شمه‌اى از کمالات معنوى حضرت زینب ‌(س)

طلیعه سخن
بررسى کمالات اولیاى خدا و الگو قرار دادن آنها یکى از برترین عوامل تربیت صحیح و خودسازى است که مفهوم زندگى عمیق، پویا و حقیقى را به انسان مى آموزد و موجب صفاى دل شده و کمک شایانى براى پیمودن مراحل تکامل و وصول به عالى ترین درجات هدایت خواهد بود.در گستره جامعه انسانى، مردان و زنان بافضیلتى پدیدار شده اند که هر یک به عالى ترین مرحله کمال و رشد رسیده و الگوى جاویدانى براى تمام انسان ها بوده و خواهند بود.یکى از زنان بسیار بافضیلتى که در تاریخ اهل بیت، بعد از حضرت زهراعلیها السلام به عنوان تندیس زنده فضایل شناخته شده است، دختر حضرت على علیه السلام، زینب کبرى علیها السلام است. وى از جمله زنان نادرى است که بیشترین بخش از فروغ جاودان نور امامت را دریافت نمود و توانست خود را در کمالات و صفات حمیده، همسان و همانند مادرش زهراى اطهرعلیها السلام بسازد.وى دوران کودکى را در آغوش پرمهر رسالت و امامت سپرى کرد و در دامن عصمت و طهارت، تربیت شد و به صفات والاى انسانى و کمالات معنوى و ملکوتى آراسته گردید. حضرت زینب علیها السلام تجسّمى از علم و معرفت پیامبرصلى الله علیه وآله، تبلورى از زهد و عبادت على علیه السلام، تمثیلى از جانبازى مادر، تشکّلى از صبر و حلم امام حسن علیه السلام و نمودارى از شجاعت و شهامت امام حسین علیه السلام است. وى بدون آنکه تسلیم شرایط سخت و طاقت فرساى پس از شهادت امام حسین علیه السلام و اصحابش بشود، با انجام به موقع رسالت خود توانست تبلیغات گسترده دشمن را خنثى کند.
زینب علیها السلام و حضور جاودانه اش در لحظه لحظه تاریخ کربلا، چه در غروب غربت و آوارگى عصر عاشورا، چه در تلخى جانکاه وداع قتلگاه و چه در دفاع از حق در حضور ظالم، الگویى بى همتا در همه اعصار و زمان هاست. گرچه در میدان مبارزه با طاغوت و یزیدیان و انجام مأموریت و رسالتى که به عهده داشت قهرمان است؛ اما نباید فراموش کرد که وى در تمامى زمینه ها، قهرمان و پیشتاز و نمونه کامل و والاى یک بانوى تربیت شده در مکتب و دامان اهل بیت نبوت و ولایت به شمار مى رود. بنابراین هر گلى از گلستان زندگیش را که ببوییم، عطرى جانبخش دارد و هر ورقى از این کتاب سبز را مطالعه کنیم، درسى آموزنده دارد.نام زینب علیها السلام چون خورشیدى تابناک بر تارک تاریخ اسلام و تاریخ بشریّت مى درخشد و تا آن جا که قلب زمانه مى تپد، به کالبد مرده انسان ها روح و حیات مى بخشد و فراراه تاریک آنان را روشن مى سازد.علم، عبادت، عفت، تقوى، فصاحت و بلاغت، پایدارى، اراده فولادین، امانتدارى، دفاع خالصانه از حق، یتیم نوازى، شرافت، عطوفت، همسردارى، عزّت نفس، وفادارى و... از جمله ارزنده ترین صفات و کمالات این شیرزن عاشورایى است که در این مقاله به ذکر پاره اى از آنها مى پردازیم تا معرفت بیشترى نسبت به مقام معنوى و ملکوتى آن بانوى مجلّله پیدا کنیم.
 بر قلّه دانش
زینب کبرى علیها السلام بانویى سرشار از بینش و بصیرت بود که با سیره و سخن خود «فرهنگ برهنگى» و «برهنگى فرهنگى» دیروز و امروز را به خوبى مورد تعرّض قرار داد؛ الگویى ماندگار از شخصیت عظیم خویش به یادگار گذارد و معیارهاى حرکت ارزشى و ضدارزشى را براى همیشه ترسیم کرد.برترین درجه علم، علمى است که از ذات الهى به انسان افاضه مى شود که به تعبیر قرآن مجید، علم «لَدُنّى» نام دارد: «و عَلَّمْناهُ مِنْ لَدُنّا عِلماً(1)»: «علم فراوانى از نزد خود به او (حضرت خضر) آموختیم». حضرت زینب علیها السلام به شهادت امام سجادعلیه السلام، داراى چنین علمى بود که خطاب به عمّه اش فرمود:
«أنْتِ بِحَمْدِاللَّه عالِمَةٌ غَیْرُ مُعَلَّمَةٍ و فَهِمَةٌ غَیْرُ مُفَهَّمَةٍ(2)».
«به حمداللَّه تو دانشمند معلم ندیده و فهمیده اى فهم نیاموخته هستى».
وى در حدود 6 سالگى، شایستگى حفظ خطبه استدلالى، عمیق و جامع مادرش فاطمه زهراعلیها السلام را داشت و این نشانه بارزى از رشد فکرى و بلوغ اندیشه و تعقّل دخترى است که در دامان عصمت و طهارت پرورش یافت و به زلال روح و کمال معنوى و قرب الهى رسید.
یک سال پس از استقرار حضرت على علیه السلام در کوفه، زنان و دختران مشتاق دانش، به آن حضرت علیه السلام پیام فرستادند و گفتند:
«ما شنیده ایم که دختر شما، حضرت زینب علیها السلام همانند مادرش، زهراى مرضیّه، منبع سرشار دانش و داراى علوم و کمالات است. اگر اجازه بدهید به محضرش حاضر شده و از آن سرچشمه دانش بهره مند شویم». على علیه السلام اجازه داد تا دختر عالمه اش بانوان مسلمان کوفه را آموزش دهد و مشکلات علمى و دینى آنان را حل کند. زینب علیها السلام آمادگى خود را اعلام نمود و بعد از دیدارهاى مقدماتى، جلسه تفسیر قرآن براى آنان تشکیل داد و پرسش ها و شبهات آنان را جواب مى داد(3).
از سخنان آن حضرت علیها السلام در طول مسافرت کربلا، کوفه و شام، خطبه ها و سخنرانى هایى که در فرصت هاى مختلف در برابر ستمکاران و طاغیان آن زمان و مردم دیگر ایراد فرمود، به خوبى معلوم مى شود که مراتب علم و دانش و کمال آن بانوى بزرگوار از راه تحصیل و تعلیم و اکتسابى نبوده است(4). هم چنین در جنبه مقام علمیش، علاوه بر توانایى براى ایراد خطبه ها، نکته ظریف و اساسى وجود دارد و آن تصمیم گیرى ها و موضع گیرى هاى به جا در مناسبت هاى لازم است که خوب مى دانست کجا باید نرم سخن گفت، در کجا باید برآشفت و حماسه آفرید، در کجا باید گریه کرد و اشک ریخت و چه وقت باید عقل و منطق را به کار گرفت(5).
همچنین نام زینب کبرى علیها السلام به عنوان یکى از محدثان برجسته شیعه، صفحات کتب رجال را مزیّن کرده است. روایت هاى آن حضرت علیها السلام در منابع معتبر شیعه از جمله در کتاب هاى «من لا یحضره الفقیه»، «وسایل الشیعه»، «بحارالانوار» و... موجود است(6) که آنها را از مادر و برادرش حضرت سیدالشهداءعلیه السلام شنیده و براى دیگران روایت کرده است. اهمّ این احادیث بدین شرح است: داستان نزول مائده آسمانى براى حضرت زهراعلیها السلام، حدیث «امّ ایمن» در ماجراى دفن حضرت على علیه السلام، خطبه دفاع مادر از حق امامت و مطالبه فدک که سند اخیر را عده اى از مورخان و محدّثین نامدار شیعه همچون شیخ صدوق در کتاب «علل الشرایع» و علامه مجلسى در «بحارالانوار» آورده اند.به هر حال این بانوى شجاع کربلا راوى حدیث از مادر و برادر خود بوده و از نظر دانشمندان رجالى و حدیث شناسان، عدالت و اعتماد این بانوى پاک و بافضیلت در زمینه بیان حدیث و مقامات علمى مورد تأیید قرار گرفته و صداقت و درایت او انکارناپذیر است(7).
عبادت و انقطاع از خلق
در میان فضایل و کمالات ملکوتى حضرت زینب علیها السلام، خلوت با معشوق و مناجات با قاضى الحاجات، درخشندگى خاصى دارد. سراسر زندگى او به خاطر جهاد و هجرت در راه خدا و همراهى و همگامى با پدر، مادر و برادر در جهت انجام وظیفه و احیاى معالم و معارف اسلام، عبادت محسوب مى شود.عبادت آن بانوى مکرّمه علیها السلام تنها به معناى خاص «عبادت» نبود، بلکه تمام حرکات و سکنات، خروش و فریادها، سفرها و اسارت ها، بیدارگرى ها و مبارزات و حتى نفس هاى او از آنجا که به خاطر خداوند بود، همه از مراتبى عمیق و والا از اخلاص و عبادت خداوند متعال برخوردار بود.اکثر شب ها را به تهجّد و تلاوت قرآن، صبح مى کرد. به گفته برخى از مورّخان، عبادت ها و نمازهاى شب پدر و مادر خود را از نزدیک دیده بود. او در حماسه کربلا شاهد بود که برادرش، حضرت امام حسین علیه السلام به برادرش حضرت ابوالفضل علیه السلام فرمود: «اى برادر! نزد دشمن برو و یک شب را مهلت بگیر؛ شاید بتوانیم به نماز، دعا و خواندن قرآن استغفار در پیش گاه پروردگار مشغول شویم. خدا مى داند که من نماز، دعا و استغفار و خواندن قرآن را دوست دارم(8).
در شب یازدهم محرم، على رغم آن همه خستگى و فرسودگى و مشاهده آن همه آلام روحى، نماز شب خود را خواند. امام سجادعلیه السلام فرمود:
«عمه ام، زینب علیها السلام در مسیر کوفه تا شام تمام نمازهاى واجب و مستحب را اقامه مى کرد و در بعضى از منازل به خاطر شدت گرسنگى و ضعف، نشسته اداى تکلیف مى کرد(9)».
امام حسین علیه السلام که خود معصوم و واسطه فیض الهى است، هنگام وداع با خواهرش فرمود: «خواهر جان مرا در نماز شب فراموش مکن(10)». این، نشان از آن دارد که این بانو به قله رفیع بندگى و پرستش راه یافته بود و به حکمت و هدف آفرینش دست یازیده بود؛ بنابراین دیده ها را بازتر و افق ها را برتر و معرفت ها را قوى تر باید کرد تا مقام عبودیت زینب کبرى علیها السلام را بهتر شناخت.
 آفتاب عفت
زینب کبرى علیها السلام بانویى سرشار از بینش و بصیرت بود که با سیره و سخن خود «فرهنگ برهنگى» و «برهنگى فرهنگى» دیروز و امروز را به خوبى مورد تعرّض قرار داد؛ الگویى ماندگار از شخصیت عظیم خویش به یادگار گذارد و معیارهاى حرکت ارزشى و ضدارزشى را براى همیشه ترسیم کرد.وى در پاسدارى از عفت و عصمت، سرآمد زنان و دختران روزگار بود و با الهام از پیام آسمانى قرآن و طبق آموزه هاى مادرش، فاطمه زهراعلیها السلام، حجاب و عفت را مانند گوهرى ارزشمند براى یک زن مسلمان مى دانست و بر این باور بود که زن هنگامى به خداى خود نزدیک تر است که خود را از معرض دید مردان بیگانه حفظ نماید(11).
زینب کبرى علیها السلام دختر آن مادرى است که براى احقاق حق و دفاع از حقوق رهبر اسلام و حجت خدا از منزل بیرون مى آمد و با دشمنان، به احتجاج مى پرداخت؛ اما سر تا پا محجوب و پوشیده؛ همان مادرى که وصیّت مى کند پیکرش را بعد از مرگ در تابوتى با دیواره هاى بلند بگذارند تا از انظار نامحرمان به دور باشد، پس طبیعى است که دختر او هم باید این تعالیم بلند اسلام را رعایت نماید؛ چراکه حفظ شرف و حیثیّت زن، واجب و حجاب از ضروریّات دین است و اصولاً تمام فداکارى هاى این بانو براى تحقق احکام اسلام بود. بنابراین عفت و پاکدامنى خویش را حتى در سخت ترین شرایط به نمایش گذاشت. او در دوران اسارت و در حرکت از کربلا تا شام سخت بر عفت خویش پاى مى فشرد.
آن بانوى بزرگوار براى پاسدارى از مرزهاى حیا و عفاف بر سر یزید فریاد زد که: «آیا این از عدالت است که زنان و کنیزان خویش را پشت پرده نشانى و دختران رسول خداصلى الله علیه وآله را به صورت اسیر به این سو و آن سو بکشانى؟ نقاب آنان را دریدى و صورت هاى آنان را آشکار ساختى(12)».
نماد کمال عقل
برترین معیار عقل گرایى در زندگى، ادب و ادب آموزى است. کیمیایى که تیرگى ها و تاریکى هاى قلب را مى زداید و نور و روشنایى در رواق وجود انسان مى افزاید به گونه اى که بهاى بى نظیر آدمى با سنجش مقدار ادب هر فردى، قابل تشخیص خواهد بود.
زینب کبرى علیها السلام شخصیت شایسته اى بود که درس ادب را در مکتب امامت آموخته بود و سیره و سخن پدر و مادر خود را از اعماق وجود خود پذیرفته بود. در گفتار و رفتار، صمیمى، مهربان، صادق و مؤدب بود به گونه اى که زنان بسیارى در نخستین برخورد، شیفته شیوه و مجذوب اخلاق روح پرور او مى شدند(13).
ادب و احترام حضرت زینب علیها السلام به برادر خود آن چنان بود که هنگامى که عبداللَّه بن عباس به امام حسین علیه السلام گفت: شما که به این سفر خطرناک مى روید چرا زن ها را با خود مى برید؟ حضرت زینب علیها السلام با شنیدن این سخن سر از محمل خود برآورده و فرمود: «اى پسر عباس! آیا مى خواهى بین من و برادرم جدایى بیندازى؟ هرگز من از او جدا نخواهم شد(14)».
در حادثه عاشورا در برابر آن همه مصائب و داغ ها و حوادث، هرگز از مسیر ادب و عبودیّت نسبت به حضرت حق خارج نشد و هیچ گاه کلمه اى حاکى از دلتنگى، نارضایتى، اعتراض، شکایت و تنگ نظرى بر لب نراند. هرچه مى گفت بر طبق رضایت خداوند متعال و مقدرات او بود و بلکه بالاتر از آن در پاسخ طعنه پسر زیاد، مى فرمود:
«إنّى ما رَأَیْتُ إلاّ جَمیلاً(15)»: «من جز زیبایى ندیدم».
که این کلام در نظر اهل آن، از بالاترین مراتب توحید، عرفان، قرب به خداى متعال و رسم بندگى و عبودیت، حکایت دارد و کمال ادب عاشق را نسبت به معشوق نشان مى دهد.
ایثار
عقیله بنى هاشم علیها السلام در این صفت، گوى سبقت را از دیگران ربوده بود. او براى حفظ جان دیگران، خطر را به جان مى خرید و در تمام صحنه ها، دیگران را بر خود مقدم مى داشت. او در ماجراى کربلا حتى از سهمیه آب خویش استفاده نمى کرد و آن را نیز به کودکان مى داد. در بین راه کوفه و شام با این که خود گرسنه و تشنه بود، «ایثار» را به بند کشیده و آن را شرمنده ساخت.امام زین العابدین علیه السلام مى فرمود: «عمه ام، زینب علیها السلام، در مدت اسارت، غذایى را که به عنوان سهمیه و جیره مى دادند، بین کودکان تقسیم مى کرد؛ زیرا در شبانه روز به هر یک از ما یک قرص نان مى دادند. او سختى ها و تازیانه ها را به جان خود مى خرید و نمى گذاشت بر بازوى کودکان اصابت کند(16)».
دفاع از حریم ولایت
حضرت زینب علیها السلام حرکت و هدایت انسان ها را بدون امام علیه السلام، سکون و هلاکت مى دانست و زمام دارى زیان آلود نااهلان را باعث دورماندن توده ها از صراط مستقیم مى دید. بدین علت، دفاع و حمایت از مقام امامت و ولایت را سرلوحه مسوؤلیت هاى خویش قرار داده بود و با تمام توان، بعد از حادثه عاشورا به ارائه رهنمودهاى شایسته و مبارزه با زرمداران و زورمحوران در قالب خطابه مى پرداخت. وى چون دست پرورده زهراى اطهرعلیها السلام بود، درس ولایت مدارى را از مادر فراگرفته بود. از یک سو در جهت معرفى و شناساندن ولایت، از طریق نفى اتّهامات و یادآورى حقوق فراموش شده اهل بیت تلاش کرد و از سوى دیگر سر تا پا تسلیم امامت بود؛ چه در دوران امامت امام حسین علیه السلام و چه در دوران امام سجادعلیه السلام که حتى در چند مورد از جان امام سجادعلیه السلام دفاع کرد و تا پاى جان از او حمایت نمود.
کرامت
هر چند هزاران کرامت از این بانوى بزرگوار سر زده است، اما فقط نمونه اى را نقل مى کنیم. مرحوم ثقة الاسلام نورى از سید محمدباقر سلطان آبادى نقل مى کند:
«به چشم درد شدیدى در چشم چپ مبتلا شدم. هرچه درمان کردم فایده اى نکرد و برعکس مریضى ام شدیدتر شد. بعضى از دکترها مى گفتند قابل علاج نیست. برخى هم قول شش ماه بعد مى دادند و من هر روز از روز قبل نالان تر مى شدم تا این که سیاهى چشمم گرفته شد و دیگر نمى توانستم بخوابم. در آن موقع یکى از دوستانم براى خداحافظى به دیدنم آمد. او مى خواست به کربلا برود. من هم با او همراه شدم. در منزل اول دردچشم شدیدتر شد و همه مرا شماتت مى کردند مگر یک نفر. بالاخره به منزل دوم رسیدیم، درد شدیدتر از قبل شد و ورم چشمم افزون تر؛ تا اینکه نزدیک سحر آرام شد.در عالم رؤیا عقیله بنى هاشم، زینب کبرى 3، را دیدم که گوشه مقنعه اش را به چشمم مى کشید. از خواب بیدار شدم و چشمم خوب شد. دوستانم باور نمى کردند، سوار شدیم در بین راه درد و ناراحتى احساس نمى کردم. من که همیشه ناراحت و عاجز بودم، پیش خود گفتم: کاش بسته روى چشمم را باز مى کردم. تا باز کردم، دیدم همه چیز را مى بینم. صدا زدم که رفقا بیایید. همه آمدند و گفتند: کدام چشمت درد مى کرد؟ گفتم: چشم چپم بود. هرچه نگاه کردند تفاوتى بین چشم چپ و راستم ندیدند(17)».
 

پی نوشت:
1) کهف، 65.
2) سفینة البحار، ج 1، ص 558.
3) ریاحین الشریعة، ج 3، ص 57.
4) زندگى زینب علیها السلام، رسولى محلاتى، ص 10.
5) زینب قهرمان علیها السلام، احمد صادقى اردستانى، ص 103.
6) ماهنامه مبلّغان، شماره 31، جمادى الاولى 1423، ص 21.
7) زنان دانشمند و راوى حدیث، صادقى اردستانى، ص 278.
8) تاریخ طبرى، ج 6، ص 238.
9) ریاحین الشریعة، ج 3، ص 62.
10) همان، ص 62.
11) ماهنامه مبلّغان، شماره 31، ص 18.
12) بحارالانوار، ج 45، ص 134.
13) مجله پیام زن، شماره 128، ص 19.
14) ریاحین الشریهة، ج 3، ص 41.
15) بحارالانوار، ج 45، ص 116.
16) ماهنامه مبلّغان، شماره 33، رجب 1423، ص 43.
17) زندگانى زینب کبرى علیها السلام، شهید دستغیب، ص 19 به نقل از ماهنامه مبلّغان، پیش شماره 7، ص 15-14.