منبر و خطابه (2)؛ نحوه ورود به ذکر مصیبت در منبر

خطابه و منبر از ظرفیت های عظیم حوزه و روحانیت است که هنوز هم با وجود توسعه و گسترش انقلاب اطلاعاتی و عصر دیجیتال، می تواند در پیشبرد رسالت تبلیغ و تربیت موثر باشد.

 اما آنچه باید مورد توجه قرار گیرد این است که خطابه و منبر سنتی چگونه با اقتضائات انسان مدرن و جهان متجدد جمع می شود. سخن گفتن و خطابه و وعظ بدون آگاهی به جز انحراف واضلال و گمراهی نتیجه ای ندارد.

یکی از نکاتی بسیار مهم که در خطابه و تبلیغ حائز اهمیت است بحث ذکر مصیب است که به گفته مبلغان موفق نمک خطابه بوده و یک ذکر مصیبت خوب و بجا باعث می شود که یک سخنرانی پایانی بسیار خوب داشته و بر مستمعین نیز اثر گذار باشد.

یكی از اركان و بایسته‌های مهم تبلیغ و وعظ بیان مصائب و مراثی اهل بیت علیهم السلام به خصوص سرور شهیدان امام حسین علیه السلام و تبیین فلسفه و اسرار قیام عاشورا است.

این امر به اندازه‌ای مهم، ضروری و تاثیر گذار است كه پیشوایان معصوم علیهم السلام و عارفان و علمای ربانی همواره بدان سفارش كرده و خواستار زنده نگه داشتن نام و یاد امام حسین علیه السلام شده اند. آنان خود نیز همواره بدین امر پایبند بوده و در بزرگداشت این واقعه جانكاه، دیده‌ای گریان، اشكی روان، قلبی سوزان و زبانی نوحه خوان داشته اند.

عطار نیشابوری در بیان حالات امام عارفان حضرت باقر علیه السلام آورده است: « شبی او را كسی گفت : یا سیدی چند گریی؟ گفت:‌ای دوست! یعقوب را یك یوسف گم شده چنان بگریست كه چشم هایش سفید شد. من ده كس از اجداد خود؛ یعنی حسین علیه السلام و قبیله او را در كربلا گم كرده‌ام. كم از آن كه در فراق ایشان، دیده‌ها سفید كنم!»1

نحوه ورود  به ذکر مصیبت در منبر

گاهى گریز به ربط دارد و گاهى هم بدون مقدمه با یك سلام بر ابا عبدالله الحسین علیه السلام یا یك شعر مصیبت را شروع مى‏كنیم. من، خودم، با این شعر معروف شروع مى‏كنم.

نه جن و انس كه ماوى به نشئتین داریم تمام، غرق گناهیم و یك حسین داریم. گاهى هم با یك روایت در فضیلت اشك ریختن بر امام حسین علیه السلام، وارد مقتل خوانى مى‏شویم.

من بدون صوت روضه مى‏خوانم; یعنى فقط متن مقتل را مى‏خوانم.

13-نحوه اداره جلسه درتقارن ایام سوگواری وجشن

اگر در مناسبت، قولى بر ایام شادى باشد و قول دیگر بر ایام سوگوارى، معمولادر ایام ولادت‏ها، مصیبت نمى‏خوانم، ولى در تقارن ایام سوگوارى و جشن، سعى مى‏كنم آن را كه قوى‏تر است ملاحظه كنم. من معمولا مصیبت را ترجیح مى‏دهم و با جمله‏ى معروف «بنى امیه، براى ما عیدى نگذاشتند، مصیبت مى‏خوانم; چون، جلسه‏ى بدون نام امام حسین علیه السلام مثل غذاى بدون نمك است.

14-خدا كفیل روزى همه‏ى ما،و به خصوص طلبه‏ ها،است

ما باید در منبر، انگیزه‏مان احیا و حفظ دین باشد. من قبل از مسافرت‏ها گاهى به حرم امام رضا علیه السلام مى‏روم و عرض مى‏كنم: آقا، ما داریم مى‏رویم براى حفظ دین و ترویج دین شما. شما از خدا بخواهید كه كمك‏ن كند كه فقط براى خدا باشد و بس!

هر وقت، من، با این انگیزه رفتم، جهات دیگر هم تامین شد. طلبه نباید در مسیر طلبگى احساس نیاز بكند و خود را طورى وانمود كند كه مردم فكر كنند نیازمند است. مناسب است این داستان كوچك را بگویم.

 كسى از آقایان علما مى‏گفت: زمانى كه در نجف بودیم، طلبه‏یى بود به هنگام ورود زائران ایرانى به آن جا معمولا لباس‏هاى نامناسبى مى‏پوشید كه نشان دهد نیازمند است.

 آن عالم مى‏گفت: ولى من، بهترین لباس‏هایم را مى‏پوشیدم و به دیدن زائران مى‏رفتم. اتفاقا همان ایرانى‏ها، به من بیش‏تر احترام و كمك مى‏كردند تا آن طلبه‏یى كه خود را نیازمند جلوه مى‏داد. ما باید آیه‏ى «وفى السماء رزقكم وما توعدون..» ذاریات / 22را باور داشته باشیم.

ما وظیفه داریم برویم و «قال الله‏» و «قال الصادق‏» بگوییم. حالا خدا از هر جا كه مى‏خواهد روزى ما را تامین مى‏كند. او كفیل روزى ما است و از هر كجا كه مى‏خواهد تامین مى‏كند.

براى خود من پیش آمده كه یك سال براى تبلیغ به روستایى رفتم و مسجدى بنا كردم و خلاصه خیلى فعالیت كردیم، اما مبلغ جزئى به من دادند; ما هم با خیال راحت كه وظیفه‏مان را انجام داده بودیم، به طرف مشهد راه افتادیم.در بین راه، خداوند،من حیث لا یحتسب، جبران كرد. مهم این است كه ما این باورها را تقویت كنیم كه خدا كفیل روزى همه‏ى ما، و به خصوص طلبه‏ها، است.

آداب عرفانی و اخلاقی مرثیه و ذکر مصیبت 

مداحی و روضه خوانی، نباید امری کوچک پنداشته شود، بلکه باید به آن نگاهی عاشقانه و عارفانه داشت تا از طریق آن بتوان معارف دینی، مکارم اخلاقی، فضایل ائمه علیهم السلام و مناقب و مراثی آنان را به مردم رساند.

از این رو بایسته است که شخص مرثیه خوان نهایت دقت و ادب را در آن مبذول داشته و به شرایط وآداب عرفانی آن از قبیل اخلاص، صدق و راستگویی، ارتباط قلبی با اهل بیت علیهم السلام، توکل بر خدا و ... مقید باشد.

1 - رعایت حال مردم

روضه خوان باید متناسب با روحیه و حالات مردم روضه بخواند، احترام اهل بیت علیهم السلام را نگه دارد و مصیبت های بسیار فجیع و دردآور را بر زبان جاری نسازد.

مرحوم محدث قمی رحمه الله می‎گوید:

«سزاوار است (به ویژه در غیر ایام عاشورا) حالت های روحی مردم را مراعات کند. به اندازه ای ذکر مصیبت نماید که دل ها رمیده نشود و گفته ها سست نگردد، مثلا مصیبت های بسیار فجیع و دلخراش را بر زبان نیاورد.

 2 - راست گویی

بایسته است که روضه خوانان و مداحان اهل بیت علیهم السلام همواره راست گویی را رعایت کنند و از خواندن مراثی و مصیبت های دروغ و ضعیف بپرهیزند. ذکر مصیبت ها را از منابع معتبر و موثق نقل کنند و اعتمادی به سخنان شفاهی دیگران نداشته باشند.

 3 - اخلاص و جلب رضایت الهی

یکی از ارکان مهم روضه خوانی و ذکر مصیبت ائمه علیهم السلام داشتن اخلاص کامل و دوری از ریا و ظاهر سازی و عدم توجه به مسائل مادی است.

مرثیه گوی آگاه و بصیر، همواره اخلاص را پیشه خود ساخته، در صدد جلب رضایت و خشنودی خداو پیشوایان معصوم علیهم السلام بر می آید. ذکر مصیبت اگر خالصانه نباشد، هیچ تاثیری در قلوب بر جای نخواهد گذاشت و ثواب و بهره ای نخواهد داشت.

 4 - رعایت ادب و احترام به اهل بیت علیهم السلام

ادب در گفتار، دقت در به کار بردن کلمات احترام آمیز، پرهیز از بکارگیری عبارات خارج از شأن ائمه علیهم السلام، دوری از هتاکی و درشت گویی و ... از بایسته های دیگر ذکر مصیبت خاندان وحی است.

 آیت حق، سید زین الدین طباطبایی نوشته است:

«در مصیبت خوانی و نوحه سرایی، هتاکی ننمایند؛ اگر چه مقاتل همه نوشته باشند؛ بلکه با کمال ادب و ... اشارات بزرگانه، مردم را مستفیض فرمایید، چه این که اشخاصی را دیدم و می بینم که در منابر، بی پرده و هتاک وار، روضه می خوانند؛ همه به بیچارگی و نکبت گرفتار و در انظار، بی وقر و اعتبارند.»  2

5 - شرکت در تمامی مجالس حسینی

یکی دیگر از شرایط مرثیه خوانی و ذکر مصیبت این است که ذاکران و مداحان اهل بیت علیهم السلام، بدون تبعیض و تکبر، در مجالس و محافل عزاداری شرکت کنند و به هر کجا که دعوت شدند، پاسخ مثبت بدهند و بین فقیر و غنی و پیر و جوان فرقی نگذارند.

 مرحوم سید زین الدین طباطبایی گفته است:

«در مرثیه خوانی ...تکبر ننمایند. هر جا که وعده خواهی می نمایند، تشریف ببرید؛ ولو خانه پیرزنی و بینوایی و بی مستمعی باشد. »  3

 6 - عدم توجه به مسائل مادی

عالم وارسته، سید زین الدین طباطبایی نوشته است:

«در مرثیه خوانی ... نظر به وجوهات ابدا نداشته باشید. هر که هر چه داده، داده و نداده، نداده.

شما نظر به مولای خود داشته [باشید]؛ خودش درست می کند، ان شاء الله.»  4

 7 - گریه خالصانه و عاشقانه

عارف بالله شیخ عباس تهرانی، در حد مرجعیت بود ولی هرگز خود را مطرح نکرد، به منبر می‎رفت و با سوز و گداز مصیبت می‎خواند و گریه می‎کرد.

آیت الله خسروشاهی در این باره نگاشته اند:

«مجلسی به نام دعای ندبه در منزل یک نفر کسبه جزء به راه انداخته شد که بنده گاهی شرکت می‎کردم. افراد آن بیش از چهار یا پنج نفر نبودند و یکی از آنان، مرحوم آیت الله سید احمد خوانساری بود.

حاج شیخ عباس تهرانی، می خواندند و می گریستند و واقعا منبرها و یا جلساتی که به وسیله ایشان اقامه می‎شد، بسیار موثر بود، تا جایی که ما چند نفر جوان، با آن همه تنگدستی، به فکر طلبگی افتادیم...

در برخی جلسات که مرحوم علامه طباطبایی رحمه الله نیز حضور داشتند، با شروع مصیبت، حضرت علامه طباطبائی عبا به سر کشیده، می گریست.»

-----------------------------------------

پی نوشت :

1) تذكرة الاولیاء، ص 423.

2)برنامه سلوک، ص 242; ولایة المتقبل، پایان کتاب.

3) برنامه سلوک، ص 244.

4) برنامه سلوک ، ص 244.

5) دو عارف سالک، ص 78.

منبع: پایگاه اطلاع رسانی تبیان