ناظران اعمال انسان

 از نظر اسلام، انسان موجودی است با کرامت و عزیز و مستعد، که خداوند برای زندگی او برنامه دقیقی را مطابق با فطرتش تدوین نموده و او برای رسیدن به کمال مطلوب، نیازمند عمل به دستورات خداوند جل جلاله است. لذا لطف خداوند و عدالت او ایجاب می کند ناظرانی بر اعمال و رفتار آنها بگمارد تا کوچک ترین عمل هر کدام را ثبت و ضبط کنند و این مسأله همچنین بیانگر این حقیقت است که انسان در روز حساب باید پاسخگوی اعمال، رفتار و گفتار خویش باشد و در واقع نوعی اتمام حجت بر انسان خواهد بود. در حقیقت هدف از بیان نظارت الهی، توجه دادن انسان به این نکته مهم است که: حاسبوا انفسکم قبل ان تحاسبوا وزنوها قبل ان توزنوا و تجهزوا للعرض الاکبر. بنابراین، همه اعمال انسان تحت نظارت دقیق الهی است و خدای سبحان(محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 70، چاپ سوم (بیروت: مؤسسه وفا، 1983 م)، ص 73)
که خود بر همه چیز شاهد است، انبیاء و اولیای خود و فرشتگان و اعضاء و جوارح انسان را به عنوان دیگر ناظران قرار داده است. از این رو یکی از سنت های ثابت الهی، نظارت کامل، دقیق و مداوم بر اعمال و رفتار و نیات انسان ها و ارزیابی آنهاست.
در مقام برشماری ناظران بر اعمال انسان باید گفت از دیدگاه آیات قرآن کریم و روایات معصومان علیهم السلام ناظران عبارتند از:
1. ذات باریتعالی
خداوند متعال همواره و در همه حال ناظر و شاهد بر اعمال، رفتار و نیات انسان است و اگر انسان این حقیقت را همیشه در برابر چشم خویش قرار دهد و خدای سبحان را ناظر بر کارها، رفتارها و نیت های خود بداند از هرگونه لغزش، خطا و خیانت در امان خواهد ماند. امام خمینی رحمة الله می فرماید:
عالم محضر خداست، در محضر خدا معصیت نکنید.
بدیهی است کسی که موجودات را آفریده و لطیف ترین مسائل ایشان را تدبیر نموده از دقیق ترین اسرار او باخبر و نسبت به همه چیز، عالم و ناظر است و به این نکته باید توجه داشته باشیم که خلقت خداوند دائمی است، یعنی لحظه به لحظه فیض وجود از ناحیه او به مخلوقات می رسد و همین پیوند دائمی و خلقت مستمر بهترین دلیل بر نظارت و علم خداوند نسبت به اسرار همه موجودات از جمله انسان در هر زمان و مکان است.
امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید:
قَدْ عَلِمَ السَّرائِرَ وَ خَبَرَ الضَّمَائِرَ، لَهُ الاحَاطَةُ بِکلِّ شَی ءٍ وَ الْغَلَبَةُ لِکلِّ شَی ءٍ وَ الْقُوَّةُ عَلی کلِّ شَی ءٍ.(نهج البلاغه، خطبه 86، ص 143)
(خداوند متعال) به تمام نهانی ها دانا و از همه اندیشه ها آگاه است، برای او به ظاهر و باطن هر چیزی احاطه و نسبت به هر چیزی غلبه و توانایی است.
علامه طباطبایی در تفسیر آیه »اللَّهُ خَالِقُ کلِّ شَی ءٍ وَهُوَ عَلَی کلِّ شَی ءٍ وَکیلٌ« می نویسد:(سوره زمر، آیه 62)
خدای سبحان محیط به خلایق است، هم به عین و جسم آنها، و هم به آثار و اعمالشان، چه ظاهرش و چه باطنش، چه اینکه پنهان بدارند، و چه آشکار کنند، و چگونه تصور دارد که محیط باشد ولی آگاه نباشد؟(محمدحسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، ج 17 (قم: انتشارات اسلامی)، 1362)
توجه به این واقعیت که تمام عالم هستی محضر خداست و چیزی از اعمال و حتی نیات آدمی از او پنهان نیست، می تواند روی زندگی انسان اثر بگذارد، و او را از خلافکاری ها باز دارد مشروط بر اینکه ایمان به این حقیقت، واقعاً در دل او جای گیرد و به صورت یک باور قطعی درآید. در حدیثی می خوانیم:
اَعْبُدُ اللَّهَ کاَنَّک تَراهُ فَاِنْ لَمْ تَکنْ تَراهُ فَانِّهُ یراک(متقی بن حسام الدین الهندی، کنزالعمال، ج 3 (بیروت: مؤسسه الرساله، 1413)، حدیث 5250، ص 21)
خدا را آن چنان عبادت کن که گویی او را می بینی و اگر تو او را نمی بینی او تو را به خوبی می بیند.
بنابراین اگر بنده بداند که خدا می داند آنچه را که انجام می دهد و می بیند او را، موجب مسابقه و مبادرت به طاعت و ترک معصیت می شود.
آیت اللَّه مکارم شیرازی در این خصوص می گوید:
نه افعال و گفتار ما از او پنهان است، و نه اندیشه ها و نیات و حتی وسوسه هایی که از قلب ما می گذرد. توجه به این واقعیت انسان را بیدار می کند و به مسئولیت سنگین و پرونده دقیق او در دادگاه عدل الهی آشنا می سازد و از انسان
بی خبر و بی تفاوت، موجودی هوشیار و سر به راه و متعهد و باتقوا به وجود می آورد.(ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 22 (تهران: دارالکتاب الاسلامیه، 1363)، ص 243)
علامه طباطبایی در خصوص استمرار نظارت الهی بر انسان می گوید:
از آنجایی که انسان و همچنین هر مخلوق دیگر که حظی از بقا دارد همانطور که در ابتدای به وجود آمدنش محتاج به پروردگار خویش است، همچنین در بقاء خود نیز محتاج به عطای اوست، مؤید این معناست که تا هستی انسان باقی است خداوند متعال از خاطرات قلبیش آگاه است و در واقع بر او نظارت دارد.(طباطبایی، پیشین، ج 18، ص 518)
یکی از علمای اخلاق می گوید: »باید به خود بقبولانیم که در محضر خدا هستیم و خداوند عالم، بر تمام اعمال ما ناظر و شاهد است. همین مضمون در آیات به گونه ای دیگر بیان شده است: »أَلَمْ یعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ یرَی« (آیا انسان نمی داند خدا دارد نگاهش می کند؟) این آیه عبارت کوتاهی است اما ای کاش در ما این همت بود که آن را در جایی مانند اتاق کار و یا مطالعه نصب می کردیم تا روزی چند بار نگاهش می کردیم، یعنی بدانید اگر شما از او غافلید او از شما غافل نیست، اگر شما مراقب نباشید او مراقب شماست. گاهی همین مطلب به تعبیر دیگر نیز بیان می شود: »إِنَّ رَبَّک لَبِالْمِرْصَادِ« (همانا ربّ تو به کمین نشسته است.) خداوند تبارک و تعالی در مدت عمر در کمین ماست و تمام اعمال ما در محضر اوست. بهرحال اگر در طاعت خدای عالم هستیم مراقب باشیم که در طاعت، غیر خدا را وارد نکنیم. در انجام طاعت، خدا را حاضر ببینیم و جز برای خدا کار نکنیم. و اعمال را خالص کنیم »فَاِنَّ النّاقِدَ بَصیرٌ بصیرٌ« آن که مراقب و بصیر شماست خیلی دقیق و باریک بین است. تمام مسائل کوچک را می بیند و عملی از دید آن خدای متعال مخفی نیست.«(سیدرحیم توکل، شاهدان اعمال، ج 2 (قم: انتشارات مشرقین، 1380)، ص 53، 54، 60، 65)
یکی از کارهایی که از چشم برمی آید نگاه به مناظر حرام و چشم چرانی است. از این رو خدای متعال در موارد گوناگون فرموده که چشم شما مورد توجه خاص ما و مأموران ما قرار دارد. او چشم هایی را که به خیانت گردش می کند می داند، و از آنچه در سینه ها پنهان است باخبر است.
یعْلَمُ خائِنَةَ الأعْینِ وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ.(سوره غافر، آیه 19)
در حدیثی می خوانیم:
هنگامی که از معنی این آیه از حضرت صادق علیه السلام سؤال کردند، فرمود: اَلَمْ تَرَ اِلَی الرَّجُلِ ینْظُرُ اِلی الشَّی ءٍ وَ کاَنّهُ لاینْظُرُ اِلَیه، فَذلِک خائِنَةَ الاَعْین. »آیا ندیده ای گاه انسان به چیزی نگاه می کند اما چنین وانمود می کند که به آن نگاه
نمی کند؟ این نگاه های خیانت آلود است.(شیخ صدوق، معانی الاخبار، ترجمه شیخ عبدالعلی محمدی شاهرودی، ج 1، چاپ دوم (تهران: دار الکتاب الاسلامیه، 1377)، ص 335)
بر این اساس، اگر انسان این حقیقت را که خداوند متعال همواره و در همه حال ناظر و شاهد بر اعمال، رفتار و نیات اوست، همیشه در برابر چشم خویش قرار دهد، از هرگونه لغزش، خطا و خیانت در امان خواهد بود.
2. فرشتگان ثبت اعمال
فرشتگان از شریف ترین موجودات الهی اند که واسطه فیض بین خدا و انسان می باشند. آنان بنده مطیع و معصوم خداوند هستند و هر کدام وظایف مخصوص به خود دارند و گروهی از آنان ناظر بر اعمال انسان و ثبت کننده اعمال اویند.
تفسیر نمونه در این باره می گوید:
علاوه بر احاطه علمی خداوند به ظاهر و باطن انسان، دو فرشته نیز مأمور حفظ و نگاهداری حساب اعمال اویند که از طرف راست و چپ از او مراقبت می کنند. لذا خداوند متعال می فرماید:
إِذْ یتَلَقَّی الْمُتَلَقِّیانِ عَنِ الیمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ.(سوره ق، آیه 7)
به خاطر بیاورید هنگامی را که دو فرشته سمت راست و چپ انسان که مراقب و ملازم او هستند اعمال او را گرفته و ضبط می کنند.(مکارم شیرازی و دیگران، پیشین، ج 22، ص 246)
علامه طباطبایی در خصوص نوشتن اعمال انسان توسط فرشتگان می نویسد:
مقصود این است که به علم خدای تعالی اشاره کند و بفهماند که خدای سبحان از طریق نوشتن اعمال انسان ها توسط ملائکه، به اعمال انسان علم دارد، علاوه بر آن علمی که بدون وساطت ملائکه و هر واسطه ای دیگر دارد و غرض عمده
بیان اقربیت خدای تعالی به انسان و علمش به اوضاع و احوال او باشد، وگرنه فرشتگان موجوداتی مجردند که در جهت قرار نمی گیرند.(طباطبایی، پیشین، ج 18، ص 520)
در حدیثی جالب امام صادق علیه السلام می فرماید:
اِنّ الْمُؤمِنَینِ اِذا قَعَدَا اِلتَقَیا وَ اَعْتَنِقا قَالَتِ الْحَفَظَةُ بَعْضُها لِبَعْضٍ تَنحُّوا عَنهُما فَانَّ لَهُما سِراً وَ قَدْ سَتَرَاللَّه عَلَیهِمَا.(میرزاحسین محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج 9، چاپ سوم (بیروت: مؤسسه آل البیت الاحیا التراث، 1988 م)، ص 68)
هنگامی که دو مؤمن کنار هم می نشینند و بحث های خصوصی می کنند، حافظان اعمال به یکدیگر گویند: ما باید کنار رویم، شاید آنها سری دارند که خداوند آن را مستور داشته است.
راوی می گوید: مگر خداوند عزوجل نمی فرماید:
مَا یلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَیهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ.(سوره ق، آیه 18)
(هیچ سخنی انسان نمی گوید مگر اینکه فرشته مراقب و آماده ثبت اعمال، نزد آن حاضر است؟)
امام فرمود:
إن کانَت الملائکةُ لاتَکتُبُ لَفْظَهُمَا وَ لاتَعْرِفُ کلامَهُما فَاِنَّهُ یعْرِفُهُ وَ یحْفِظَهُ عَلَیهِما عَالِمُ السِّرَ وَ أخْفی.(محدث نوری، پیشین، ص 69)
اگر حافظان سخنان آنها را نشوند، خداوندی که از اسرار باخبر است می شنود و می بیند. از این روایت استفاده می شود که خداوند برای اکرام و احترام مؤمن، بعضی از سخنان او را که جنبه سری دارد از آنها مکتوم می دارد، ولی خودش حافظ تمام این اسرار است
 3. پیامبران و ائمه اطهارعلیه السلام
از آیات و روایات استفاده می شود که انوار مقدسه و ارواح مطهره پیامبران و امامان معصوم علیهم السلام نیز شاهد و ناظر بر اعمالند.
در تفسیر نمونه آمده است:
هر پیامبری در حال حیات و ممات از طریق مشاهده باطنی و روحانی، ناظر احوال تمام امت خویش خواهد بود و روح پاک پیامبرصلی الله وعلیه وآله نیز از همین راه ناظر همه امم پیشین و امت خویش می باشد.(مکارم شیرازی و دیگران،
پیشین، ج 3، ص 391)
مرحوم مجلسی رحمة الله می نویسد:
بحث درباره کلیه اعمال تمام انسان ها می باشد و آنان که به همه اعمال اشراف دارند، ذات اقدس اله و پیغمبر اکرم صلی الله وعلیه وآله و ائمه طاهرین می باشند لذا شاهدان، هم باید ناظر بر کار ما باشند و هم ناظر بر باطن، رنگ و نیت کار
ما، و این افراد ائمه طاهرین هستند. و روایت زیر این مؤید این مطلب است »نحن الامه الوسط و نحن شهداءاللَّه علی خلقه« »ما ائمه امت میانه هستیم و ما شاهدان خدا بر خلق و(محمدبن یعقوب کلینی، اصول کافی، ج 1 (بیروت: دارالاضواء، 1992)، ص 191)
حجت های او بر روی زمین هستیم« لذا فردای قیامت امام علی علیه السلام شاهد و گواه بر اعمال امت زمان خود می باشد. بعد از علی بن ابی طالب، گواه و مراقب و شاهد امت زمان، امام حسن و امام حسین علیهم السلام هستند. به نوبت تا به عصر ما می رسد و امام زمان ما، شاهد و ناظر بر تمام اعمال ماست، همچنانکه حضرت مهدی علیه السلام می فرماید: ما بر اخبار و احوال شما آگاهیم و هیچ چیز از اوضاع شما بر ما پوشیده و مخفی نمی ماند.(مجلسی، پیشین، ج 53، ص 175)
شیعه معتقد است حضرات معصومین علیهم السلام شاهد و ناظر اعمال هستند. امام هادی علیه السلام در زیارت جامعه کبیره بدین مهم چنین تصریح فرموده است:
وَ حُجَجاً عَلی بَرِییةِ... وَ شُهَداءَ عَلی خَلْقِهِ.
ائمه علیهم السلام حجت های خداوند و گواهان بر خلقش هستند.(عباس قمی، مفاتیح الجنان، ترجمه الهی قمشه ای، چاپ دوم (قم: انتشارات عصمت، 1384)، ص 1062)
4. اعضاء و جوارح انسان
وقتی که گنهکاران در روز قیامت در مقابل خدا لجاجت می ورزند و اعمال خود را انکار می کنند، اعضاء و جوارح آنها به نطق درمی آیند و به زیان آنها شهادت می دهند.
وَتُکلِّمُنَا أَیدِیهِمْ وَتَشْهَدُ أَرْجُلُهُم بِمَا کانُوا یکسِبُونَ.(سوره یس، آیه 65)
دست های آنها با ما سخن می گویند، و پاهای آنها به اعمالشان گواهی می دهند.
این شهادت دادن ها برای این است که خدا در دنیا ناظرها را برای ما زیاد کند، که اگر ما از یک ناظری غافل شدیم، ناظر دیگر ما را بیدار کند و فکر نکنیم که هر کاری می خواهیم بکنیم کسی شاهد و گواه بر اعمال خوب و بد ما نیست.(توکل،
پیشین، ص 211 - 214)
5. زمان و مکان
شاهد دیگر بر اعمال ما، زمان و مکانی است که در آن قرار داریم. حضرت علی علیه السلام می فرماید:
مَا مِنْ یوْمٍ یمُرُّ عَلَی ابْنِ ادَمَ الّا قال له ذلک الیوم انا یوم جدیدٌ وَ أنا علیک لَشَهیدٌ... اَشْهَدُ لک به یوم القیامة.(عبد علی بن جمعه الحویزی، تفسیر نورالثقلین، ج 5، چاپ دوم (قم: مطبعه العلمیه، بی تا)، ص 112)
هیچ روزی بر انسان نمی گذرد مگر آنکه آن روز به انسان هشدار می دهد که من امروز برای تو روز نوی هستم و گواه کارهایی خواهم بود که در من انجام می دهی و در روز قیامت به آنها شهادت خواهم داد.
همچنین امام سجادعلیه السلام می فرماید:
هذا یومٌ حادثٌ جدیدٌ و هو علینا شاهد عَتیدٌ.
امروز روز نوی است و در قیامت گواه اعمالی است که در آن انجام می دهیم.(محسن قرائتی، معاد، چاپ سوم (قم: انتشارات اسلامی، 1363)، ص 283 - 285)
در روز قیامت، زمین نیز به وحی الهی سخن می گوید:
یوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا بِأَنَّ رَبَّک أَوْحَی لَهَا.(سوره زلزله، آیه 4 و 5)
آنگاه زمین به اعمالی که بنی آدم انجام دادند شهادت می دهد، همانطور که اعضای بدن انسان ها و نویسندگان اعمالش یعنی ملائکه بر اعمال بنی آدم شهادت می دهند.
امام صادق علیه السلام فرمود:
نمازهای خود را در مکان های مختلف بخوانید، زیرا مکان ها در قیامت بر اعمالتان شهادت خواهند داد.(صدوق، علل الشرایع، مصحح محمدصادق بحرالعلوم (قم: الشریف الرضی، 1379)، باب 46، ص 343)
عبداللَّه الهی خواه: کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث
منبع: hawzah.net