مهارت های کنترل خشم و کاهش دعواهای خانوادگی

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| خانواده، محیطی برای انس و الفت و آرامش میان اعضاست. تکرار خشم و نبودن یک رابطه صحیح میان زن و شوهر، سبب ایجاد صدمات جبران‌ناپذیری به پیکره خانواده می‌شود. مدیریت نکردن رفتارها به هنگام خشم، نه تنها موجبات نارضایتی خداوند را به دنبال دارد؛ بلکه فضای الفت خانواده را از بین می‌برد و سردی و بی‌محبتی را میان زوجین حاکم می‌کند. با کمرنگ شدن روابط عاطفی، ابعاد مختلف زندگی نیز دچار آسیب‌هایی می‌شود و دیگر خانواده محیط مناسبی برای پرورش و تربیت نخواهد بود. در این مجال، مهارت‌ها و راهکارهایی را جهت کنترل خشم در فضای خانواده بیان می‌کنیم.
خشم ناپسند
غضب یا همان خشم، حالتی از برانگیختگی است که در آن، شخص اراده انتقام دارد.[1] غیظ نیز به معنای خشم شدید آمده است.[2] در واقع خشم، نیرویی دفاعی است که برای دفاع از خود و پاسداری از حقوق فردی و اجتماعی در وجود انسان به ودیعت نهاده شده است. اگر این نیرو از محور اصلی خود خارج شود، به خوی ناپسندی تبدیل می‌شود که خوی‌های ناپسند دیگری را با خود به همراه می‌آورد. به عبارتی خشم، آتش سوزانی است که گاه یک جرقه آن به تدریج به دریایی از آتش مبدل می‌شود و خانه‌ها و شهرهایی را در کام خود فرو می‌برد.[3]
راهکارهای کنترل خشم
اسلام برای مقابله با خشم، راهکارهای بسیار مناسبی را در اختیار انسان نهاده است که می‌توان آنها را به سه شیوه «شناختی»، «عاطفی» و «رفتاری» تقسیم کرد. منظور از شیوه شناختی، شناخت حقیقت خشم، آثار و پیامدهای کنترل آن و آسیب‌های کنترل نکردن آن است که در روایات ذکر شده است؛ چنانکه در روایتی آمده است: «خشم، کلید هر بدی است».[4] همچنین در روایت دیگری آمده است: «از خشم پرهیز کن که اولش دیوانگی و آخرش پشیمانی است».[5] منظور از شیوه عاطفی نیز تشویق و تهییج عاطفی و تحریک هیجانی افراد برای کنترل خشم و ترک پرخاشگری است. توصیه‌هایی در این زمینه در روایات وارد شده است که از طریق بیان آنها و گفتگو با فرد پرخاشگر، می‌توان او را به ترک این عمل تشویق نمود؛ چنانکه امام باقر7 فرموده است: «مَنْ‏ كَظَمَ‏ غَيْظاً وَ هُوَ يَقْدِرُ عَلَى‏ إِمْضَائِهِ‏ حَشَا اللَّهُ قَلْبَهُ أَمْناً وَ إِيمَاناً يَوْمَ الْقِيَامَةِ:[6] هر که خشمی را فرو خورد، در حالی که می‌تواند آن را اعمال کند؛ خداوند روز قیامت دلش را از ایمنی و ایمان پر می‌کند». شیوه رفتاری، اعمالی است که به سبب انجام آنها، می‌توان خشم را مدیریت نمود و فضای متشنج را آرام کرد. برخی از این اعمال عبارتند از:
1. یاد خدا و پناه بردن به او
انسانی که همیشه به یاد خداست و خدا را در هر لحظه بر کردار و گفتار خود ناظر می‌بیند، از بسیاری گناهان نیز دوری خواهد کرد. یاد خدا، عامل مؤثری در تنظیم و هدایت افکار و رفتار آدمی و مهم‌ترین عامل برای دوری انسان از انجام کارهای ناشایست از جمله خشم است. از همین روست که در روایات توصیه کرده‌اند که هنگام خشم به استعاذه، ذکر «لا حول و لا قوة الا بالله» و دعا روی آورید.[7] به هنگام خشم، امیال و گرایش‌های نفسانی آدمی را به سمت افکار و رفتار پرخاشگرانه سوق می‌دهند. در چنین شرایطی، تقوا و یاد خدا مانند عاملی درونی ذهن آدم را به سوی کنترل و مدیریت خشم هدایت، و از ایجاد افکار و اعمال اشتباه و گناه پیشگیری می‌کند.[8] امام صادق7 فرموده است: «أَوْحَى‏ اللَّهُ‏ عَزَّ وَ جَلَ‏ إِلَى‏ بَعْضِ‏ أَنْبِیَائِهِ‏ یَا ابْنَ آدَمَ اذْکُرْنِی فِی غَضَبِکَ أَذْکُرْکَ فِی غَضَبِی:[9] خداوند به یکی از پیامبرانش وحی فرستاد: ای فرزند آدم، به هنگام غضبت مرا به یاد آور تا من نیز به هنگام غضبم تو را به یاد آورم».
2. کنترل زبان
اگر چه کنترل زبان، کاری سخت و دشوار است، اما اگر آدمی به خاطر بسپارد که بسیاری از گناهان و خطاهایی که از او سر می‌زند، به خاطر کنترل نکردن زبان است؛ در حفظ و کنترل آن دقت بیشتری به خرج می‌دهد. امام علی7 فرموده است: «اللِّسَانُ سَبُعٌ إِنْ خُلِّیَ عَنْهُ عَقَر:[10] زبان، درنده‌ای است که اگر رها شود، انسان را می‌گزد».
فریاد کشیدن، دشنام دادن، سرزنش کردن، ناسزاگویی و یادآوری خطاها و اشتباهات گذشته هنگام عصبانیت، نه تنها نمی‌تواند گره‌گشا باشد؛ بلکه چونان بنزینی که آتش را شعله‌ور می‌کند، آتش خشم و عصبانیت را شعله‌ورتر نموده و فضای خانه را متشنج‌تر می‌کند. همچنین اخم کردن، پوزخند زدن یا با صدای تمسخرآمیز سخن گفتن، با ایجاد احساسات منفی در طرف مقابل، سبب کاهش شنوایی او نسبت به حرف‌های شما می‌شود. بنابراین برای کنترل و مدیریت فضا و جلوگیری از متشنج‌تر شدن فضای خانه، ابتدا باید خود و نحوه سخن گفتن را کنترل کرد.
3. سکوت کردن
با سکوت هنگام خشم و عصبانیت، می‌توان بر لحظه‌ها حاکم شد و فضا را مدیریت کرد. سکوت، روح را تغذیه می‌کند و فضایی نفوذناپذیر میان فرد خشمگین و دنیای پر هیاهوی اطرافش ایجاد می‌کند که به سبب آن می‌تواند شرایط و اتفاقات را بازسازی کرده و راه‌حل مناسب با مشکل ایجاد شده را پیدا کند. امام علی7 فرموده است: «إِنْ کَانَ فِی اَلْکَلاَمِ بَلاَغَةٌ فَفِی اَلصَّمْتِ اَلسَّلاَمَةُ مِنَ اَلْعِثَارِ:[11] اگر در سخن گفتن، بلاغت بوده باشد؛ در سکوت، سلامت از لغزش‌هاست».
همیشه لازم نیست در مقابل خشم همسر یا پدر و مادر، بی‌درنگ و سریع پاسخ داد. باید آرام آرام مهارت خویشتن‌داری را تقویت کرد تا در جایی که داغی و حرارت خشم می‌تواند خرمن زندگی را به آتش بکشد، از آن
بهره برد و فضا را مدیریت نمود. سکوت هنگام خشم، وقفه‌ای است که سبب می‌شود فرد توانمندی شناختی بیشتری پیدا کند و بتواند با هدایت افکار خود و شناسایی خطاهای شناختی، موقعیت خشم را مدیریت کند. از همین روست که رسول‌خدا9 فرموده است: «إِذَا غَضِبْتَ‏ فَاسْکُت‏:[12] هر گاه عصبانی شدی، ساکت باش».
4. صبر و بردباری
یکی از واقعیت‌های مهم زندگی این است که به ندرت مسئله‌ای پیدا می‌شود که بلافاصله حل شود. ضمن آنکه همیشه اولین راهی که به ذهن می‌رسد، بهترین راه نیست. هنگام عصبانیت، نمی‌توان راه درستی برای حل مشکل پیدا کرد. هنگام خشم و عصبانیت، با به تعویق انداختن کارها، می‌توان به آرامش رسید و از قدرت استدلال استفاده کرد و اقدام‌های بهتری انجام داد. امام علی7 درباره بردباری هنگام خشم فرموده است: «الْحِلْمِ یُطْفِئُ نَارَ الْغَضَبِ:[13] بردباری، آتش غضب را خاموش می‌کند».
کم مباش از درخت ســـایه‌فکن
هر کـه سنگت زند، ثمر بَخشَش
با تو گویم که چیست غایت حلم
هر که زهرت دهد، شکر بَخشَش[14]
صبر و بردباری در ارتباط‌های میان‌فردی معنا پیدا می‌کند؛ برای مثال وقتی به شخص بردبار اهانت می‌شود و به تبع آن، خشمگین می‌شود؛ خردمندانه و دور از هیجان‌زدگی، با متانت و بدون شتاب رفتار می‌کند.
تیغ حلم از تیغ آهن تیزتر
بل ز صد لشکر ظفرانگیزتر[15]
مرحوم شیخ جعفر کاشف الغطاء، یکی از بزرگ‌ترین فقیهان عالم تشیع بود که همسر بداخلاقی در منزل داشت؛ به طوری که بارها و بارها از دست همسرش کتک می‌خورد. روزی برخی از اهل علم خدمت ایشان رسیدند و درباره این مسئله از ایشان سؤال کردند. ایشان در جواب گفته بود: «عرب است و قدرتمند و قوی‌البنیه. گاهی که عصبانی می‌شود، حسابی مرا می‌زند؛ من هم زورم به او نمی‌رسد». گفتند: «او را طلاق دهید». قبول نکرد. گفتند: «اجازه دهید ما همسران‌مان را بفرستیم تا او را ادب کنند». باز هم قبول نکرده بود. وقتی علت را پرسیدند، گفته بود: «این زن در این خانه برای من از اعظم نعمت‌های خداست؛ چون وقتی در صحن امیرالمؤمنین7 می‌ایستم و تمام صحن، پشت سر من نماز می‌خوانند، مردم در برابر من تعظیم می‌کنند. گاهی در برابر این مقاماتی که خدا به من داده، اندکی هوا مرا بر می‌دارد. همان وقت می‌آیم و در خانه کتک می‌خورم، هوایم بیرون می‌رود. این چوب الهی است، این باید باشد».[16]
5. تغییر وضعیت بدن و ترک موقعیت
ساده‌ترین روش برای مهار خشم، تغییر وضعیت فیزیکی نشستن یا ایستادن است. رسول‌خدا9 فرموده است:
أَلَا إِنَّ الْغَضَبَ جَمْرَةٌ تُوقَدُ فِی جَوْفِ ابْنِ آدَمَ أَلَا تَرَوْنَ إِلَى حُمْرَةِ عَیْنَیْهِ وَانْتِفَاخِ أَوْدَاجِهِ ، فَإِذَا وَجَدَ أَحَدُکُمْ شَیْئًا مِنْ ذَلِکَ فَالْأَرْضَ الْأَرْضَ: [17] بدانید که خشم، آتشی است که در دل انسان مشتعل می‌شود. مگر نمی‌بینید که به هنگام خشم، چشم‌هایش سرخ و رگ‌هایش متورم می‌شود. وقتی یکی از شما چنین شد، روی زمین! روی زمین! [بنشینید].
تغییر حالت بدن این فرصت را به آدمی می‌دهد که با اندکی استراحت، فرصت فکر کردن پیدا کند و به عاقبت کار خود بیاندیشد. امام صادق7 فرموده است: «أَیُّمَا رَجُلٍ‏ غَضِبَ‏ وَ هُوَ قَائِمٌ‏ فَلْیَجْلِسْ فَإِنَّهُ سَیَذْهَبُ عَنْهُ رِجْزُ الشَّیْطَانِ وَ إِنْ کَانَ جَالِساً فَلْیَقُم‏:[18] غضب از جانب شیطان است. پس هر کدام از شما که خشمگین شد، اگر ایستاده بود، بنشیند و اگر نشسته بود، دراز بکشد».
گاهی محیط و محل توقف آدمی، منبع فشار روانی و محرک خشم است. در چنین شرایطی ترک موقعیت می‌تواند از خشم آدمی کم کند. ترک محل هنگامی که فرد یا خود خشمگین است یا طرف مقابلش، ضمن حفظ حرمت‌ها سبب می‌شود فرد بهتر بتواند فضا را کنترل کرده و از تنش میان اعضای خانواده جلوگیری کند.
6. در آغوش گرفتن و نوازش کردن
در آغوش کشیدن، نوازش کردن و هر گونه تماس فیزیکی هنگام خشم، می‌تواند همانند ریختن آب بر آتش عمل کند. امام صادق7 فرموده است: «أَيُّمَا رَجُلٍ‏ غَضِبَ‏ وَ هُوَ قَائِمٌ‏ فَلْيَجْلِسْ فَإِنَّهُ سَيَذْهَبُ عَنْهُ رِجْزُ الشَّيْطَانِ وَ إِنْ كَانَ جَالِساً فَلْيَقُم ‏:[19] هر شخصی که بر خویشاوندانش خشم گرفت، به او نزدیک شود و به او دست بزند؛ زیرا تماس با خویشاوند موجب آرامش است».
وقتی مادری به هنگام خشمگین شدن فرزندش، او را در آغوش می‌کشد یا همسری هنگام خشمگین شدن همسرش، او را نوازش می‌کند؛ در واقع باعث افزایش هورمون اُکسی‌توسین می‌شود. اکسی‌توسین مسئولیت تقویت پیوند بین افراد را بر عهده دارد. در واقع این هورمون که توسط غده ریزمغذی یا هیپوفیز تولید می‌شود، نقشی اساسی در بهبود کیفیت روابط دارد. ضمن آنکه لمس پوست بدن، حالت متعادل تری به نام دستگاه عصبی پاراسمپاتیک را در سیستم عصبی به‌وجود می‌آورد و سبب ایجاد تعادل در سیستم عصبی می‌شود.[20] البته باید توجه داشت هر گونه تماس فیزیکی شدید مانند ضربه زدن، فشار دادن یا هُل دادن و ... که علامت ناراحتی یا خشم است، پرخاشگری را افزایش می‌دهد.
7. بخشش و گذشت
یکی از راه‌های غلبه بر خشم و عصبانیت، گذشت کردن و بخشیدن است. عفو و بخشش، سبب کاهش اضطراب، افسردگی، عصبانیت، پرخاشگری، اختلالات عاطفی و رفتاری، افزایش اعتماد به نفس و پیشرفت تحصیلی می‌شود.[21] قرآن ضمن ارائه تصویری از سیمای پرهیزکاران، تسلط بر خشم، عفو و بخشش را از برجسته‌ترین صفات آنان بر می‌شمرد: «الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ:[22] همانان که در فراخى و تنگى انفاق مى‌کنند و خشم خود را فرو مى‌‏برند و از مردم در مى‏‌گذرند و خداوند نیکوکاران را دوست دارد».
از دیدگاه اسلامی، عفو و بخشش می‌تواند یکی از روش‌های درمانی در اصلاح رفتار فرد با دیگران باشد. در این روش، آدمی با شناخت بیشتر خود و محدودیت‌های افرادی که او را رنجانیده‌اند، بینش جدید درباره موضوع اختلاف، رنج و بافت رنج پیدا می‌کند تا بتواند افراد خطاکار را ببخشد و خود را از رنج رها کند.[23] در عصر زعامت مرحوم آیت‌اللّه العظمى سید ابوالحسن اصفهانى;، در شبى از شب‌ها که ایشان در نجف اشرف نماز مغرب و عشا را به جماعت مى‌خواند، شخصی، فرزند ایشان را به شهادت رساند. وقتی خبر شهادت فرزندش را به او دادند، با بردبارى، صبورى و بزرگوارى فرمود: «لا حول و لا قوّة إلاّ باللّه». سپس بلند شد، نماز عشا را خواند و قاتل فرزند را هم مورد عفو و بخشش قرار داد.[24]
در واقع بخشیدن و فراموش کردن، نخستین و مهم‌ترین قدم برای تداوم زندگی است که رنگ و بوی تازه‌ای به زندگی می‌بخشد. وقتی گذشت و بخشش با فراموش کردن خطاهای طرف مقابل همراه می‌شود، دیگر آتش زیرِ خاکستری از خشم بر جای نمی‌ماند تا به اندک جرقه‌ای دوباره روشن شود.
8. انجام دادن اعمال عبادی
رفتارهای عبادی مانند وضو گرفتن، ذکر گفتن، غسل کردن، سجده کردن و ...، نوعی انحراف ذهن از موضوع خشم و توجه به قدرت برتر خداوند متعال است. این نوع رفتارها موجب وقفه در ارزیابی منفی می‌شود و برای فرد روشن می‌کند که این خشم و عصبانیت در اثر القائات شیطانی بر او غالب شده است. بُرشِ فکری که در افکار منفی فرد ایجاد می‌شود، می‌تواند با تصحیح افکار، از جوشش هیجان خشم بکاهد و در نهایت به مهار اعمال غضب‌آلود بینجامد.[25] رسول‌خدا9 فرموده است: «إِذَا غَضِبَ أَحَدُکُمْ فَلْیَتَوَضَّأْ وَ لْیَغْتَسِلْ فَإِنَّ الْغَضَبَ مِنَ النَّار:[26] هر گاه یکی از شما خشمگین شد، وضو سازد و غسل کند؛ زیرا ماده غضب از آتش است». همچنین حضرت در روایت دیگری فرموده است: «بدانید که خشم، لکه سرخی است در دل فرزند آدم ... پس هر کس خود را در این حال دید، باید چهره بر خاک بگذارد».[27] وقتی فرد خشمگین عزیزترین بخش بدن خود را در پست‌ترین مکان بگذارد، طعم ذلت را به نفس سرکش خود می‌چشاند و غروری را که سبب خشم او شده است، می‌شکند.

منابع:

* دانش‌آموخته جامعةالزهرا3 و کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث.
[1]. حسین بن محمد راغب اصفهانی؛ مفردات الفاظ القرآن؛ ج 1، ص 608.
[2]. محمد معین؛ فرهنگ فارسی معین؛ ج 2، ص 1424.
[3]. ناصر مکارم شیرازی؛ اخلاق در قرآن؛ ج 2، ص 215.
[4]. محمد بن یعقوب کلینی؛‌ الکافی؛‌ ج 2، ص 303.
[5]. عبدالواحد تمیمی آمدی؛ تصنیف غرر الحکم و درر الکلم؛ ص 303.
[6]. محمد بن یعقوب کلینی؛‌ الکافی؛‌ ج 2، ص 110.
[7]. محمد باقر مجلسی؛ بحار الانوار؛ ج 92، ص 39؛ محمد بن علی صدوق؛ الخصال؛ ج 1، ص 329.
[8]. محمد صادق شجاعی؛ روان‌شناسی تنظیم رفتار؛ ص 396.
[9]. محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج 2، ص 303.
[10]. محمد بن حسین شریف الرضی؛ نهج البلاغه؛ تصحیح صبحی صالح؛ حکمت 60.
[11]. عبدالواحد تمیمی آمدی؛ غرر الحکم و درر الکلم؛ ص 255.
[12]. ورام بن ابی‌فراس؛ تنبیه الخواطر و نزهة النواظر؛ ج 1، ص 123.
[13]. علی بن محمد لیثی واسطی؛ عیون الحکم و المواعظ؛ ص 201.
[14]. علی اکبر دهخدا؛ امثال و حکم؛ ص 1236.
[15]. جلال الدین محمد مولوی بلخی؛ مثنوی معنوی؛ دفتر ۱، بیت 3989، ص 211.
[16]. حسین انصاریان؛ نفس؛ ص 283.
[17]. ابوالقاسم پاینده؛ نهج الفصاحة؛ ص 243.
[18]. محمد باقر مجلسی؛ بحار الانوار؛ ج 70، ص 272.
[19]. محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج 2، ص 302.
[20]. پایگاه خبری تحلیلی پارسینه؛ «نُه فایده بغل کردن برای سلامتی»؛ 05/02/1398.
[21]. مجید جعفری هرفته؛ مهار خشم و پرخاشگری در پرتو آموزه‌های دینی با ارائه الگوهای اسلامی؛ ص 155.
[22]. آل عمران: 134.
[23]. محمد خدایاری‌فرد و دیگران؛ «روش درمانی عفو با تأکید بر دیدگاه اسلامی»؛ فصلنامه اندیشه و رفتار؛ سال هشتم، شماره اول، 1381، ص 47.
[24]. رضا مختاری؛ سیمای فرزانگان؛ ص 336.
[25]. مجید جعفری هرفته؛ مهار خشم و پرخاشگری در پرتو آموزه‌های دینی با ارائه الگوهای اسلامی؛ ص 170.
[26]. محمد باقر مجلسی؛ بحار الانوار؛ ج 77، ص 312.
[27]. ورام بن ابی‌فراس؛ تنبیه الخواطر و نزهة النواظر؛ ج 1، ص 123.
زهرا رضائیان