تشکیل شورای انقلاب

امام خمینی در ۲۲ دی ماه ۱۳۵۷ پیامی بدین شرح صادر کرد:
«به موجب حق شرعی و بر اساس رأی اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران که نسبت به اینجانب ابراز شده است، در جهت تحقق اهداف اسلامی ملت، شورایی به نام شورای انقلاب اسلامی، مرکب از افراد با صلاحیت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق، موقتاً تعیین شده و شروع به کار خواهند کرد... این شورا موظف به انجام امور معین و مشخصی شده است، از آن جمله ماموریت دارد تا شرایط تأسیس دولت انتقالی را مورد بررسی و مطالعه قرار داده و مقدمات اولیه آن را فراهم سازد.» (صحیفه نور، ج ۴، صص ۲۰۷ و ۲۰۸)
پس از صدور فرمان امام، شورای انقلاب بر محور یک هسته اولیه شکل گرفت و به تدریج اعضای دیگری به جمع اضافه شدند. هاشمی رفسنجانی در این باره می گوید: «... آقای مطهری در مراجعت از سفر پاریس، دستور رهبر عظیم الشأن انقلاب را مبنی بر تشکیل شورای انقلاب آوردند. حضرت امام آقایان شهید مطهری، شهید بهشتی و موسوی اردبیلی و شهید باهنر و اینجانب هاشمی رفسنجانی را به عنوان هسته  اول شورای انقلاب تعیین و اجازه داده بودند که افراد دیگر با اتفاق نظر این پنج نفر اضافه شوند و در جلسات ابتدایی تصمیم بر این شد که حتی الامکان ترکیب شورا از اعضای روحانی و غیرروحانی به نسبت مساوی و نزدیک به هم باشد.»
هاشمی درباره روند تکمیل اعضای شورای انقلاب می گوید: «ترتیب انتخاب اعضای دیگر و تکمیل شورا تا آنجا که حافظه یاری می کند و با استمداد از حافظه دیگران چنین بود: پیش از پیروزی انقلاب آقایان سیدمحمود طالقانی، سیدعلی خامنه ای، محمدرضا مهدوی کنی، احمد صدر حاج سیدجوادی، مهندس مهدی بازرگان، دکتر یدالله سحابی، مهندس مصطفی کتیرایی، سرلشگر ولی الله قرنی، سرتیپ علی اصغر مسعودی به اتفاق آرا به عضویت انتخاب شدند.»
عزت الله سحابی هم درباره تشکیل شورای انقلاب، به نقش آیت الله مطهری اشاره می کند: «شورای  انقلاب  پیشنهادی  بود که  خود آقای  مطهری  برای  من  تعریف  کرد. امام  خمینی  هم  با این  قضیه  موافقت  کردند و اینگونه مقرر شد که  شش نفر از علما، اصل  و محور شورای  انقلاب  باشند و غیر از آن ها نیز چند نفر از غیرروحانیون  هم  باشند. منتها کسانی  که  مورد اعتماد هستند؛ یعنی  در چند سال  گذشته،  مذهبی  بودن  و اعتقاد مذهبی آنان اثبات  شده  است ، با آن  شش نفر روحانی  مجموعا شورای  انقلاب  را تشکیل  بدهند. روحانیونی که  بعد ها برای  ما روشن  شد، عبارت  بودند از حضرات  آیات  آقای  مطهری ، آقای  بهشتی ، آقای  موسوی  اردبیلی ، آقای هاشمی رفسنجانی ، آقای  باهنر و ششم  آقای  مهدوی  کنی  و آیت الله  خامنه ای  هم  که بعدا اضافه  شدند. آقای  مهندس  بازرگان ، آقای  صدر حاج  سیدجوادی ، پدر من ، آقای  مهندس  کتیرایی ، دکتر شیبانی ، آقای  دکتر سنجابی  و بنده . ما را به  عنوان  اعضای  غیرروحانی  انتخاب  کردند که  با آن  شش  نفر روحانیون،   مجموعا شورای  انقلاب  را تشکیل  دهیم . این  اسامی  را آقا تصویب  کرده  بود. آقای  مطهری  به  من  گفت ، چهار نفر دیگر را هم  که  در خارج  از کشور بودند؛ یعنی  دکتر یزدی ، بنی صدر، قطب زاده  و حبیبی ، بخش  خارجی  شورای  انقلاب  باشند و شما هم  بخش  داخلی .»
در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی، شورای انقلاب مهندس مهدی بازرگان را به عنوان نخست وزیر دولت موقت پیشنهاد و امام خمینی نیز وی را به عنوان رییس دولت موقت انقلاب منصوب کرد. پس از پیروزی انقلاب و تشکیل دولت موقت، دکتر حسن حبیبی، دکتر عباس شیبانی، ابوالحسن بنی صدر، صادق قطب زاده، مهندس میرحسین موسوی، احمد جلالی و دکتر حبیب الله پیمان نیز به جمع اعضای شورای انقلاب اضافه شدند.
ریاست این شورا در ابتدا برعهده آیت الله مرتضی مطهری بود اما با شهادت وی ریاست شورای انقلاب به آیت الله طالقانی منتقل شد. حسن حبیبی نام روسای شورای انقلاب و مدت تصدی این سمت توسط آنان را چنین بیان می کند: «اولین رییس شورای انقلاب، استاد شهید آیت الله مطهری بود که در تاریخ یازدهم اردیبهشت ماه ۱۳۵۸ به وسیله گروه فرقان به شهادت رسید. سپس شادروان آیت الله سیدمحمود طالقانی به ریاست شورای انقلاب انتخاب شد که وی نیز در نوزدهم شهریور ماه ۱۳۵۸ به دنبال یک حمله قلبی دارفانی را وداع گفت. تا این تاریخ اسامی اعضای شورای انقلاب همچنان مخفیانه باقی ماند؛ ولی پس از فوت آیت الله طالقانی، اعضای این شورا رسما معرفی شدند. آیت الله دکتر محمد بهشتی، پس از آیت الله طالقانی عهده دار سمت دبیری شورای انقلاب شد. پس از انجام انتخابات ریاست جمهوری، دکتر بنی صدر ریاست شورای انقلاب را نیز به عهده گرفت.»
مهندس سحابی هم درباره ریاست شورای انقلاب می گوید: «ریاست شورای انقلاب اول با مرحوم طالقانی بود. بعد مرحوم بهشتی و وقتی هم که بنی صدر رییس جمهور شد، شورای انقلاب به ملاحظه اینکه او رییس جمهور شده است او را به ریاست شورای انقلاب انتخاب کرد، ولی حرف او خیلی نفوذ نداشت. برتری داخل شورای انقلاب همچنان دست رهبران حزب جمهوری بود.»
از مهم ترین فعالیت های شورای انقلاب در طول حیات آن علاوه بر پیشنهاد مهندس بازرگان به عنوان نخست وزیر دولت موقت، می توان به تصویب اساسنامه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ملی شدن بانک ها، سامان بخشیدن به دادگاه های انقلاب،برگزاری همه پرسی نظام جمهوری اسلامی، بررسی پیش نویس قانون اساسی، تصویب قانون شوراهای محلی، ملی شدن صنایع بزرگ، تصویب آیین نامه مجلس خبرگان و برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و مجلس اشاره کرد.
به دنبال بحران گروگان گیری در سفارت آمریکا در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ و استعفای دولت موقت، شورای انقلاب بیانیه مهمی خطاب به ملت صادر کرد و یادآور شد که مصمم است در فرصت محدودی، برگزاری همه پرسی درباره قانون اساسی، انتخابات مجلس شورای ملی و ریاست جمهوری و... را به انجام برساند. متعاقب این بیانیه اعلام شد که شورا ترکیب تازه ای خواهد داشت و با ادغام دولت در شورا اعضای جدید شورا انتخاب شدند و در اداره مملکت، اینگونه بین اعضای شورا تقسیم کار شد: آیت الله خامنه ای ـ دفاع و پاسداران، حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی - وزارت کشور، شهید باهنر ـ آموزش و پرورش، مهدوی کنی ـ کمیته انقلاب و دادگستری، شهید بهشتی ـ جهاد سازندگی، بنی صدر ـ وزارت خارجه، معین فرـ نفت، حبیبی ـ آموزش عالی، عزت الله سحابی ـ برنامه و بودجه، میناچی ـ ارشاد ملی، شهید قدوسی ـ دادگاه انقلاب. این افراد فعالیت های خود را آغاز کرده و در مدت کوتاهی نسبتا موفق شدند بر خلأ سیاسی موجود فایق آیند. همه پرسی قانون اساسی در ۱۲ آذر ۱۳۵۸ و متعاقب آن انتخابات ریاست جمهوری در بهمن ۱۳۵۸ برگزار شد و مجلس شورای اسلامی در ۷ خرداد ۱۳۵۹ افتتاح گردید.
با شروع کار مجلس و شورای نگهبان و دیگر نهاد ها، مسوولیت و ضرورت وجودی شورای انقلاب به پایان رسید. لذا در ۱۲ تیر ۱۳۵۹ آیت الله بهشتی اعلام کرد: «مسوولیت شورای انقلاب دو هفته دیگر پایان می یابد.» آخرین جلسه شورای انقلاب در ۲۶ تیر ۱۳۵۹ برگزار شد و حسن ابراهیم حبیبی سخنگوی شورای انقلاب، در آخرین مصاحبه خود پس از این جلسه اعلام کرد: «امروز با رسمیت یافتن مجلس شورای اسلامی و کامل شدن اعضای شورای نگهبان قانون اساسی، کار شورای انقلاب که تاکنون وظیفه قانونگذاری را برعهده داشت نیز به پایان رسید.»
آخرین اعضای شورای انقلاب عبارت بودند از: آیت الله خامنه ای، آیت الله بهشتی، آیت الله موسوی اردبیلی، دکتر محمدجواد باهنر، آیت الله هاشمی رفسنجانی، دکتر حسن حبیبی، دکتر عباس شیبانی، مهندس مهدی بازرگان، مهندس عزت الله سحابی، صادق قطب زاده، مهندس علی اکبر معین فر و ابوالحسن بنی صدر.

منبع:
دوران مبارزه - اکبر  هاشمی رفسنجانی؛ چاپ اول، ۱۳۷۶
شورای انقلاب اسلامی ایران - مجید سائلی کرده ده، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
شورای  انقلاب،   از تولد تا انحلال - گفت و گو با عزت الله سحابی - روزنامه اعتماد ملی