نگاهی بر زندگى مرحوم شیخ عباس قمی - 1

سرآغاز سخن
حاج شيخ عباس قمى(عباس بن محمّد رضا بن أبي القاسم القمي) معروف به محدث قمى رحمة الله عليه، يكى از علما و محدثين بزرگ مكتب تشيع در اواسط قرن چهاردهم هجرى است. اين مرد خدا و مجسمه تقوى و نام شريفش در همه جا مقابل ديده هاست، و با آنكه تعداد تأليفات او به پايه و اندازه علامه حلى، مرحوم مجلسى و فيض كاشانى نمى رسد، اما آثارش در تمام اماكن متبركه همه مساجد و محافل و منازل وجود دارد، و با سواد و بى سواد (عالى ودانى) نام او را شنيده و با مفاتيح او به سوى مفتاح جنان مى شتابند .
 محدث قمى فقيهى محقق و محدثى مدقق، ثقه امين و راستگو بود. محدث نويسنده اى بى تكلف، ساده، متواضع، زاهد و قانع و دين دار واقعى بود. محدثى عاشق خدا و يكى از ارادتمندان واقعى به اهل بيت عصمت و علماى ربانى بود و از آثار او به خوبى اين حقيقت مشهود است .
محدث عشقى وافر به تحقيق و تأليف داشت و در سفر و حضر مشغول بود. اكثر تأليفاتش تحقيقى و مستند از رجال و احاديث معتبر و موثق مضبوط گرديد، و كتب او بيشتر در اخلاقيات، تاريخ و ادعيه، مخصوصا شرح حال زندگى معصومين(عليهم السلام) و رجال مختلف اسلامى است، كه از آن جمله است : منتهى الآمال، سفينة البحار، سبيل الرشاد، هدايت الانام، فيض علام، صحائف نور، حكمت بالغه، منازل الآخره، ذخيرة الابرار، ذخيرة العقبى، غاية المنى، نزهة النواظر، بيت الاحزان، انوار الالبهيه، تحفه طوسيه، فصول عليه، نفس المهموم، مقاليد، لئآلى، هديه زائرين، وقاي, الايام، مفاتيح الجنان، فوائد الرجبيه، فوائد الرضويه،طبقات علما، كنى و القاب، تحفة الاحباب (كتب اخير در شرح حال علما و رجال مختلف است) و چند جلد ديگر ...
ولادت
 محدث قمى در سال 1294ه.ق در شهرستان قم يعنى شهر خون و قيام در منزل پدر و مادرى عاشق پيام به جهان ديده گشود. پدرش حاج محمدرضا قمی مردی كاسب بود كه مردم او را نیك مردی باتقوا و آشنا به مسائل دینی می شناختند و برای یادگیری احكام دین به نزد وی می رفتند[1]. از دامن مادرى معصوم و عاشق زهرا(عليها السلام) شير عشق و محبت نوشيد. و از خرمن علوم علما خوشه ها چيد.
تحصیلات مقدماتی
شیخ عباس قمی دوران کودکی و نوجوانی را در زادگاهش شهر قم تا سن 22 سالگی به پایان برد[2] و دروس مقدماتی را نزد استادانی بزرگ فرا گرفت. استادانی كه معرفت الهی در روح آنان تجسم یافته بود. او از خرمن دانش این بزرگان خوشه ها چید ولی بیشترین بهره را از محضر عالم آگاه آیت الله حاج میرزا محمد ارباب قمی (متوفی 1341 ق) برد. عالم فرزانه و پرهیزگاری كه در هیچ حال امر به معروف و نهی از منكر را ترك نمی كرد و در هر محفل و مجلسی این دو فریضه را متذكر می شد استاد بسیار دقیق و پرمایه عصر خود بود.
عزیمت به حوزه نجف اشرف
او در دوران نوجوانی مراحل آغازین تحصیلات حوزوی را به پایان برده بود و در سال 1316 قمری به دنبال فراگیری دانش، عازم نجف اشرف گردید.[3][4]
از آنجا که شیخ عباس اشتیاق وصف ناپذیری به شناخت راویان و محدّثان و نقل اخبار اهل بیت(علیهم السلام) داشت، شیفته حاج میرزا حسین نور (متوفای 1320ق) گشت و در درس او شرکت جست.[5]
شیخ عباس قمی بر آن بود تا آنچه را از استاد فرا می گیرد بی کم و کاست بنویسد و همانند استاد، بازگویش کند. به همین سبب طولی نکشید که به کمک حافظه قوی و تلاش پیگیر به مقام و منزلت والایی در نزد استاد خود دست یافت؛ تا آنجا که در همان ایام نسخه برداریِ مستدرک الوسائل را در اختیار گرفت. محدث قمی درک محضر این استاد بزرگ را لطف خداوند می داند و می نویسد: «... پس خداوند متعال ملازمت ثقة الاسلام نوری طبرسی را به من منّت گذارد، مستدرک الوسائل را برای او نسخه برداری کردم که برای چاپ به ایران فرستاده شد».[6]
وی چهار سال در محضر محدّث نوری بود و در این چهار سال تلاش و کوشش او به حدّی رسید که جزو شاگردان طراز اول استاد به شمار رفت.
بازگشت به ایران
سپس در سال 1322 قمری به قم بازگشت و مشغول تألیف و تدریس و وعظ و ارشاد مردم شد و تا سال 1329 قمری نزدیک به 10 سال در این شهر مذهبی اقامت داشت. در این ایام(1329ه.ق) برای بار دوم عازم بیت الله الحرام شد و پس از مراجعت از زیارت خانه خدا همچنان در قم سکونت داشت. در سال 1332 قمری بنا به عللی -مخصوصاً به موجب تنگدستی به مشهد مقدّس مهاجرت کرد و در آنجا سکونت گزید.[7] كتاب فوائد الرضويه را در مشهد به رشته تحرير برد و بر اثر كثرت مطالعه و تحقيق و تأليف چشم خود را در اواخر عمر تقريبا از دست داد.
محدث قمى حدود 12 سال در مشهد مقدس اقامت كرد و بعد از مدتى به همدان و سپس به قم رفت و بعد از واقعه گوهرشاد به نجف عزيمت كرده و تا پايان عمر خويش در آنجا زندگى كرد.
فرزندان  حاج شیخ
از حاج شيخ عباس چهار فرزند به يادگار مانده است كه دو پسر و دو دختر بودند.
پسران ايشان مانند خودش عالم و عابد و مبلغ دين و مايه دلگرمى وى بودند. دو پسر ايشان عبارتند از آقاى حاج ميرزا على محدث زاده و آقاى حاج ميرزا محسن محدث  زاده كه هر دو از فرزندان روحانيت بودند. آقاى حاج ميرزا على فرزند بزرگ شيخ عباس در نشر آثار به جا مانده پدرش سعى فراوان از خود نشان داد و تا اين  اواخر از دانشمندان و وعاظ به نام تهران به شمار مى آمد. او چند سال پيش نداى حق را لبيك گفته و به ديدار پروردگارش شتافت. پسر دوم ايشان آقاى حاج شيخ محسن محدث زاده فعلًا در تهران اقامت دارد و به تبليغ معارف دين مشغول است».[8]
شاگردان  حاج شیخ
محدث قمى از مشايخ و اساتيد بسيارى از علما و مراجع است به طورى كه در 50 سال اخير اكثر فقهاى شيعه از آن مرحوم اجازه روايت دريافت كرده اند كه از جمله آنها مى توان از حضرت امام خمينى، آية اللَّه ميلانى، آيت اللَّه العظمى سيد شهاب الدين مرعشى نجفى و آيت اللَّه سيد مرتضى مرعشى نجفى رحمهم الله ياد نمود. محدث قمى در اجازه روايتى كه در سال 1350 ق به آيت اللَّه العظمى مرعشى داده است وى را با القاب و عناوين زيبايى مورد خطاب قرار داده است».[9]
 تاليفات مرحوم محدث قمى
مرحوم محدث در زمينه هاى مختلف تاريخ، رجال، تراجم، علوم قرآن، اخلاق، عقايد و... به قلمزنى پرداخت ولى پيش از همه در علم حديث و تاريخ و رجال درخشيد، تا آنجا كه عالمان بزرگ از وى به نام «محدث قمى» و «خاتم المحدثين» ياد كرده اند .
 در اينجا گذرى بر كتابخانه محدث قمى داريم و آثار قلمى اين دانشور پر تلاش را به تماشا مى نشينيم .
 ميراث ماندگار محدث قمى كه در زمينه هاى مختلف اخلاق، دعا، تاريخ و... با قلمى از نور نگاشته شده است به بيش از 60 جلد مى رسد كه بسيارى از جوانان و حتى استادان و محققان با نام آنها نيز آشنا نيستند .
 بخش اول از تأليفات مرحوم محدّث قمى
 1 فوائد الرّجبيّه
اين كتاب نخستين نوشته ايشان است كه به خط خود و به عربى نگاشته است و به فارسى هم ترجمه شده است. شامل مطالبى است در مورد وقايع روزها و آداب مستحبى و اعمال ماه هاى عربى .
 2 الدّرة اليتيمه فى تتمّات الدرّة الثمينة
اين اثر شرح فارسى نصاب الصّبيان و تتميم شرح نصاب فاضل يزدى است .
 3 هديّة الزّائرين و بهجة النّاصرين
درباره زيارت قبور ائمّه اطهار عليهم السلام و ثواب آن است. هم چنين در تعيين قبور علما و مومنين مشهور و مدفون در كنار مشاهد مشرّفه امامان است كه به فارسى نگاشته شده است .
 4 الّلئالى المنثورة
كتاب مختصرى است در مورد دعا و ساير مستحبات .
 5 الفصول العلّية فى المناقب المرتضوية
مولف در اين كتاب شريف تعدادى از مناقب و مكارم اخلاقى حضرت على عليه السلام را گردآورى كرده و بسيارى از آنها را از كتاب هاى اهل سنّت نقل كرده است .
 6 سبيل الرّشاد
 7 حكمة بالغة و ماة كلمة جامعة
اين كتاب شامل سخنان كوتاه حضرت على عليه السلام در عقايد و اصول دين است كه به فارسى نوشته شده است .
 8 ذخيره الابرار فى منتخب أنيس التّجار
خلاصه اى از أنيس التجّار ملاّ مهدى نراقى است كه به زبان فارسى و در مورد معاملات است .
 9 غاية القصوى فى ترجمة عروة الوثقى
ترجمه فارسى العروة الوثقاى مرحوم آيةالله سيد محمد كاظم يزدى است كه در مورد احكام فقهى نگاشته شده است .
 10 مفاتيح الجنان و الباقيات الصّالحات
همان كتاب مشهورى است كه در اكثر مشاهده مشرّفه و بيشتر خانه هاى شيعيان مورد استفاده بوده و به عربى نوشته شده و به فارسى هم ترجمه گرديده است .
 11 التّحفة الطوسيّة و النّفخة القدسيّة
نوشته مختصرى است مربوط به زيارت حضرت رضا عليه السلام و بعضى فوائد مربوط به آستان مقدّسش .
 12 رساله دستورالعمل حضرت سيدالشهداء عليه السلام
 13 نفس المهموم
به عربى نوشته شده و بنا به تصديق اهل فنّ بهترين و معتبرترين مقتلى است كه به رشته تحرير در آمده است. اين كتاب تاكنون چهار بار چاپ شده كه آخرين بار در قم به چاپ رسيده است و امتيازات مهمّى دارد. ضمناً دو ترجمه از آن به قلم جناب محمد باقر كمره اى و مرحوم حاج ميرزاابوالحسن شعرانى به فارسى در بازار وجود دارد .
 14 نفثة المصدور
رساله اى است در تتميم و تكميل نفس المهوم كه قبلاً جداگانه چاپ شده بود و اخيراً هم به ضميمه نفس المهموم منتشر شده است .
 15 الانوار البهيّة فى تاريخ الحجج الالهيّة
اين كتاب به عربى است و در مورد ولادت و وفات چهارده معصوم عليهم السلام نگاشته شده است .
 16 رساله اى در گناهان كبيره و صغيره
 17 منازل الآخرة
كتاب نفيسى است كه مكرر چاپ شده و مراحل دشوار سفر آخرت را بر اساس روايات بررسى نموده و توشه لازم را يادآور شده است.
 18 ترجمه مصباح المتهجّدمرحوم شيخ طوسى
در حاشيه چاپ اول متن عربى به چاپ رسيده است.
 19 نزهة النّواظر
ترجمه معدن الجواهر دانشور بزرگوار محمد بن على كراچكى است كه مكرّر چاپ شده است.
 20 مقامات عليّه
خلاصه معراج السّعاده مرحوم ملا احمد نراقى است.
 21 ترجمه جمال الاسبوع سيّد بن طاووس(ره).
 22 الباقيات الصّالحات
در حاشيه مفاتيح الجنان چاپ شده است.
 23 منتهى الآمال فى تاريخ النّبىّ و الآل
به فارسى نگاشته شده و در مورد زندگانى حضرات أئمه اطهار و رسول اكرم صلى الله عليه و آله و دختر گراميش حضرت زهرا عليهاالسلام و تاريخ ولادت و وفات و وقايع دوران آنها مى باشد. اين كتاب ارزشمند همواره مورد استفاده وعّاظ و مبلّغين قرار گرفته و به طور مكرّر چاپ شده و به زبان اردو نيز ترجمه گرديده است.
 24 ترجمه مسلك دوم ملهوف سيّد بن طاووس
به خط خود مولف در حاشيه يكى از چاپ هاى لهوف چاپ شده است.
 25 تتميم تحيّة الزّائر محدّت نورى
با فوت وى ناتمام مانده بود و شيخ عباس بعد از فوت استادش آن را به اتمام رساند.
 26 چهل حديث
 27 الكُنى و الالقاب
درباره زندگانى علما و شعرا و غيرهم است كه در سه جلد مكرّر به چاپ رسيده است. اين كتاب يكى از كتاب هاى معتبر علم تراجم مى باشد كه به فارسى ترجمه شده و چاپ گرديده است.
 28 هديّة الاحباب فى المعروفين با لكنى و الالقاب
خلاصه اى از كتاب الكنى و الالقاب است كه علماء و دانشمندان معروف به لقب و كنيه به طور اختصار در آن جمع آورى شده است. اين كتاب در اصل به زبان فارسى نگاشته شده و بارها در تهران و نجف چاپ شده است.
 29 فوايد الرّضويّه فى احوال علماء المذهب الجعفريِّه
اين كتاب در مشهد مقدس و در مدت اقامت حاج شيخ عباس در آنجا به رشته تحرير درآمده و از آثار با بركت دوران اقامت محدث قمى در جوار بارگاه هشتمين امام شيعيان جهان است كه در جاى خود بهترين كتاب در شرح حال علما و بزرگان دين است كه به زبان فارسى نگاشته شده است.
 30 بيت الاحزان فى مصائب سيّدة النّسوان
اين كتاب درباره رنج ها و فريادهاى دختر والامقام حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله و زندگى و حوادث دوران حيات آن بانوى بزرگ نوشته شده است .
 31 تتمّة المنتهى فى وقايع ايّام الخلفاء
به فارسى نگاشته شده است و مكرّر چاپ گرديده است .
 32 تحفة الاحباب فى تراجم الاصحاب
درباره اصحاب حضرت محمّد صلى الله عليه و آله و ائمه اطهار عليهم السلام است كه به زبان فارسى نوشته شده و در تهران چاپ شده است . ضمناً چاپ اين كتاب بعد از فوت مولف بوده است .
 33 سفينة البحار و مدينة الحكم و الآثار
اين كتاب كه فهرست موضوعى بحارالانوار علاّمه مجلسى است در مدت بيست سال به پايان رسيده است. شيخ عباس خود مى نويسد اين كتاب بهترين اثر بجامانده از وى است. ايشان آن را در دو جلد تنظيم نموده و در جهت آسان نمودن مراجعه به بحارالانوار نوشته است
 

پی نوشت:
--------------------------------------------------------
[1] تاریخ قم، ناصرالشریعه، ص 274؛ علمای معاصرین، واعظ خیابانی تبریزی، ص 181.
[2] ناصرالشریعه، محمد حسن، تاریخ قم، ص 274، دار العلم، قم، 1345ش.
[3] واعظ خیابانی، میرزا علی، علمای معاصر، ص 181، به کوشش عقیقی بخشایشی، نوید اسلام، قم، 1382 ش.
[4] علمای معاصرین، ص 181، تاریخ قم، ص 274، خاتمه نفس المهموم، شكرانی.
[5] همان، ص 181.
[6] همان، ص 181 و 182.
[7] تاریخ قم، 274.
[8] حاج شيخ عباس، مرد تقوى و فضيلت.
[9] شهاب شريعت، 108- 178- 186؛ نور علم، دوره 2، ش 2.