«بازخوانی تحليلی فضايل حضرت حمزه (ع) با تكيه بر شأن نزول آیات قرآن»

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ، «بازخواني تحليلي فضايل حضرت حمزه (ع) با تكيه بر شأن نزول آیات قرآن»

نگارنده: حجت الاسلام و المسلمین سیدحسین شفیعی دارابی

*******

قال الله العظيم : «مِنَ المُؤمِنينَ رِجالٌ صَدَقوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَيهِ فَمِنهُم مَن قَضى نَحبَهُ وَمِنهُم مَن يَنتَظِرُ وَما بَدَّلوا تَبديلًا» (أحزاب/ آیه ۲۳) : «در میان مؤمنان مردانی هستند که بر سر عهدی که با خدا بستند صادقانه ایستاده‌اند؛ بعضی پیمان خود را به آخر بردند (و در راه او شربت شهادت نوشیدند)، و بعضی دیگر در انتظارند؛ و هرگز تغییر و تبدیلی در عهد و پیمان خود ندادند». 

مقدمه:

غزوه احد در روز شنبه ۷ شوال (یا ۱۵ شوال) سال سوم قمری (۲۳ مارس ۶۲۵م) اتفاق افتاد. در آستانه غزوه احد در سال سوم هجرت، حضرت حمزه (ع) از جمله کسانی بود که خواستار جنگ در بیرون مدینه بودند، به حدی که سوگند خورد چیزی نخورَد تا وقتی در خارج شهر با دشمن بجنگد. وی مسئول قلب سپاه اسلام بود، با دو شمشیر می‌جنگید و در این جنگ رشادت‌ها نمود. در این غزوه، حمزه به دست وحشی بن حرب، غلام حَبَشی دختر حارث بن عامر بن نَوْفَل یا غلامِ جُبَیر بن مُطْعِم، به شهادت رسید. وی را «اسدالله» و «اسد رسول‌الله» لقب داده‌اند. پس از شهادت حمزه، جبرئیل به پیامبر خبر داد که حمزه در آسمان‌ها به این دو عنوان ملقب گشته است.

حضرت حمزه بن عبدالمطلب (علیه السلام)، يكي از برجسته‌ترین شخصیت‌های صدر اسلام و از بزرگ‌ترین حامیان پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) به شمار می‌رود. ایشان با شجاعت بی‌نظیر و ایمان استوار خود، نقشی تعیین‌کننده در تقویت اسلام ایفا کرد.

با بررسی شأن نزول آیات قرآن و با اتّكاء به مفاد برخي از روايات تفسيري آيات شريفه، می‌توان ارتباط برخی از آنها را با شخصیت و اقدامات حضرت حمزه (علیه السلام) بازشناسی کرد. اگرچه آیات قرآن معمولاً به صورت کلی نازل شده‌اند، اما روایات تفسیری و تاریخی نشان می‌دهند که برخی از آنها، با الهام از مجاهدات و شهادت این بزرگوار، نازل شده یا مصداق بارز آن، اين شهيد والامقام بوده است؛ در قالب اين نوشته و گفتمان نوشتاري، و در پرتو عناوين پيش روي، برخي از اين شأن نزول ها را مرور مي كنيم؛ تا بيش از گذشته با اوصاف ارجمند و شخصيت والاي آن بزرگوار آشنا گرديم.

الف) مباحث مقدماتي

1) الگو سازي نبي اكرم (ص) از حضرت حمزه (ع) براي هميشه تاريخ
از شيوه مواجهه نبيّ اكرم (ص) با حادثه غمبار شهادت حضرت حمزه (ع) به وضوح مي يابيم كه آن حضرت، در پي الگو سازي اين شهيد والامقام بوده است؛ شاهد بر درستي اين مدعا اينكه:

اولا: طبق نقل مورخان، حضرت حمزه (ع) نخستین شهید اُحُد بود که پیامبر اکرم (ص) بر او نماز گزارد و سپس سایر شهیدان را در چند نوبت آوردند و کنار او نهادند و رسول خدا (ص) بر آنها و بر او نماز می‌گزارد. بدین ترتیب، حدود هفتاد بار به صورت مستقل و همراه با دیگر شهداء بر پیکر وی نماز گزارد ؛

ثانيا: در متون معتبر تاريخي آمده است: هِند دختر عُتبه و زن ابوسفیان، پس از به شهادت رسيدن حضرت حمزه (ع) به کنار بدن او آمد و وي را مُثْله کرد و از اعضای بریده او، برای خود گوشواره، دست بند و خلخال درست کرد و آنها را با جگر حمزه (ع) به مکه برد ؛ گفته شده است وقتي رسول خدا (ص) بدن «مُثله» شده حضرت حمزه (ع) را بدان وضع دید، سخت گریست و آنگاه که گریه انصار بر کشتگان خود را شنید، فرمود: «‌اما حمزه گریه کننده ندارد.» سعد بن مُعاذ این سخن را شنید و زنان را بر در خانه رسول خدا (ص) آورد و آنان بر حمزه (ع) گریستند. از آن زمان به بعد، هر زنی از انصار که می‌خواست بر مرده‌ای گریه کند، نخست بر حمزه (ع) می‌گریست. 

مقام معظم رهبري؛ در مقام تحليل اين سيره نبوي فرمود : «به نظر میرسد: از همان لحظه‌ی اوّل که حضرت حمزه(ع) شهید شد، (پيامبر) خواستند از او الگو درست کنند؛ اینکه پیغمبر (ص) به او لقب «سیّدالشّهدا» دادند؛ و بعد [وقتی] وارد مدینه شدند و دیدند زنهای انصار گریه میکردند، ناله میکردند، زاری میکردند ...؛ پیغمبر یک قدری گوش کرد، بعد فرمود که حمزه گریه‌کننده ندارد. این خبر به گوش زنهای مدینه رسید و همه گفتند که قبل از اینکه برای شهید خودمان گریه کنیم بر حمزه گریه خواهیم کرد...؛ یعنی (پيغمبر) همه‌ی مدینه را وادار کرد [بر او گریه کنند]؛ ...؛ معنای این چیست؟ این [یعنی] پیغمبر میخواهد حمزه را برجسته کند. او سیّدالشّهدا است، و کسی است که همه باید بر او گریه کنند. این الگوسازی است و برای آن روز هم فقط نیست؛ برای همیشه‌ی تاریخ است و برای همه‌ی مسلمین است ...». 

نكته شايان توجه اينكه: امام علی(ع) و سایر امامان شیعه در احتجاج با مخالفان، به خویشاوندی خود، از انتساب خود با حمزه (ع) و جعفر (ع) مباهات کرده‌اند.

2) گسترده بودن ابعاد شخصيتي حضرت حمزه (ع)
با تتبع در متون تاريخي، تفسيري، حديثي و غيره، به وضوح مي يابيم كه شخصيت حضرت حمزه (ع)، محدود به حضور آن بزرگوار در عرصه جنگ أحُد و نبرد سخت وي با دشمنان اسلام و قرآن و درك شهادت نميشود؛ زيرا او در وقايع پيش از اين جنگ نيز، حضوري چشمگير داشته و بسيار نقش آفرين بوده است؛ ابعاد شخصيتي او بسيار گسترده مي باشد؛ زيرا او در زمان هاي قبل هم، نقش آفرين بوده است؛ بايد اعتراف كنيم: آگاهی ما از زندگی حضرت حمزه (ع)، پس از اسلام آوردن تا هجرت، ناچیز است؛ از باب نمونه:

•    پس از آنکه پیامبر(ص) دعوت خود را آشکار ساخت، حمزه نیز به دعوت علنی پرداخت ؛
وی در کنار پیامبر(ص) ماند و به حبشه مهاجرت نکرد ؛
•    در سه سالی که مشرکان بنی‌هاشم را در شعب ابی‌طالب محاصره کردند، حمزه با مسلمانان همراه بود ؛ 
•     در دومین بیعت عقبه، در سال دوازدهم بعثت، که جمعی از مردم مدینه با پیامبر(ص) پیمان بستند، حمزه همراه علی(ع) حاضر و مراقب بود تا مشرکان بدانجا نزدیک نشوند 
•    پیامبر اکرم(ص) نخستین پرچم نبرد را در ماه رمضان سال اول هجرت برای حمزه بست تا سریه‌ای را برای حمله به کاروان تجاری قریش که از شام به مکه بازمی گشت، رهبری کند. حمزه به همراه ۳۰ تن از مهاجران و از انصار تا ناحیه عیص در ساحل دریا پیش رفت و در آنجا، با ۳۰۰ سوار از مشرکان مکه به فرماندهی ابوجهل روبه رو شد. با وساطت مَجدی بن عَمرو جُهَنی که با هر دو دسته قرار صلح داشت، جنگی روی نداد و هر دو سپاه بازگشتن ؛
•    حمزه همچنین در غزوات اَبواء یا وَدّان، ذوالعُشَیره و بنی قَینُقاع پرچم دار بود ؛
•    در غزوه بدر، حمزه در نزدیک‌ترین بخش سپاه اسلام به مشرکان بود ؛ و پیامبر(ص) او، علی(ع) و عُبَیدة بن حارث بن عبدالمُطَّلب را به مقابله با چند تن از سران مشرکان فرستاد. بنا بر گزارش‌های متفاوت، عُتْبة بن ربیعه یا شَیبه در مبارزه مستقیم با حمزه کشته شد ؛
•    در ماجرای سَدّ ابواب نیز به حمزه اشاره شده است. گویا حمزه یکی از کسانی بود که از خانه خود به مسجد پیامبر(ص) دری داشتند. پیامبر اکرم(ص) دستور داد که همه به جز حضرت علی(ع) این درها را ببندند و در پاسخ سؤال حمزه از علت این دستور و استثنا شدن علی(ع)، آن را دستوری از جانب خدا خواند.

3) كثرت آيات نازله در باب فضايل حضرت حمزه (ع) و دسته بندي آنها.
با بررسي روايات تفسيري و كتب نگارش يافته در حوزه «شأن نزول آيات»، روشن مي شود كه تعداد آيات نازله در مورد عظمت وجودي حمضرت حمزه (ع) و كاركردهاي نيك آن بزرگوار، بسيار است؛ يكي از محققان در حوزه تفسير و علوم قرآني، در پیش نشست «همایش بین‌المللی حضرت حمزه(ع)؛ با موضوع «حضرت حمزه(ع) از منظر قرآن و روایات» اظهارکرد: «۲۷ آیه نورانی در شانزده سوره قرآن کریم، به جایگاه والای حضرت حمزه سیدالشهدا(ع) اشاراتی دارند ؛ محقق ديگري از نزول و ارتباط 30 آيه قرآن كريم در باب شخصيت آن حضرت خبر داده است.
البته دكتر رضائي گويد: مجموعه اين آيات به سه دسته: تفسيري، تطبيقي، و مرتبط قابل تقسيم مي شوند.

*******

ب) مباحث اصلي (بازخوان تحليلي نمونه هائي از آيات حاكي از فضايل حضرت حمزه ع)

۱.  تقوا و پارسائي
«قُلْ أَؤُنَبِّئُكُمْ بِخَيْرٍ مِنْ ذَلِكُمْ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَأَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ» (آل عمران/ آيه 15) : «بگو: آیا شما را به بهتر از این [امور] خبر دهم؟ برای آنان که [در همه شؤون زندگی] پرهیزکاری پیشه کرده اند، در نزد پروردگارشان بهشت هایی است که از زیرِ [درختانِ] آن نهرها جاری است، در آنجا جاودانه اند و [نیز برای آنان] همسرانی پاکیزه و خشنودی و رضایتی از سوی خداست؛ و خدا به بندگان بیناست)؛ 

البته در خود اين آيه، خبري از نام حضرت حمزه (ع) و يا ديگر اشخاص و مصاديق آن نمي باشد؛ ولي در متون تفسيري فريقين آمده است: «ابن‌عبّاس (رحمة الله علیه)- قُلْ أَ أُنَبِّئُکُمْ بِخَیْرٍ مِنْ ذالِکُم، الْآیَاتِ نَزَلَتْ فِی عَلِیٍّ (علیه السلام) وَ حَمْزَهَ وَ عُبَیْدَهْ بْنِ الْحَارِثِ»  : «ابن‌عبّاس اعلان نمود: «قُلْ أَؤُنَبِّئُکُم بِخَیْرٍ مِّن ذَلِکُمْ؛ این آیات درباره‌ی علی (علیه السلام) و حمزه (رحمة الله علیه) و عبیدةبن‌حارث نازل شده است».

دو نكته شايان توجه:
•    مضمون بلند دو آيه بعدي است كه در معرفي افراد مورد تمجيد در آيه پيشين نازل شده اند؛ در اين دو آيه آمده: «الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِ. الصَّابِرِينَ وَالصَّادِقِينَ وَالْقَانِتِينَ وَالْمُنْفِقِينَ وَالْمُسْتَغْفِرِينَ بِالْأَسْحَار» (آل عمران/ آيات 16 و 17) : «آنان که می گویند: پروردگارا! قطعاً ما ایمان آوردیم، پس گناهانمان را بیامرز وما را از عذاب آتش نگاه دار). آنان که صبر کنندگان و راستگویان و فرمانبرداران و انفاق کنندگان و استغفار کنندگان در سحرهایند»؛
•    معرفي عُبَيْدَة بن حارث؛ وي عموزاده رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) است. او در «جنگ بدر» زخمی شد و در وقت برگشتن به مدینه در وادی صفراء شهید شد.در وادی صفراء، دفن گردید. او هفتاد و پنج سال داشت و اولین شهید اسلام از بنی‌هاشم بعد از هجرت است. امام علي (صلوات‌الله‌علیه) در نامه‌ای‌ که اشاره به فضائل اهل بیت کرده است به معاویه می‌نویسد: «فَقُتِلَ عُبَيْدَةُ بْنُ الْحارِثِ يَوْمَ بَدْر، وَ قُتِلَ حَمْزَةُ يَوْمَ أُحُد، وَ قُتِلَ جعفر يَوْمَ مُؤْتَةَ» : ««عبيدة بن حارث» (پسر عموى پيامبر) روز «بدر» كشته شد و «حمزه» (عموى آن حضرت) روز «احد» شهيد گشت و «جعفر» (پسرعموى رسول‌خدا) در «موته» شربت شهادت نوشيد.»

2. صداقت و پايداري در وفاء به عهد با پروردگار
«مِنَ المُؤمِنينَ رِجالٌ صَدَقوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَيهِ فَمِنهُم مَن قَضى نَحبَهُ وَمِنهُم مَن يَنتَظِرُ وَما بَدَّلوا تَبديلًا» (أحزاب/ آیه ۲۳) : «در میان مؤمنان مردانی هستند که بر سر عهدی که با خدا بستند صادقانه ایستاده‌اند؛ بعضی پیمان خود را به آخر بردند (و در راه او شربت شهادت نوشیدند)، و بعضی دیگر در انتظارند؛ و هرگز تغییر و تبدیلی در عهد و پیمان خود ندادند».

در متون تفسيري روائي و غيره؛ از امير مؤمنان (ع) روايتي نقل شده كه از آن روايات بر ميآيد كهاز جمله مصاديق اين آيه، حضرت حمزه (ع) مي باشد؛ از باب نمونه:

الف) علي بن عيسي إربِلي (۶۲۰ یا ۶۲۵-۶۹۲ق) گويد: «أمیرالمؤمنین (ع) : «هَذِهِ الْآیَهْ نَزَلَتْ فِیَّ وَ فِی عَمِّی حَمْزَهْ (وَ فِی ابْنِ عَمِّی عُبَیْدَهْ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ عَبْدِ الْمُطَّلِبِ فَأَمَّا عُبَیْدَهْ فَقَضَی نَحْبَهُ شَهِیداً یَوْمَ بَدْرٍ وَ أَمَّا عَمِّی حَمْزَهْ (فَإِنَّهُ قَضَی نَحْبَهُ شَهِیداً یَوْمَ أُحُدٍ وَ أَمَّا أَنَا فَأَنْتَظِرُ؛ أَشْقَاهَا یَخْضِبُ هَذِهِ مِنْ هَذِهِ وَ أَوْمَأَ بِیَدِهِ إِلَی لِحْیَتِهِ وَ رَأْسِهِ عَهْدٌ عَهِدَهُ إِلَیَّ حَبِیبِی أَبُو الْقَاسِمِ »: « امام علی (ع) فرمود: «این آیه در شأن من است و در شأن عموی من حمزه (و در شأن پسر عموی من عبیدهْ ‌بن‌حارث‌بن‌عبد المطلب (امّا عبیده در روز بدر به درجه‌ی شهادت نائل شد، و عموی من حمزه (در روز احد شربت شهادت چشید و امّا من انتظار می‌کشم که شقی‌ترین این امّت این را به این رنگ کند. و با دست به محاسن و سرش اشاره کرد و فرمود: «امریست شدنی و کاریست بودنی که حبیب من ابوالقاسم مرا از این حال خبر داده است».

ب) مُحَمَّدِ‌بْنِ‌الْحَنَفِیَّهْ قَال قَالَ عَلِیٌّ (ع) : «کُنْتُ عَاهَدْتُ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ (أَنَا وَ عَمِّی حَمْزَهْ (وَ أَخِی جَعْفَرٌ وَ ابْنُ عَمِّی عُبَیْدَهْ ‌بْنُ‌الْحَارِثِ عَلَی أَمْرٍ وَفَیْنَا بِهِ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ (فَتَقَدَّمَنِی أَصْحَابِی وَ خُلِّفْتُ بَعْدَهُمْ لِمَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی فِینَا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ حَمْزَهْ (وَ جَعْفَرٌ وَ عُبَیْدَهْ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا فَأَنَا الْمُنْتَظِرُ وَ مَا بَدَّلْتُ تَبْدِیلًا» 
سيد علي شرف الدين الأسترآبادي (از علمای قرن دهم هجری): محمّدبن‌حنفیّه گوید: امام علی (ع) فرمود: «من، عمویم حمزه (برادرم جعفر (پسر عمویم عبیدهْ ‌بن‌حارث (در مورد موضوعی با خداوند عزّوجلّ و رسول خدا (عهد نمودیم و به آن عهد در مورد خداوند و رسولش (وفا نمودیم. اصحاب من پیش‌تر از من به آن وفا نمودند و زودتر شربت شهادت نوشیدند و من پس از آنان، هرگاه که خداوند عزّوجلّ اراده کند، به آن عهد وفا خواهم کرد. خداوند عزّوجلّ در شأن ما این آیه را نازل فرمود: مِنَ المُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُم مَّن قَضَی نَحْبَهُ یعنی حمزه (جعفر (و عبیده (وَ مِنْهُم مَّن یَنتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِیلًا پس منظور از کسی که منتظر است و هیچ تغییری نداده است، من می‌باشم».

3. درك شهادت در راه خداوند
«وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا» (نساء/ آيه 69) : «و کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند، در زمره کسانی از پیامبران و صدّیقان و شهیدان و شایستگان خواهند بود که خدا به آنان نعمت [ایمان، اخلاق و عمل صالح] داده؛ و اینان نیکو رفیقانی هستند». 

سيد علي شرف الدين الأسترآبادي (از علمای قرن دهم هجری) و نيز علامه مجلسي (ره) نقل نموده اند: «أَنَسِ‌بْنِ‌مَالِکٍ قَال: بَیْنَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) صَلَّی صَلَاهْ الْفَجْرِ ثُمَّ اسْتَوَی فِی مِحْرَابِهِ کَالْبَدْرِ فِی تَمَامِهِ فَقُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) إِنْ رَأَیْتَ أَنْ تُفَسِّرَ لَنَا هَذِهِ الْآیَهْ قَوْلَهُ تَعَالَی فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ فَقَالَ النَّبِیُّ (صلی الله علیه و آله) أَمَّا النَّبِیُّونَ فَأَنَا وَ أَمَّا الصِّدِّیقُونَ فَعلی‌بن‌أبی‌طالب (علیه السلام) وَ أَمَّا الشُّهَدَاءُ فَعَمِّی حَمْزَهْ وَ أَمَّا الصَّالِحُونَ فَابْنَتِی فَاطِمَهْ (سلام الله علیها) وَ وَلَدَاهَا الْحَسَنُ وَ الْحُسَیْنُ (علیهما السلام)....»: انس‌بن‌مالک گوید: «یک روز پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مشغول نماز صبح بود و در محراب چون ماه تابان ایستاده بود. [بعد از نماز] عرض کردم: «اگر صلاح بدانید این آیه: فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ را برای ما تفسیر فرمایید». فرمود: «منظور از پیامبران (من هستم، صدیقین علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) و شهدا عمویم حمزه (رحمة الله علیه) و صالحین دخترم زهرا (سلام الله علیها) و فرزندانش حسن و حسین (علیهما السلام)».