شیوۀ رفتار با نوجوانان در دوران بلوغ

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| شیوۀ رفتار با نوجوانان در دوران بلوغ. گروه تولیدمحتوا معاونت فرهنگی وتبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم

مقدمه
عالم خلقت آکنده از شگفتی‌هایی است که عقل، «خالق» آن را به جهت این معماری تکوینی و مهندسی «حیات» مدام تحسین و ستایش می‌کند؛ و انسان این اشرف مخلوقات نیز دارای شگفت‌انگیزترین خلقت است که خداوند، پس از آفرینش او، بر حسن خلقت خود آفرین می‌گوید. در این میان، شاید بهترین دوران شکوفایی حیات در بشر، چه زن و چه مرد، دوران رسیدن به بلوغ باشد؛ دوره‌ای که بین کودکی و نوجوانی با بروز تحولات هورمونی و شخصیتی، زندگی نوپا را دستخوش تحولی اساسی ‌می‌کند و این تحول او را برای زندگی آینده آماده می‌سازد.
البته بلوغ انواع مختلفی دارد: از بلوغ جسمی گرفته تا بلوغ فکری؛ و از بلوغ جنسی و فیزیکی تا بلوغ متافیزیکی. در هر یک از این مراحل، دین مبین اسلام احکامی دارد و حتی برای هر یک، قوانین فقهی وضع کرده است. نظر به اهمیت بلوغ در نوجوانی (به گونه جسمی و فکری) در این نوشتار ویژگی‌های این دوران و نحوۀ تعامل والدین با فرزند، تبیین می‌شود.

الف) ویژگی‌های دوران بلوغ
برای آشنایی با شیوه‌ و روش رفتار با نوجوان‌ها باید قبل از هر چیز، با ویژگی‌های فیزیولوژیک دوران بلوغ آشنا شد تا بتوان بر اساس این تغییرات جسمی، بهترین برخورد را با آنها داشت.

1. ویژگی‌های فیزیولوژیک دوران بلوغ
آغاز نوجوانی معمولاً از سن 12 سالگی است و تا آخرین سال‌های دهۀ دوم زندگی ـ که رشد جسمانی کم‌وبیش کامل می‌شود ـ ادامه می‌یابد. بلوغ با افزایش ترشح هورمون‌ها آغاز می‌شود و تظاهر آن در دختران و پسران با تغییرات در چهره و نقاط شرمگاهی بروز می‌کند. در حقیقت «عواملی چون جنسیت، وراثت، منطقۀ جغرافیایی، ساختمان بدن، تغذیه، سلامت و... در شروع بلوغ مؤثرند». 

2. ویژگی‌های روان‌شناختی دوران بلوغ
بلوغ، تنها یک پدیدۀ زیستی نیست، بلکه یکی از نشانه‌های رشد فکری و اجتماعی است و در حقیقت از علائم آمادگی پذیرش مسئولیت در زندگی فردی و اجتماعی به شمار می‌رود. «عوامل انقلابی بلوغ نه‌تنها بر بدن، بلکه بر روان نوجوان نیز مؤثرند، افکار و اخلاق آنان را دگرگون می‌سازند و انقلاب عمیقی در روحشان پدید می‌آورند.»  کودک کم‌توان دیروز حالا از آنچه هست و آنچه باید باشد، احساس سردرگمی می‌کند و مدام در جهت استقلال‌طلبی، در پی کشف هویت خویش است و برای انسجام بخشیدن به هویت و شخصیت خود گاه از والدین الگوبرداری می‌کند و گاه از دوستان و گاه از رسانه. ویژگی‌های الگو می‌تواند نوجوان را یا به کمال برساند یا دچار ضلال کند؛ چراکه هیجان‌محوری و احساس‌گرایی در دوران بلوغ در بسیاری موارد، مانع عقل‌گرایی نوجوان می‌شود. 

ب) شیوۀ رفتار با نوجوانانِ در دوران بلوغ

یکی از کلیشه‌های رایج در دوران نوجوانی، تعامل نادرست میان نوجوان و والدین است که به جای تعامل تأثیرگذار و عاطفی، عموماً به بحث و سروصدا و دلخوری منجر می‌شود. از این رو، نحوۀ برخورد با نوجوان بسیار مهم است؛ چراکه شیوۀ رفتاری ناصحیح والدین، به طور ناخودآگاه فرزند را از محیط گرم و مطمئن خانواده می‌راند و راه را برای تکیۀ نوجوان به افراد دیگر و در نتیجه، آسیب‌پذیری وی هموار می‌کند. از این رو، در ادامه به راهکارهایی برای رفتار درست با نوجوانان اشاره می‌کنیم.

1. حفظ عزت نفس و تعظیم شخصیت نوجوان
از آنجا که رشد جسمانی زودتر از رشد عقلانی شروع می‌شود، ممکن است تغییرات ظاهری نوجوان برایش ناخوشایند باشد. در این‌گونه مواقع، اگر فرد از اعتماد به نفس پایینی برخوردار باشد، همین مسئله و عدم مواجه شدن او با حل مشکل، ممکن است باعث گوشه‌گیری و انزوای او شود؛ بنابراین والدین در این دوران باید همواره همراه و راهنمای فرزندان باشند و نوجوان را برای افزایش عزت نفس یاری کنند. پیامبرصلی الله علیه و آله  در روایتی  مراحل تربیت را به سه مرحلۀ هفت سال (از تولد تا 7 سالگی، از 7 تا14 سالگی، و از 14 سالگی به بعد) تقسیم کرده، به والدین و مربیان توصیه می‌کنند که در هفت سال سوم زندگی (همان دوران بلوغ و نوجوانی) به او به عنوان یک شخصیت بزرگسال بنگرند. همچنین به او اعتماد و در کارها با وی مشورت کنند. «در حقیقت، رسول خدا صلی الله علیه و آله در روایت موردنظر،  به تشخص‌طلبی و استقلال‌جویی جوان توجه فرموده و او را در کشور کوچک خانواده، وزیر و مسئول شناخته است. از طرف دیگر، به پدر و مادر فهمانده است که با جوان امروز مانند کودک دیروز رفتار نکنند.» 
بسیاری از علما از جمله مرحوم آیت‌الله کوهستانی; سفارش پیامبر صلی الله علیه و آله را در نوع رفتار با فرزندان خود به کار گرفته‌اند؛ «به گونه‌ای که علاوه بر مشورت، به قدری به شخصیت و احترام و تکریم فرزندان و اعضای خانواده‌اش اهمیت می‌داد که از آنها می‌خواست برای ایشان استخاره بگیرند». 
یکی از فرزندان شهید بهشتی می‌گوید: 
بابا خیلی مهربان و مؤدب بود؛ حتی صحبت با کمال ادب و احترام را رعایت می‌کرد. وقتی می‌خواست صدایمان کند، «آقا» یا «خانم» را اوّل اسم مان می‌آورد و ما را با الفاظ محبت‌آمیز «عزیزم»، «دخترم» و «پسرم» خطاب می‌کرد.  

2. اخلاق نیکو در تعامل با نوجوان
باید توجه داشت که در تعامل با نوجوان نباید شیوۀ کنترل‌گری را در پیش گرفت و از ابزار اجبار و موضع قدرت استفاده کرد؛ زیرا در فرزندپروری، مداخلات مبتنی بر قدرت، تنها باعث اطاعت موقتی نوجوان می‌شود و موجبات ناکامی و گاهی خودسری فرزندان را در طولانی‌مدت فراهم آورد. قطعاً داشتن حسن خلق در رفتار با نوجوان، موجب دلگرمی او در محیط خانواده می‌شود. چنان‌که قرآن از زبان لقمان به فرزندش یاد می¬کند که او با واژه «بنی» فرزندش را خطاب می کند:
وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لابْنِهِ وَ هُوَ یَعِظُهُ یا بُنَیَّ لا تُشْرِکْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظِیمٌ:  به خاطر بیاور هنگامى را که لقمان به فرزندش ـ در حالى که او را موعظه مى‏کرد ـ گفت: پسرم، چیزى را شریک خدا قرار مده که شرک ظلم عظیمى است.
والدین در هنگام تعامل با فرزندشان باید با احساسات وی هماهنگ شوند و با علاقه و انگیزه به حرف آنها گوش دهند؛ چراکه اگر پدر و مادر به نیاز عاطفی فرزندان پاسخ دهند، زمینۀ پرورش همدلی و اتفاق‌نظر را در آنها ایجاد می‌کنند. 
خداوند در قرآن، در سورۀ طه به این موضوع اشاره کرده، می‌فرماید: «فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَیِّنًا لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشَى:  با او به نرمی سخن بگویید، شاید پند گیرد یا بترسد». 
والدین باید در این همدلی حدومرز آن، یعنی خیرخواهی را رعایت کنند و به او بفهمانند که طالب خوشبختی دنیوی و اخروی او هستند. همچنین در مواقع لزوم هم تذکر بدهند که مبادا به سبب کم‌تجربگی، سعادت و خوشبختی‌اش تهدید شود.  

3. اعتدال در تربیت نوجوان 
در تربیت نوجوان نه باید آن‌قدر به او آزادی عمل داد که تعادل زندگی‌اش به هم بخورد و نه باید با رفتار سختگیرانه باعث شد که در لاک خود فرو رود و به مشکلات روحی دچار شود. 
خداوند در قرآن به اعتدال در رفتار سفارش کرده، می‌فرماید: «وَاقْصِدْ فِی مَشْیِکَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ:  در رفتارت میانه‌رو باش و با آرامی سخن بگو!».
گاه والدین به دلیل کمال‌طلبی نابجا، در تربیت فرزندان ظرفیت آنها را در نظر نمی‌گیرند و در نتیجه باعث دلزدگی آنان می‌شوند؛ در صورتی که یکی از نکات بسیار مهم در برخورد با نوجوانان، سعۀ‌ صدر و تغافل نسبت به کارهای اشتباه آنان است. امیرالمؤمنین، علی علیه السلام در روایتی می‌فرمایند: «هر گاه نوجوانی را سرزنش کردی، از برخی گناهان او در گذر تا سرزنش، او را به سرسختی (مقابله) وادار نکند». 
والدینی که در سرزنش فرزندان خود افراط می‌کنند، باعث بروز احساس گناه شدید و کاهش عزت نفس در آنان می‌شوند. در چنین شرایطی فرزند به جای آنکه بر خطای خود و جبران آن تمرکز کند، احساس ناخوشایندی درونی می‌کند و ممکن است به راهکارهایی مثل توجیه اشتباه، ظالم خواندن والدین و... روی آورد. 
نقل شده است که: 
شخصی با صدای زشت و نامناسب در مسجد یکی از شهرهای اسلامی اذان می گفت. روزی مردی غیر مسلمان برای او هدیه ارزشمند آورده و با عبارات قشنگی از وی تقدیر و تشکر نموده و از اذان گفتن وی ستایش کرد. مؤذن کریه الصوت در حالی که از رفتار مرد کافر شگفت زده بود، علت آن همه تحسین و تقدیر را جویا شد.
مرد غیر مسلمان در پاسخ وی اظهار داشت: من دختری دارم که در فراست و هوشمندی نظیر ندارد و شدیدا به او علاقه مندم. اما مدتی بود که به دین شما متمایل گشته و می خواست آیین محمد صلی الله علیه و آله را بپذیرد. من هر چقدر با تطمیع و تهدید و تشویق تلاش کردم تا وی را از این کار باز دارم، ممکن نشد و او همچنان بر باور خویش اصرار می ورزید، تا این که شما به این محل آمدید.
از روزی که در مأذنه مسجد با آن صدای کریه و ناخوش اذان گفتن را آغاز کردید، دخترم تدریجا و به طور ناخودآگاه از اعتقاد خویش به اسلام دلسرد شده و دیگر چندان رغبتی به مسلمان شدن ندارد، من در مقابل این خدمتی که شما در حق من کرده اید خود را مدیون دانسته و این هدایای ناقابل را تقدیم شما می کنم. 
همچنین تغافل و وانمود کردن به ندیدن اشتباهات و خطاهای نوجوان، سبب می‌شود که پردۀ حجاب و حیای فطری در نوجوان دریده نشود و فرصتی برای جبران و ترمیم داشته باشد. امام علی علیه السلام می‌فرمایند: «از بهترین اخلاق انسان بزرگوار، تغافل او نسبت به دانسته‌های خویش است». 
البته باید به این نکته توجه داشت که تغافل نیز حدی دارد و اگر نوجوان خطاهای خود را تکرار کند، باید به گونه‌ای دیگر با او رفتار کرد.  در موارد زیادی بزهکاری نوجوانان دختر و پسر به دلیل سختگیری‌های بیش از حد والدین شکل می‌گیرد و در درازمدت، ممکن است باعث پیامدهای ناگواری از جمله فرار نوجوانان از خانه شود که عواقب جبران‌ناپذیری در پی دارد. 

4. راهنمایی نوجوانان در انتخاب دوستان
شاید یکی از مهم‌ترین عوامل دوران بلوغ برای دختر و پسر نوجوان، انتخاب دوست باشد که گاه این دوستی تنها به دلیل عواطف معمول بشری و گاه به دلیل عواطف شدید دوران بلوغ و در اصطلاح امروزی «عشق ورزیدن» شکل می‌گیرد. در دوران بلوغ، به دلیل علاقۀ فرد به گسترش روابط اجتماعی، نوجوان پیوسته می‌کوشد روابط اجتماعی خود را از محدودیت خانوادگی درآورد و به اشخاص دیگر مخصوصاً همسالان خود گسترش دهد؛ چراکه خود را از پدر و مادر دور می‌بیند و شرم بیان مشکلات، مانع از ابراز ناگفته‌هایش می‌شود، به‌ناچار سراغ انتخاب دوستِ همراز و هم‌صحبت می‌رود و مشکلات دوران بلوغ و تغییرات هورمونی را با او در میان می‌گذارد. حال در صورت نادرست بودن نتیجۀ همفکری، ممکن است آیندۀ فرد به خطر بیفتد و او را در زندگی دچار مشکل کند. بنابراین والدین باید همواره در انتخاب دوست، فرزندان خود را همراهی و راهنمایی کنند.

5. آشنا کردن نوجوانان با معارف اسلامی
بسیاری از رسانه‌های معاند با توجه به ویژگی‌های دوران نوجوانی، مدام در تولیدات خود سعی می‌کنند با تأثیر بر هیجان و احساس نوجوان، آموزه‌های دینی وی را مورد تردید قرار دهند تا فرد در تثبیت هویت خود دچار سرگردانی و نگرانی شود. از این رو، بهترین و مطمئن‌ترین راه برای حفاظت نوجوانان از گرفتار شدن در دام دشمنان و انحراف و کج‌اندیشی آنان، آشنا کردن آنها با مبانی دینی و احادیث رسیده از معصومان: است. امام صادقعلیه السلام  در روایتی در همین زمینه می‌فرمایند: «نوجوانان خود را با احادیث ما آشنا کنید قبل از آنکه مُرجئه (یکی از گروهای منحرف عصر ایشان) بر شما پیشی بگیرند». 

6. عدم تحمیل آداب و رسوم بر نوجوان
معمولاً نوجوان علاقه‌مند به سنت‌شکنی و عدم پذیرش آداب و رسوم کلیشه‌ای است و همین مسئله موجب وحشت او می‌شود که مبادا مورد مواخذۀ جامعه‌اش قرار بگیرد.  امیرالمؤمنین علیعلیه السلام در روایتی به این موضوع اشاره کرده، می‌فرمایند: «آداب و رسوم خود را به فرزندانتان تحمیل نکنید؛ زیرا آنها برای زمانی غیر از زمان شما آفریده شده‌اند». 

7. جداسازی محل خواب فرزندان 
در اسلام با توجه به آداب تربیتی متناسب با دین، ضمن احترام به عرف جامعه ـ برای عدم آسیب‌پذیری خانواده‌ها از ارتباط غریزی فرزندان ـ معمولاً در سنین بلوغ آنها را نسبت به جنسیت همدیگر آگاه و به تفکیک امور شخصی و انحصاری آنان اقدام می‌کنند. این امر اگر با آگاهی و به طور اصولی صورت گیرد، در سلامت فکری نوجوانان اثر مثبت خواهد گذاشت؛ اما اگر با جبر، کنایه و تنبیه صورت گیرد، باعث رفتار ناهنجار آینده و نفرت‌ورزی ناخودآگاه آنان خواهد شد به گونه‌ای که حتی دلیل آن را هم شاید والدین یا خود نوجوانان متوجه نشوند.

منبع: روه توشه خواهران، ماه مبارک رمضان 1398

معصومه طباطبایی ستوده*