نیم نگاهی بر واقعه فخ

چکیده واقعه فخ

واقعه فخ یکی از قیام‌هایی است که برخی از علویان در مقابل ظلم و ستم حکومت عباسی انجام دادند. این قیام توسط یکی از نوادگان امام حسن مجتبی (علیه السلام) به نام حسین بن علی بن حسن مثلث بن حسن مثنى بن حسن؛ یکی از نوادگان حسن مثنی؛ فرزند امام حسن مجتبی (علیه السلام) صورت گرفت.
فخ وادی ای است در مکه قبل از وادی الزاهریه قرار دارد. این وادی در ورودى مکه (مسجد تنعیم) قرار دارد و بیش از صد نفر از شهدای قیام فخ در این وادی مدفون هستند.
واقعه فخ بنابر قول اکثر قریب به اتفاق و شاید همه مورخینی که این حادثه را گزارش کرده‌اند، در یوم الترویه؛ روز هشتم ماه ذیحجه الحرام سال ۱۶۹ هجری قمری اتفاق افتاده است.
برجسته‌ترین شخصیتی که در هنگام وقوع واقعه فخ در قید حیات بود؛ حضرت امام موسی کاظم (علیه السلام) بودند. همچنین حاکم هم‌عصر واقعه فخ؛ «هادی عباسی» است.
علت قیام فخ این بود که پس از مرگ سفّاح و آغاز خلافت منصور دوانقى، اختلاف میان بنى عباس و علویان شدّت گرفت و حاکمان وقت با بى رحمى تمام، علویان مبارز را سرکوب کردند. خلفای عباسی با گماردن حکام مدینه از میان دشمنان مسلّم اهل بیت طهارت (علیهم السلام) بر علویان اعمال فشار می‌کردند و در عصر هادی عباسی (چهارمین خلیفه عباسیان)، این سرکوب‌ و سخت‌گیری‌ها بر شیعیان و محبان اهل بیت (علیهم السلام)، ادامه پیدا کرد و حکومت به بهانه‌هایى واهى آن‌ها را مورد آزار قرار می‌داد تا جایی که با گماردن عمر بن عبدالعزیز بن عبیدالله (از نوادگان عمر بن خطاب) در مدینه منوره، که از دشمنان سرسخت دوستان و شیعیان اهل بیت (علیهم السلام) بود، شدت و سخت‌گیری‌ها را افزایش دادند.
در جریان این قیام، تمام یاران حسین بن على (شهید صاحب فخ)، به شهادت رسیدند. بدن‌های آن‌ها رها شده و سرها از بدن جدا گشت، در این قیام بسیارى از علویان به شهادت رسیدند. حسین بن على شهید فخ در سن ۲۶سالگى بدون آن که از او فرزندى باقى مانده باشد، به شهادت رسید، ولى برخى یاران او به اطراف متوارى شده و ادریس بن عبدالله به مغرب رفته و حکومت ادارسه را تشکیل داد و یحیى بن عبدالله به دیلم فرار کرد و در آن جا قیام کرد.
گرچه امام کاظم (علیه السلام) شکست نهضت را پیش بینی می‏فرمود، ولی هنگامی که احساس کرد حسین در تصمیم خود استوار است، به او فرمود: «گرچه تو شهید خواهی شد، ولی باز در جهاد و پیکار کوشا باش، این گروه، مردمی پلید و بدکارند که اظهار ایمان می‏کنند، ولی در باطن ایمان و اعتقادی ندارند، من در این راه اجر و پاداش شما را از خدای بزرگ می‏خواهم».
در مجلسى که گروهى از فرزندان امام على، از جمله امام کاظم (علیهم السلام) حضور داشتند، سرهای شهدای فخ را به تماشا گذاردند. هیچ کس چیزی نگفت جز امام کاظم (علیه السلام) که وقتی سر حسین بن على رهبر قیام فخ را دیدند، فرمودند: «انا لله و انّا الیه راجعون، (از خداوندیم و به‌سوى او باز مى‏گردیم)،سوگند به‌خدا که (حسین) به شهادت رسید در حالی‌که مسلمان و درست‌کار بود و بسیار روزه مى‏گرفت و بسیار شب زنده‌دار بود و امر به معروف و نهى از منکر مى‏کرد؛ در خاندان وى، چون او وجود نداشت».

شناسنامه واقعه فخ

یکی از قیام‌هایی که شیعیان در مقابل ظلم و ستم حکومت عباسی انجام دادند، قیامی است که به رهبری نبیره امام حسن مجتبی (علیه السلام) انجام گرفته است، وی حسین بن علی بن حسن مثلث بن حسن مثنى بن حسن؛ یکی از نوادگان حسن مثنی؛ فرزند امام حسن مجتبی (علیه السلام) است، این واقعه در سال ۱۶۹هجری قمری در منطقه فخ در زمان خلافت هادی عباسی، در ایام حج و به جهت افشای جنایات حکومت عباسی، صورت گرفت.[۱]

مفهوم فخ

فخ دارای معانی متعددی است و در اصطلاح به سرزمینی گفته می شود که واقعه فخ در آن اتفاق افتاده است.

موقعیت واقعه فخ از جهات مختلف

همه جریان‌ها، واقعه‌ها و قیام‌های تاریخی از نظر موقعیت، دارای جهات مختلفی مانند؛ زمان رخداد واقعه، مکان و جغرافیای به وقوع پیوستن واقعه، رهبر یا رهبران واقعه و …، هستند.
یکی از وقایع و قیام‌هایی که در تاریخ از رخدادهای مهم به شمار می‌رود و از این قاعده هم مستثنی نیست، واقعه فخ است که دارای همه این جهات می‌باشد و در جای خود مورد بحث قرار می‌گیرد.

زمان رخداد واقعه فخ

بنابر قول اکثر قریب به اتفاق و شاید همه مورخینی که واقعه فخ را گزارش کرده‌اند، این حادثه در یوم الترویه؛ روز هشتم ماه ذی حجه الحرام سال ۱۶۹ هجری قمری اتفاق افتاده است.[۲]

‏جغرافیای واقعه فخ (مکان قیام)‏

‌منطقه فخ هم اکنون در داخل شهر مکه قرار دارد.

رهبر واقعه (قیام) فخ

رهبر این قیام؛ شخصی به‌نام حسین بن علی بن حسن بن حسن بن حسن المجتبی (علیه السلام) است.

شخصیت‌ها و حاکمان هم‌عصر واقعه فخ

برجسته‌ترین شخصیتی که در هنگام وقوع واقعه فخ در قید حیات بود؛ امام موسی کاظم (علیه السلام) است.
عبد اللَّه بن مفضل گزارش می‌کند: «هنگامی که حسین بن على؛ (رهبر قیام فخ)، خروج کرد و مدینه را به‌تصرف درآورد، از موسى بن جعفر (علیهما السلام) براى بیعت درخواست کرد …».[۳]
از بیان این حدیث به دست می‌آید که امام کاظم (علیه السلام) در زمان واقعه فخ حضور داشته و مطالبی هم به رهبر واقعه فخ؛ حسین بن على، اظهار داشته است.
همچنین شخصیت‌های دیگری مانند؛ یحیی، سلیمان و ادریس، پسران عبدالله محض[۴] از جمله افراد برجسته‌ای هستند که هم‌عصر با واقعه فخ بوده‌اند. عمر بن حسن بن علی بن حسن مثلث، عبدالله بن اسحاق بن ابراهیم بن حسن مثنی و عبدالله، پسر امام جعفر صادق (علیه السلام) نیز هم عصر شهید فخ بوده اند.
اما حاکم هم‌عصر واقعه فخ؛ موسی فرزند مهدی بن منصور بن محمد بن علی بن عبدالله بن عباس، ملقب به «هادی عباسی» است. او در سال ۱۵۹ هـ.ق به‌عنوان ولیعهد اول پدرش مهدی برگزیده شد. وی در ۲۵ سالگی به خلافت رسید و کسی کوچک‌تر از او  در بنی عباس به خلافت نرسیده است.[۵]

منبع: اسلام پدیا
-------------------------
پی نوشت:
[۱]. طبرى‏، أبو جعفر محمد بن جریر، تاریخ طبری‏ (تاریخ الأمم و الملوک)، ج ۸، ص ۱۹۲ و … .
[۲]. ابن خلدون، العبر (تاریخ ابن خلدون)، ترجمه: آیتى، عبد المحمد، ج ۳، ص ۱۵؛ یاقوت حموى‏، معجم البلدان‏، ج ۴، ص ۲۳۷؛ اربلى‏، علی بن عیسی، کشف الغمه فی معرفه الأئمه، ج ۲، ص ۸۴۰٫‏
[۳]. کلینى، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۳۶۶٫
[۴]. عبدالله محض، عبدالله بن حسن مثنی نوه پسری امام حسن مجتبی (علیه السلام) و نوه دختری امام حسین (علیه السلام) که پدرش حسن مثنی فرزند امام حسن مجتبی (علیه السلام) و مادرش فاطمه، دختر امام حسین (علیه السلام) است، و نیز ابراهیم، ملّقب به طباطبا در کنار حسین بن علی بودند.
[۵]. یعقوبی، احمد بن واضح، تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۴۰۴٫