برنامه های دینی صدا و سیما باید اثربخش و آثارش قابل مشاهده باشد

به گزارش خبرنگار بلاغ، حجت الاسلام والمسلمین سعید روستا آزاد، معاون فرهنگی و تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در گفتگویی گفت: در ارزیابی، نقد و پیشنهاد نکات اصلاحی راجع به برنامه های مذهبی رسانه ملی در ابتدا باید چند نکته را به عنوان مقدمه عرض کنم. نکته اول این که نقدهای مطرح شده اولا به معنای نادیده انگاشتن انگیزه ها، علاقه های دینی و زحمات فراوانی که عناصر دلسوز در رده های مختلف رسانه ملی که بیشتر افراد متدین، دلسوز و علاقه مند به ترویج و تبیین مکتب نورانی اهل بیت(ع) هستند، نیست. این نکات به معنای نادیده گرفتن این زحمات و تلاش هایی که با انگیزه های الهی انجام می شود نیست. نکته دوم این که این نقد ها عمدتا با توجه به گستره اثربخشی نسبتا منحصر به فرد و ظرفیت تاثیرگذاری قابل توجه این رسانه در جهت دهی زندگی، اخلاق و بینش مردم است می شود ادعا کرد که صدا و سیما از این جهات با هیچ کدام از نهادهای فرهنگی قابل مقایسه نیست. طبق آمارها هر خانواده حداقل ۲ساعت از وقتش را پای برنامه های گوناگون این رسانه می گذراند. نکته سوم این است که بخش عمده ای از نقد های ارائه شده یا متراکم در اذهان نخبگان دانشگاهی و حوزوی، در واقع به ضعف تولیدات فکری از سوی نهادهای متولی تولید فکر مربوط است و این نقدها مستقیما متوجه خود صدا و سیما نیست. در واقع ضعف تولید است که خود را در قاب و قالب رسانه موجب می شود. یعنی چه بسا برخی از نقدها ناشی از فقدان یک الگوی کامل در خصوص سبک زندگی است و طبیعی است که «رسانه» همان گونه که از اسمش پیداست، «رساننده» است. یعنی باید محتوایی از سوی حوزه، دانشگاه و مراکز فکری و فرهنگی تولید می شد و رسانه ملی این تولیدات را در قاب هنری خودش بازتاب می داد. چون آن پشتیبانی فکری اتفاق نیفتاده است، اکنون می بینیم که صدا و سیما نمی تواند در خصوص ارائه سبک زندگی اسلامی و دینی موفق باشد. این عدم توفیق صدا و سیما، مستقیما به ضعف خود این رسانه برنمی گردد، بلکه به ضعف مجموعه های فرهنگی، حوزوی و دانشگاهی باز می گردد که در این خصوص نتوانستند نقش خودشان را ایفاء کنند. خلاصه این که در نقد رسانه نباید از سهم مراکز تولید فکر و فرهنگ غفلت کرد.

این کارشناس ارشد فلسفه بیان داشت: نقد و ارزیابی ما باید بر اساس یک شاخص انجام گیرد. به نظر می رسد آن شاخصی که می شود برنامه های صدا و سیما را در پرتو و ذیل آن نقد کرد نکاتی است که امام راحل و مقام معظم رهبری در مورد صدا و سیما بیان کرده اند. این ها شاخص ما برای ارزیابی توفیق یا عدم توفیق صدا و سیما خواهد بود. رهبری در این مورد یک جمله ای دارند که «باید تلویزیون به جایی برسد که تمام برنامه های آن با بهترین کیفیت در جهت ترویج و نفوذ دین اسلام و تمام فرعیات و اصلیات آن از اخلاق و عمل باشد». این سخن خیلی عمیق است که اولا بهترین کیفیت، ثانیا جهت دهی به سمت ترویج و ثالثا به سمت نفوذ باشد. در واقع به سمت اثر بخشی باشد و اثرش را بتوان مشاهده کرد. این رویکرد سه گانه شامل همه برنامه هاست.

وی اضافه کرد: یک وقت ما می خواهیم راجع به برنامه های مذهبی صدا و سیما صحبت کنیم که در قالب سخنرانی، سریال مذهبی و از این جمله است. ولی من فکر می کنم آن چه از جمع بندی نگاه مقام معظم رهبری و امام راحل به ذهن می رسد این است که آن چه از صدا و سیما متوقع است، اتخاذ رویکرد دینی در تمام برنامه هاست و نه برنامه های دینی خاص و مشخص. لذا شاخص، داشتن این رویکرد است؛ اگرچه ممکن است یک برنامه دینی در جایی نشان داده بشود و یا داده نشود. ممکن است یک هفته سریال مذهبی داشته باشیم و هفته ها نداشته باشیم. مهم این است که مخاطب احساس کند که این تلویزیون و رادیو، یک تلویزیون و رادیوی دینی است. در واقع دین بر سراسر برنامه ها اشراف داشته باشد. لذا آنچه که مهم است اتخاذ رویکرد دینی است و نه این که شبکه هایی مخصوص دین و برنامه هایی دینی درست کنیم. همانطور که بسیاری این نقد را به صدا و سیما دارند که پیام های دینی نباید اینقدر عریان، صریح و شفاف بیان شود و بگوییم که ماموریت تلویزیون این است که مدام سخنرانی و سریال دینی پخش کند. اتخاذ این رویکرد، اقتضائات و الزاماتی دارد.

روستا آزاد ادامه داد: اگر رویکرد مهم شد، همت صرف کیفیت می شود و نه کمیت. در این صورت صدا و سیما باید در انتخاب مجریان و حتی تربیت مجریان و بازیگران بکوشد تا اگر احیانا مردم از سبک زندگی آن ها با خبر شدند، دچار دوگانگی و بدبینی نشوند. یعنی مردم ببینند چهره های اثرگذار صدا و سیما به حرفی که در رادیو و تلویزیون می زنند، معتقدند. طبیعی است که روی مخاطب هم اثر می گذارد. ما می بینیم افرادی محبوب می شوند و بعد مردم می بینند آن چیزی که آن چهره محبوب در رسانه ملی می گفته، تنها برای یک رفع تکلیف بوده است. تنها برای این بوده است که حق الزحمه اش را بگیرد. اتفاق خطرناکی که در این صورت می افتد، این است که ما مخاطب را به سمت سطحی نگری سوق می دهیم؛ به سمت این که در ظاهر جوری رفتار کند و در باطن جوری دیگر. بخشی از این که ما می بینیم بعضی از مردم پایبند به مناسک دینی هستند و در اماکن مذهبی حضور پیدا می کنند ولی بعضا اخلاقیات از سوی آن ها رعایت نمی شود، در واقع به خاطر عناصر تاثیرگذار این چنینی است که می شود انسان به ظاهر متدین باشد و در باطن جور دیگری عمل کند.

معاون فرهنگی و تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم بیان کرد: الزام و اقتضاء دوم اتخاذ این رویکرد آن است که ما نباید فقط در برنامه های دینی نکات دینی را ارائه دهیم. بلکه وقتی این رویکرد سراسری شد، ما موظف می شویم که مثلا تجمل گرایی را در سریال های خانگی هم نشان ندهیم یا حداقل نگاه غیرمثبتی به این تجملات داشته باشیم. ولی ما این را در تلویزیون نمی بینیم. تلویزیون ما سادگیِ زندگیِ آیت الله بهجت، آیت الله مجتهدی، امام و رهبر عزیز را نشان می دهد ولی نیم ساعت بعد سریالی پخش می کند که کاملا در تضاد با آن آموزه است. طبیعی است که اثر منفی می گذارد. مخاطب ما بالآخره باید کدام را اتخاذ کند؟ آن زندگی ساده یا این زندگی تجملاتی را؟ اگر رویکرد دینی در صدا و سیما اتخاذ شود، سریالی با اینچنین شکل و شمایلی نشان داده نمی شود که مردم به مسابقه تجملات داخل منزل بیفتند. این که مردم ما به مسابقه تجملات افتادند، بخشی از آن به صورت ناخواسته از طریق رسانه ملی به آن ها تحمیل شده است.

روستا آزاد ادامه داد: نکته سوم این که اگر این رویکرد اتخاذ شد، ما به جای نیازهای کلیشه ای به نیازهای واقعی مردممان می پردازیم. وقتی رادیو و تلویزیون یک رادیو و تلویزیون دینی شد، باید همان شرائطی را داشته باشند که یک مبلغ موفق دارد. این نقدهایی که من عرض می کنم، به مبلغ هم وارد است. یعنی اگر مبلغ بر اساس آموزه های دینی عمل کند، پشت صحنه و ظاهر زندگیش یکسان است. عدم سوق به تجملات باید هم در گفتارش باشد و هم در رفتارش. تلویزیون هم وقتی یک تلویزیون دینی شد، می گوید من یک مبلغ دین هستم. به تعبیر آیه شریفه سوره توبه که پیامبر(ص) می گوید که «لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ» اولین ویژگی پیامبر(ص) این است که از خودتان است. یعنی مردم احساس دوگانگی با پیامبر(ص) نمی کردند. اگر رسانه ای این تلقی را بتواند القاء کند که مخاطب احساس کند که این رسانه حرف دل مرا می زند و نیاز مرا برآورده می کند، مردم به آن گوش می دهند. دومین ویژگی پیامبر(ص) این است که «عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ» هرآنچه که شما از آن در زحمتید، برای پیامبر( ص) سخت و گران است. یعنی پیامبر( ص) آمده مشکلات شما را برای شما شناسایی کرده و تحمل مشکلات توسط شما، برای پیامبر (ص) سخت است. او به دنبال دوا برای مشکلات شما می گردد؛ نه برای ذهنیت های خودش. «عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ» یعنی هر آن چه که شما را در رنج و تعب و زحمت انداخته، برای پیامبر (ص) گران است.

وی افزود: الزام بعدی در اتخاذ رویکرد دینی توسط صدا و سیما این است که ما به جای پرداختن به کمیت به کیفیت بپردازیم. اگر نگاه صدا و سیما جامع و در پی تحقق منویات رهبر عزیز و فرزانه باشد، کیفیت برای رسانه ملی ملاک خواهد بود و نه تعدد شبکه های رادیویی و تلویزیونی. وقتی وجه همت صدا و سیما بر کمیت باشد، طبیعی است که در جذب و جلب مدیر و پرسنل سهل انگاری و تسامح شود و در واقع سطح توقعات پایین بیاید. وقتی وجه همت ما تکثیر شبکه ها شد، مجبوریم به عوامل درجه پایین اکتفا کنیم. وقتی این اتفاق افتاد، آن مطالبه رهبری محقق نمی شود. ایشان می گوید بهترین کیفیت ارائه شود. بهترین کیفیت با بهترین عوامل محقق می شود. بهترین کیفیت با عوامل سطح پایین اتفاق نمی افتد. صدا و سیما باید به این سمت برود که نگاه کیفی را در همه برنامه هایش اعمال کند. اگر این اتفاق بیفتد، نشان دادن این همه عزاداری و مناسک مختلف، شاید ضرورتی نداشته باشد و یا حداقل به این اندازه ضرورت نداشته باشد. چون ما دنبال اثرگذاری و اثربخشی هستیم و شاید با این نگاه آن اثربخشی اتفاق افتد.

روستا آزاد بیان داشت: در خصوص برنامه های فعلی صدا و سیما، جدای از آن نکاتی که عرض کردم، در این که مردم متدین و علاقه مندند که مطالبی که قبلا از مسجد می شنیدند، حالا از رسانه ملی بشنوند تردیدی نیست. در شب های قدر همه توفیق پیدا نمی کنند که در مراسم حضور پیدا کنند. گاهی برای ما هم مشکلاتی پیش می آید که نمی توانیم در مسجد حضور پیدا کنیم. در بیمارستان ها، در مجموعه های نظامی و در مراکز متعددی که عمدتا برنامه هایشان را از صدا وسیما می گیرند، پخش مراسم شب قدر در جای خودش فوق العاده تاثیرگذار، اثر بخش، میمون و مبارک است و قطعا نباید سهم این عزیزان در این مسیر نادیده گرفته شود. اما رعایت برخی از نکات شاید موجب شود که اثر این اقدام بهتر شود؛ آن هم این که نوع برنامه های مذهبی صدا و سیما یک طرفه است و تلقی گوینده این است که من قرار است یک سری داده به مخاطب بدهم. در این صورت آن چه که منتقل می شود، تلقی گوینده از نیاز مخاطب است و نه لزوما نیاز مخاطب؛ شاید موافق نیاز مخاطب باشد و شاید نباشد. کمتر اتفاق می افتد که برنامه های صدا و سیما تعاملی باشد. اگر هم تعاملی باشد، برنامه از قبل ضبط می شود و آن حرف هایی که قرار است فیلتر شود، فیلتر می شود. سوالاتی که در این برنامه های تعاملی پرسیده می شود، لزوما نیاز مخاطب نیست. این مشکل را تا حدودی که رسانه اجازه دهد می شود تلطیف کرد و برنامه های صدا و سیما را به نیازهای مخاطب نزدیکتر کرد.

او افزود: مسئله دوم در رابطه با برنامه های فعلی صدا و سیما مسئله نظارت است. در قانون اساسی ما شورای نظارت دیده شده است، ولی ما نظارت را جدی نگرفته ایم. شورای نظارت ظاهرا هرهفته یا دو هفته یک بار جلساتی دارد. اما خود اعضاء این شورا هم می دانند که امکان نظارت با این سازوکار فعلی وجود ندارد. یک وقت نظارت صورت می پذیرد اما مُفاد آن اِعمال نمی شود. اما در این مورد امکان نظارت وجود ندارد. به نظر می رسد با توجه به گستردگی صدا و سیما نظارت امکان پذیر نیست و با توجه به اهمیت نظارت در این حوزه، باید فکری کرد و شاید سپردن برنامه های اثربخش به مجموعه هایی از حوزه و دانشگاه و فرهیختگان یکی از راهکارها باشد.

معاون فرهنگی و تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم ادامه داد: نکته سوم این است که با توجه به اثربخشی و گستردگی نفوذ رسانه ملی، این رسانه باید در حوزه کارشناسی، سخنرانی و برنامه ریزی فرهنگی از نیروهای درجه یک دانشگاه، حوزه و عناصر فرهنگی نمره یک استفاده کند. ولی خوب ما می دانیم که چه میزان این اتفاق می افتد و چه میزان نمی افتد. افراد می توانند قضاوت کنند که چقدر این موضوع محقق شده و چقدر نشده است.

وی ادامه داد: این که صدا و سیما خودش را به استفاده از چند کارشناس محدود کرده، در واقع خودش را از کارشناسان دیگر محروم کرده است. صدا و سیما با کارشناسان محدودی مرتبط است. در حالی که نخبگان حوزوی و دانشگاهی ای که می توانند در ذهن و اندیشه مخاطب تاثیر بگذارند، محدود به این عزیزان و بزرگوارانی که هم اکنون به صدا و سیما دعوت می شوند، نیست. ما از طرف دفتر تبلیغات اسلامی کارشناسان متعددی را به صدا و سیما معرفی کردیم که صلاحیتشان توسط آن رسانه بررسی و پذیرفته شد، ولی اقدامی برای پخش سخنرانیهایشان صورت نپذیرفت. ما در دفتر تبلیغات اسلامی واحدی به نام «اعزام نخبگان» داریم. قریب به دویست نفر از نخبگان حوزوی در این واحد پرونده دارند و ما با آن ها تعامل داریم. بخشی از آن نخبگان همین بزرگوارانی هستند که مرتب در صدا و سیما از آن ها استفاده می شود، ولی جمع ما محدود به این بزرگواران نیست. استفاده از سایر کارشناسان در صدا و سیما چندین بار توسط دفتر تبلیغات اسلامی پیگیری شده، ولی اتفاقی در این حوزه نیفتاده است. همین که تعدادی از کارشناسان جدید به جمع کارشناسان فعلی صدا و سیما اضافه شود، قطعا ایجاد جذابیت و مطلوبیت می کند. اگر چه من عرض کردم آن چه که من به آن اعتقاد دارم، اتخاذ رویکرد دینی است که مخاطب باور کند که این تلویزیون و رادیو، رسانه ای دینی است. اگر این اتفاق افتاد، می تواند اثرگذار باشد. اگر این اتفاق نیفتاد، شاید ما به خاطر پخش برنامه های رسانه ای در مناسک سازی و ترویج مراسمات موفق باشیم، ولی قطعا ترویج مراسمات به معنی اثرگذاری در فکر و زندگی و سبک زندگی مردم نیست. همچنان که ما می بینیم در سال های اخیر میل مردم برای شرکت در مراسمات فوق العاده افزایش پیدا کرده که فرصتی ارزشمند برای نظام و تشیع است. ولی پخش مناسک دینی از صدا و سیما، لزوما به معنای ترویج سبک زندگی مومنانه و متدینانه که رهبر انقلاب چندین بار به آن اشاره فرمودند نیست. افزایش روز به روز آسیب های اجتماعی چه در بین متدینین و چه در بین افرادی که به ظاهر متدین نیستند، دال بر این است که ما در ترسیم و ترویج زندگی مومنانه خیلی موفق نبودیم؛ و الا نباید این همه مشکلات اجتماعی و اداری که به آن ها اشاره کردم اتفاق می افتاد.

معاون فرهنگی و تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در خصوص امکان پخش برنامه های مذهبی اهل تسنن و اقلیت های دینی از صدا و سیما گفت: دو گونه می شود بحث را پیگیری کرد. یک وقت می گوییم آنتن صدا و سیما را در اختیار اهل سنت یا اقلیت های دینی قرار دهیم، که بعید می دانم آن ها چنین توقعی داشته باشند و عملا هم امکان پذیر باشد. اما طرح مُباحثات بین اساتید حوزه و دانشگاه شیعه و اهل سنت به دو جهت بسیار خوب است، یکی برای تبیین واقعیت و حقیقت و دیگری تبیین نقاط وحدت آمیز. من فکر می کنم این کار، کار خوبی باشد و مناظره و بحث، قطعا موجب تحکیم مبانی و نگاه مردم می شود و هم این که تبیین نقاط وحدت آمیز موجب می شود که در واقع رسانه ما به سمت و سوی اتحاد و انسجام بیشتر گام بردارد. این کار هم باعث تحکیم اعتقادات مخاطبین می شود و هم باعث انسجام بیشتر خواهد شد. اعتقادات داعش گونه قطعا مورد قبول همه اهل سنت نیست. سال ها شیعه و اهل سنت در ایران زندگی کردند و ما اصلا شاهد این مسائل نبودیم. می توان از چنین برنامه هایی در این خصوص بهره گرفت. دفتر تبلیغات اسلامی دو تا چهار بار در سال جلسات متعددی را در مناطق متعدد مشترک بین شیعیان و اهل سنت با موضوع نقد داعش و وهابیت برگزار می کند و اتفاقا مورد استقبال علمای شیعه و سنی قرار می گیرد و بخشی از برنامه توسط علمای اهل سنت و بخشی توسط علمای شیعه اداره می شود و نقاط افتراق که به داعش و وهابیت تکفیری باز می گردد، کاملا تبیین می شود و نه تنها موجب تفرقه نمی شود، بلکه موجب برادری و تحکیم اخوت هم می شود.

روستا آزاد در پایان گفت: انشاءالله که خداوند به ما و هم به عزیزانی که در رسانه ملی زحمت می کشند توفیق دهد آنچه که وظیفه مان است و آن چه که مورد انتظار امام و رهبری عزیز و فرزانه است را انجام دهیم و در واقع در جهت تحقق زندگی مومنانه مخاطبین مان گام برداریم.