فدائیان اسلام بودند تشکیل گردید.(8)
اما اعضای فدائیان اسلام از سال 1334 الی 1343 هیچ گونه فعالیت آشکاری انجام نداد. به ادعای محمد مهدی عبد خدایی از پیشگامان ویاران اولیه فدائیان اسلام، در سال 1343 حسنعلی منصور نیز به دست جمعیت مؤتلفه اسلامی که یاران نواب صفوی بودند وبا اسلحه نواب صفوی ترور شد.

بخش چهارم: اندیشه فدائیان اسلام

از لحاظ فکری فدائیان اسلام روی چهار اصل تکیه داشتند:
الف) اسلام نظام کامل برای زندگی است.
ب) قومیت گرایی در اسلام نیست واتحاد شیعه وسنی باید حفظ شود.
ج) تضادی بین اسلام و وطن خواهی نیست.
د) اتحاد جهان اسلام با اجرای قوانین اسلامی ممکن بوده و تنها در این شرایط است که مشکلات مسلمانان حل می‌شود.(9)
آنها اندیشه ایجاد حکومت اسلامی را با عنوان دولت علوی مد نظر داشتند و برنامه‌های خود را برای این مهم وتحقق این رویا تبیین و به صورت مبسوط ارائه دادند که در رأس آن شعار "اسلام باید حکومت کند" بود.
در برنامه فدائیان اسلام حتی برای وزارتخانه ‌ها نیز برنامه کاری مشخص شده بود که به طور مفصل در کتاب "فدائیان اسلام، تاریخ، عملکرد واندیشه" آورده شده است.
کتاب فدائیان اسلام تحت عنوان -اطلاعیه‌ای از برنامه انقلابی فدائیان اسلام-  ابتدا در سال 1329 و برای دومین بار در سال 1332 در 90 صفحه وزیری به چاپ رسید.
این کتاب از سه بخش تشکیل می‌شود: در بخش نخست نویسنده به شناسایی وتشریح ریشه‌های مفاسد خانمان سوز ایران و جهان پرداخته و در بخش‌های بعدی نیز طریق اصلاح عموم طبقات و دستوری العملی برای شئون مختلف حکومت وجامعه عرضه داشت. دستور العملی که بایستی به یاری خدا مو به مو عملی گردد. در پایان کتاب نیز تعدادی اعلامیه آمده است.(10)
به طور کلی نثر کتاب متأثر از ادبیات سیاسی دهه 1320، با لحنی تند وادبیاتی خطابی و بسیار تحریک آمیز است.کتاب مملو از بایدهایی است که برای رفع ریشه‌های خانمان سوز فساد باید اجرا گردد و با برخی گروه‌ها و بخشی از روحانیت به شدت در نزاع است.(11)

منبع:
-------------------------------
الف) کتاب‌ها
1.جعفریان، رسول، جریانها وجنبشهای مذهبی-سیاسی ایران سالهای1320-1357، چاپ دوم، تهران، پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی، بهار 1381
2.نواب صفوی، سید مجتبی (به کوشش هادی خسرو شاهی)، فدائیان اسلام: تاریخ عملکرد واندیشه، چاپ اول، تهران، اطلاعات،1375
3.خوش نیت، سیدحسین، سید مجتبی نواب صفوی: اندیشه‌ها مبارزات وشهادت او، چاپ اول، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسفند 1385
4.طاهری، رجبعلی، خاطرات رجبعلی طاهری، چاپ اول، تهران، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، 1375
5.محلاتی، فضل الله، خاطرات و مبارزات شهید محلاتی، چاپ اول، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1376
6.بدلا، سید حسین، هفتاد سال خاطره، چاپ اول، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1378
7.طالقانی، سید محمود، از ازادی تا شهادت، چاپ اول، تهران، انتشارات ابوذر، 1358
8.خمینی، سید مصطفی، یادها و یادمان‌ها، جلد اول، چاپ اول، قم، کنگره شهید آیه الله سید مصطفی خمینی کمیته علمی، 1376
9.خمینی، سید احمد، مجموعه آثار یادگار امام، جلد اول، چاپ دوم، تهران، مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام
10.کرمی پور، حمید، جامعه تعلیمات اسلامی، چاپ اول، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1380

ب) مقالات، روزنامه‌ها ومجلات
11.عباسی، ابراهیم، رساله دکتری عقلانیت سنت فکری ورادیکالیسم اسلامی (جمعیت  فدائیان اسلام)، دانشگاه تهران، 1388
12.روزنامه ایران، بازخوانی ایدئولوژی جمعیت فدائیان اسلام، 28 دی 1381
13.روزنامه اطلاعات، 17 خرداد، 1367

پی نوشتها
-----------------------------
1. جعفریان، رسول، جریانها وجنبشهای مذهبی-سیاسی ایران سالهای1320-1357، صفحه 102
2. نواب صفوی، سید مجتبی (به کوشش هادی خسرو شاهی)، فدائیان اسلام: تاریخ عملکرد واندیشه، صفحه 36
3. همان، صفحه 35
4. جعفریان، رسول، جریانها وجنبشهای مذهبی-سیاسی ایران سالهای1320-1357،صفحه102 و103
5. نواب صفوی، سید مجتبی (به کوشش هادی خسرو شاهی)، فدائیان اسلام: تاریخ عملکرد واندیشه، صفحه 36
6.جعفریان، رسول، جریانها وجنبشهای مذهبی-سیاسی ایران سالهای1320-1357، صفحه 103
7.خوش نیت، سیدحسین، سید مجتبی نواب صفوی: اندیشه‌ها مبارزات وشهادت او، صفحه 127
8. کرمی پور، حمید، جامعه تعلیمات اسلامی، صفحه 151
9. جعفریان، رسول، جریانها وجنبشهای مذهبی-سیاسی ایران سالهای1320-1357، صفحه 115
10. روزنامه ایران، بازخوانی ایدئولوژی جمعیت فدائیان اسلام، 28 دی 1381
11. عباسی، ابراهیم، رساله دکتری عقلانیت سنت فکری ورادیکالیسم اسلامی (جمعیت  فدائیان اسلام)