مطبوعات دینی در ایران (فرصتسنجی، فرصتها، چالش)
نام نشریه: دین و رسانه، سال نهم ـ دوره جدید ـ شماره سوم ـ تابستان
چكيده
مقاله حاضر، خلاصه يافته‌هاي پژوهشي با همين نام است كه نگارنده در سال 1388 ـ 1389 انجام داده است. در اين مقاله، مطبوعات ديني به عنوان يك رسانه اثرگذار و كالاي فرهنگي در جامعه ايرانِ پس از پيروزي انقلاب اسلامي بررسي شده است. برابر آمارهاي رسمي منتشر شده و تعريف عملياتي انجام گرفته، در حال حاضر، 174 نشريه ديني در ايران شامل 15 نشريه علمي ـ پژوهشي و علمي ـ ترويجي و 67 نشريه بدون رتبه وجود دارد كه به عنوان حجم نمونه تحقيق برابر چهارچوب نظري تحقيق براي بررسي در نظر گرفته شدند. هفت معيار شامل: اعتبار علمي، دسترسي و ثبات، مديريت، رعايت ساختار علمي مقالهها، كيفيت فني، توليد و توزيع را براي نشريه‌ها به كار برده‌ايم كه وضعيت هر يك به وسيله شاخص‌هاي ويژه‌اي تعيين مي‌شود. در تحقيق حاضر، شاخصه‌هاي هر يك از معيارهاي هفت‌گانه ياد شده، روي حجم نمونه بررسي شده است. در ادامه، پس از تحليل فرصتها و آسيب‌هاي موجود و پيش رو كه از خلال تحليل وضعيت شاخص‌ها و رويكردهاي موجود انجام مي‌شود، راهكارهايي براي تقويت رسانه مطبوعات ديني ارائه شده است.
كليد واژگان
مطبوعات، مطبوعات ديني در ايران، معيارهاي سنجش مطبوعات، شاخص‌هاي سنجش مطبوعات.
1رئيس مرکز پژوهش‌هاي اسلامي صدا و سيما.
مقدمه
مطبوعات در سطوح و انواع مختلف به عنوان كالايي فرهنگي، يكي از فراگيرترين رسانه‌هاي توليد و تكثير علوم و عرضه معارف به شمار مي‌آيند. در تقسيم‌بندي مطبوعات، از معيارهاي مختلفي چون سطح علمي و نوع مخاطبان، زمينه‌هاي فعاليت و... استفاده مي‌شود. در اين ميان، نشريه‌هاي ديني، نوعي خاص از نشريه‌ها هستند كه شخصيت‌هاي حقيقي يا حقوقي آنها را با رويكردهاي ديني و الهياتي منتشر مي‌كنند.
نشريات ديني در نوع خود، از نظر رتبه علمي ـ پژوهشي، علمي ـ ترويجي، تخصصي و عمومي طيف وسيعي را به خود اختصاص داده‌اند. همچنين از نظر گروه سني مخاطبان، زمينه انتشار، زبان نشريه، گستره توزيع، دوره نشر و... به انواعي تقسيم مي‌شوند.
در اين پژوهش، نشريه‌هاي ديني از هفته‌نامه، دو هفته‌نامه، ماه‌نامه، فصلنامه و دو فصلنامه كه در فاصله سال‌هاي 1357 تا 1387 به مدت سي سال در ايران منتشر شده‌اند، بررسي مي‌شوند. در تعريف عملياتي انجام شده، نشريه ديني به نشريه‌اي اطلاق مي‌شود كه يكي از سه ملاك زير را دارا باشد:
1. در زمينه انتشار خود، محور ديني در ابعاد مختلف را بيان كرده باشد.
2. مراكز حوزوي آن را منتشر كرده باشد. به عبارت ديگر، صاحب امتياز آن، مراكز حوزوي باشد.
3. عنوان نشريه به موضوعي ديني اختصاص داشته باشد (مانند فصلنامه فقه پزشكي و...).
از نظر رتبه، نشريه‌هاي بررسي شده به دو گروه نشريات علمي ـ پژوهشي و علمي ـ ترويجي و نشريات بدون رتبه تقسيم شده‌اند. بر اين اساس، آن گروه از نشريات ديني كه وزارت علوم، تحقيقات و فن‌آوري يا كميسيون حوزوي و ديگر مراجع قانوني آن را داراي رتبه تلقي كرده و روي جلد آنها به اين مجوز تصريح شده است، در گروه اول جاي گرفته و ديگر نشريات، عمومي تلقي شده‌اند.
1. معيارهاي بررسي نشريات ديني
براي تدوين فرآيند قابل بررسي وضعيت نشريات ديني، مطالعه‌اي اكتشافي در معيارهاي استاندارد شده در بررسي نشريات ISI، نشريات علمي ـ پژوهشي، علمي ـ ترويجي و ديگر نشريات انجام پذيرفته است. در عين حال، هريك از معيارهاي مورد توجه مراجع ياد شده، شامل شاخص‌هايي است كه وضعيت معيار را مي‌سنجند. معيارهاي بررسي وضعيت نشريات ديني منتشر شده در ايران، در اين پژوهش موارد زير را شامل مي‌شود:
اعتبار علمي نشر؛
دسترسي و ثبات نشر؛
مديريت نشريه؛
رعايت ساختار مقالهها؛
كيفيت فني نشريه؛
وضعيت توليد؛
وضعيت توزيع.
براي هر يك از هفت معيار بررسي، تعدادي شاخص كه به عنوان خوشه پرسش‌هاي بررسي تعيين شده‌اند، نمايان‌گر وضعيت و رتبه احراز شده معيارها آزموده و ارزيابي خواهند شد. به عبارت ديگر، ارزيابي و آزمون وضعيت نشريات ديني ايران از طريق هفت معيار ياد شده و شاخص‌هاي مربوط به هر يك، به شرح زير انجام خواهد شد. يادآوري مي‌شود معيار سوم (رعايت ساختار مقالات)، ويژه نشريات داراي رتبه علمي ـ پژوهشي و علمي ـ ترويجي است.
2. نوع و روش تحقيق
در اين تحقيق كه از نوع پژوهش‌هاي كاربردي است، به منظور رسيدن به پاسخهاي مطلوب براي پرسش‌هاي تحقيق، از دو روش تحليل محتوا و روش مطالعه ميداني استفاده شده است. در روش تحليل محتوا، پس از استخراج معيارها و شاخص‌هاي علمي در بررسي وضعيت نشريات داراي رتبه و بدون رتبه، محقق به شناسايي وضعيت اين شاخص‌ها در نشريات ديني پرداخته است. همچنين در روش ميداني از طريق گفت‌وگو با مديران مسئول، سردبير و يا مدير اجرايي هر نشريه اطلاعات لازم جمع‌آوري شده است.
در بخش ديگر، دو نفر گرافيست كيفيت فني نشريه را بر اساس شاخص‌هاي ارزيابي فني نشريه ارزيابي و نمره‌گذاري كرده‌اند.
براي گردآوري اطلاعات، تكنيك‌هايي همچون پرسش‌نامه معكوس و مصاحبه به كار رفته است.
3. جامعه آماري، حجم نمونه
بر اساس جست‌وجوي انجام گرفته، تعداد 174 عنوان نشريه ديني در فهرست منتشر شده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي وجود دارد. از اين تعداد، 61 نشريه به طور كلي يافت نشد. براي تعداد 113 نشريه ديني يافت شده، با هماهنگي قبلي، به روش حضوري يا از طريق نمابر، پرسش‌نامه فرستاده شد. از اين تعداد، 82 نشريه به پرسش‌هاي فرستاده شده پاسخ گفته يا حاضر به مصاحبه و همكاري شده‌اند كه محقق در اين تحقيق، آنها را به عنوان حجم نمونه انتخاب كرده است.
براي انجام تحقيق، سه نوع پرسش‌نامه طراحي شده است:
پرسش‌نامه مربوط به نشريات علمي ـ پژوهشي و علمي ـ ترويجي؛
پرسش‌نامه مربوط به نشريات بدون رتبه؛
پرسش‌نامه مربوط به كيفيت فني نشريات داراي رتبه و بدون رتبه.
جدول شماره 1ـ مقايسه فراواني دوره نشر نشريات ديني در مقايسه با كل نشريات كشور
دوره نشر
نشريات كل كشور
درصد
نشريات ديني
درصد
هفته‌نامه
639
6/18
3
7/1
دو هفته‌نامه
2.3
9/5
1
05٪
ماه‌نامه
995
9/28
34
5/19
دو ماه‌نامه
127
7/3
7
4
فصلنامه
1230
5/35
95
55
دو فصلنامه
253
4/7
34
5/19
جمع كل
3437
100
174
100
4. تعداد نشريات داراي مجوز نشر در ايران در فاصله سال‌هاي 1357 ـ 1388
جدول شماره 2ـ تعداد نشريات داراي مجوز نشر در ايران در فاصله سال‌هاي 1357 ـ 1388
دوره نيم‌ساله
تعداد نشريه
درصد
1/1/57 تا 1/1/62
27
07/
2/1/62 تا 1/1/67
43
1.2
2/1/67 تا 1/1/72
247
7.2
2/1/72 تا 1/1/77
383
11.2
2/1/72 تا 1/1/82
784
22.8
2/1/82 تا 20/1/88
1945
56.7
جمع كل
3429
100
5. توصيف وضعيت نشريات دينيالف) زبان انتشار نشريات ديني
جدول زير، چگونگي توزيع زبان در بين نشريات ديني را نشان مي‌دهد.
جدول شماره 3ـ چگونگي توزيع زبان در بين نشريات ديني
نحوه توزيع زبان
فراواني
درصد فراواني
درصد معتبر
اردو
1
6.
5.
فارسي، عربي، روسي، انگليسي، اردو
1
6.
5.
عربي، اردو
1
6.
5.
فرانسوي، فارسي، عربي، انگليسي، اسپانيايي
1
6.
5.
انگليسي
5
2.9
2.7
عربي، انگليسي
1
6.
5.
فارسي، عربي، انگليسي
30
17.2
16.1
فرانسوي، فارسي، عربي، انگليسي
1
6.
5.
فارسي، انگليسي
17
9.8
9.7
روسي
1
6.
5.
عربي
10
5.7
5.4
فارسي، عربي
7
4.0
3.8
فارسي
95
54.6
57.0
فرانسوي
3
1.7
1.6
جمع كل
174
100.0
100.0
از ميان 174 نشريه ديني شناسايي شده در كشور كه از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي مجوز نشر دريافت كرده‌اند و برابر اعلام اين وزارت‌خانه در حال نشر هستند، 106 نشريه برابر با 57 درصد كل نشريات، فقط به زبان فارسي منتشر مي‌شوند؛ 10 نشريه برابر با 4/5 درصد كل نشريات، فقط به زبان عربي؛ 5 نشريه برابر با 7/2 درصد فقط به زبان انگليسي؛ 3 نشريه برابر با 6/1 درصد كل نشريات، فقط به زبان فرانسوي؛ يك نشريه به زبان اردو و يك نشريه به زبان روسي منتشر مي‌شوند. به عبارت ديگر، 126 نشريه از 174 نشريه ديني فقط به يك زبان منتشر مي‌شوند كه به ترتيب، زبان‌هاي فارسي، 106؛ عربي، 10؛ انگليسي، 5؛ فرانسوي، 3 و اردو، 1 نشريه هستند.
در بخش زبان‌هاي تركيبي، 30 نشريه ديني با 3 زبان فارسي، عربي و انگليسي منتشر مي‌شوند كه 16 درصد كل نشريات ديني را دربرمي‌گيرند؛ 18 نشريه به 2 زبان فارسي و انگليسي منتشر مي‌شوند كه 7/9 درصد كل نشريات ديني در كشور ايران را به خود اختصاص مي‌دهند؛ 7 نشريه به 2 زبان عربي و فارسي منتشر مي‌شوند كه برابر با 8/3 درصد كل نشريات ديني است. يك نشريه هم به دو زبان اردو و عربي منتشر مي‌شود. 3 نشريه هم از نوع نشريات تركيبي به 3، 4 و 5 زبان منتشر مي‌شوند.
ب) محل نشر
برابر اعلام وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، از 174 نشريه ديني در حال انتشار كه داراي مجوز نشر از آن وزارت‌خانه هستند، محل نشر 81 نشريه (5/43 درصد) تهران است. در رتبه دوم، 73 نشريه ديني (2/39 درصد) در شهر قم منتشر مي‌شوند. محل نشر 10 نشريه (4/5 درصد) از كل نشريات ديني كشور هم شهر مقدس مشهد است. به عبارت ديگر، محل نشر 88 درصد كل نشريات كشور در سه شهر تهران، قم و مشهد است.
ج) روش نشر
روش نشر، چگونگي و تنوع روش‌هاي موضوعي نشر مطبوعات، شامل روش‌هاي پژوهشي، اطلاع‌رساني، آموزشي، خبري و مانند آن را مشخص مي‌كند.
از مجموع 174 نشريه، 48 نشريه (26 درصد) در رده روش نشر پژوهشي قرار گرفته‌اند؛ 20 نشريه (11 درصد) در رده آموزشي ـ پژوهشي دسته‌بندي شده‌اند؛ 13 نشريه (7 درصد) ديني در رده آموزشي، اطلاع‌رساني و پژوهشي دسته‌بندي شده‌اند؛ 7 درصد ديگر آموزشي، اطلاع‌رساني، تحليلي و خبري بوده‌اند؛ 14 نشريه (5/7 درصد) داراي روش اطلاع‌رساني، پژوهشي و 10 نشريه (4/5 درصد) هم داراي روش پژوهشي و تحليلي بوده‌اند. در ديگر روش‌ها نيز از 7 نشريه تا يك نشريه ديني قرار دارند.
مجموعه بررسي‌ها نشان مي‌دهد 26 درصد نشريات ديني كشور فقط داراي روش پژوهشي هستند و در روش‌هاي تركيبي نيز بيشتر پژوهشي بودند و روش‌هاي آموزشي (11 مورد)؛ اطلاع‌رساني (11 مورد)؛ خبري (10 مورد) و تحليلي (8 مورد) به صورت روش‌هاي تركيبي در رتبه‌هاي بعد قرار دارند.
ك ـ تعداد اعضاي هيئت تحريريه
در مجموعه نشريات ديني بررسي شده، 47 درصد بين 6 تا 10 نفر عضو تحريريه نشريه را از داخل مؤسسه انتخاب كرده‌اند و 31 درصد هم بين 11 تا 20 نفر عضو تحريريه را از داخل مؤسسه صاحب امتياز نشريه انتخاب كرده‌اند.
اين آمار در نشريات ديني داراي رتبه، 43 درصد بين 6 تا 10 نفر و 50 درصد بين 11 تا 20 نفر عضو هيئت تحريريه را از داخل مؤسسه انتخاب كرده‌اند؛ چنان‌كه در نشريات ديني بدون رتبه، بيشترين فراواني تعداد (47 درصد) 6 تا 10 نفر و در رتبه دوم 11 تا 20 نفر (27 درصد) از اعضاي هيئت تحريريه، از داخل مؤسسه انتخاب شده‌اند.
دو ـ تعداد اعضاي تحريريه خارج از مؤسسه
در مجموعه نشريات ديني، 23 نشريه (28 درصد) بين 6 تا 10 نفر از اعضاي تحريريه خود را خارج از مؤسسه محل نشر انتخاب كرده‌اند، 10 نشريه (16 درصد) هم بين 11 تا 20 نفر عضو تحريريه خود را از خارج از مؤسسه انتخاب كرده بودند. 25 درصد نشريات هم به اين گزينه پاسخ نداده‌اند كه از وضعيت نامطلوب آنان در برابر اين موضوع حكايت دارد. از نشريات ديني داراي رتبه، بيشترين فراواني 5 نشريه (42 درصد) تعداد 6 تا 10 نفر از اعضاي تحريريه خود را از خارج مؤسسه محل نشر و 25 درصد بين 11 تا 20 نفر اعضاي از تحريريه خود را از خارج مؤسسه محل نشر انتخاب كرده‌اند. در نشريات ديني بدون رتبه، بيشترين فراواني از آن 21 نشريه (43 درصد) بود كه بين 6 تا 10 نفر از اعضاي تحريريه خود را از خارج از مؤسسه محل نشر انتخاب كرده‌اند.
چنان‌كه مي‌بينيم، گرايش عمده نشريات ديني به ويژه نشريات داراي رتبه، به انتخاب هيئت تحريريه از داخل مؤسسه صاحب امتياز بوده است، تا جايي كه 50 درصد نشريات ديني داراي رتبه، بين 11 تا 20 نفر از اعضاي هيئت تحريريه خود را از درون مؤسسه انتخاب كرده‌اند. حال آنكه تنها 20 درصد اين نشريات بين 11 تا 20 نفر از اعضاي تحريريه خود را از خارج از مؤسسه پذيرفته‌اند.
سه ـ درجه علمي سردبير
23 نشريه (32 درصد) ديني، سردبيران بدون رتبه استادياري داشته‌اند. 16 نشريه (5/22 درصد) داراي سردبير دانشيار و 14 درصد داراي سردبير استاد تمام و 15 درصد داراي سردبير زير دكترا بوده‌اند.
اين آمار در نشريات داراي رتبه، 40 درصد، دانشيار؛ 33 درصد، استاد تمام و 20 درصد، استاديار است كه از ارتقاي محسوس جايگاه سردبيران نشريات ديني داراي رتبه خبر مي‌دهد
چهار ـ تناسب تخصص سردبير با موضوع نشريه
از مجموع 82 نشريه بررسي شده به منظور تشخيص تخصص سردبير، 68 درصد داراي تناسب تخصص با موضوع نشريه تشخيص داده شدند و 22 درصد به اين پرسش پاسخ نگفته‌اند. 10 درصد هم نداشتن تناسب را نشان مي‌دهند.
پنج ـ تعداد مخاطبان نشريات ديني
تعداد مخاطبان هر نشريه را از مديران نشريه پرسيده‌ايم. اين پرسش از يك نظر، پرسش شمارگان كنترل نشريه هم به شمار مي‌آيد، گرچه تعداد مخاطب نشريه با ميزان شمارگان تفاوت دارد؛ يعني ممكن است مخاطب واقعي نشريه، كمتر يا بيشتر از شمارگان چاپ شده باشد.
در اين باره 57 درصد نشريات تا 2000 نفر مخاطب داشته‌اند. بيشترين فراواني هم 1000 و 2000 مخاطب (به طور مساوي) و بالاترين مخاطب اعلام شده هم 4000 نفر بوده است.
شش ـ تعداد مقاله‌هاي چاپ شده در هر شماره
از كل جامعه نمونه تحقيق، 76 درصد تا 10 مقاله در هر شماره چاپ كرده‌اند. نما يا بيشترين فراواني هم 33 نشريه يا 40 درصد كل جامعه نمونه، 7 مقاله در هر شماره چاپ كرده‌اند. در نشريات داراي رتبه 67 درصد تا 7 مقاله؛ 80 درصد تا 8 مقاله و 100 درصد هم تا 10 مقاله به چاپ رسانده‌اند. در نشريات بدون رتبه از 1 تا 33 مقاله در هر شماره چاپ كرده‌اند، ولي 71 درصد آنها هم با رعايت الگوي تعداد مقاله در هر شماره، حداكثر 10 مقاله به چاپ رسانده‌اند. اين نسبت‌ها نشان مي‌دهد گرايش عمده نشريات ديني، رعايت معيارهاي حاكم بر نشريات داراي رتبه و تخصص‌محوري به جاي درج مطالب موضوعي متنوع بوده است. اين گرايش، ويژه نشرياتِ با مخاطب خاص و هدف‌گذاري شده براي رسيدن به امتياز علمي ـ پژوهشي يا علمي ـ ترويجي است.
هفت ـ روند داوري نشريات
از تعداد 82 نشريه بررسي شده، 35 درصد به اين گزينه پاسخ نداده‌اند كه نشان مي‌دهد به احتمال زياد، مقالهها را به داوري نمي‌فرستند. از 53 نشريه باقي‌مانده، 50 درصد، هر مقاله را براي ارزيابي 2 داور و 40 درصد به ارزيابي 3 داور فرستاده‌اند و 10 درصد هم به 4 تا 7 داور ارجاع داده‌اند. در نشريات داراي رتبه، 40 درصد به 2 داور و 37 درصد به 3 داور و 13 درصد هم هر مقاله را به 4 داور براي ارزيابي داده‌اند. از 67 نشريه بدون رتبه هم 43 درصد، مقالهها را به داوري نفرستاده‌اند. اين نسبت‌ها نشان مي‌دهد همان يك‌سوم نشريات با گرايش عمومي كه به جاي مقاله مرسوم به چاپ مطالب متنوع مي‌پردازند، مقالهها را به داوري نفرستاده‌اند كه نشان از تأييد بخش‌هاي پيشين هم دارد. با اين حال، روند داوري نشريات ديني بر اساس گفته مسئولان نشريات، تا اندازه‌اي مطلوب است.
هشت ـ درج اطلاعات كامل كتاب‌شناختي
به گفته مسئولان نشريات، 82 درصد نشريات بدون رتبه و 93 درصد نشريات داراي رتبه، اطلاعات كامل كتاب‌شناختي را درج كرده‌اند. اين نسبت به ويژه براي نشريات داراي تيم پژوهشگر بر روي 71 نشريه بدون رتبه هم نشان داد (بررسي يك شماره از هر يك از اين 71 عنوان) 39 درصد نشريات بدون رتبه، اطلاعات كامل كتاب‌شناختي را درج كرده‌اند. اين بررسي روي 19 نشريه ديني داراي رتبه نشان داد 79 درصد اين ميزان، شاخص ياد شده را رعايت كرده‌اند. اين نسبت‌ها از ضعف آشكار در نشريات داراي رتبه خبر مي‌دهد.
ب) وضعيت معيار دسترسي و ثبات در نشريات دينييك ـ داشتن شاپا
از ميان 82 نشريه بررسي شده، 65 درصد داشتن شاپا را اعلام كرده‌اند. جمع آنهايي هم كه بدون شاپا بوده يا به اين گزينه پاسخ نداده‌اند، 23 درصد بوده است كه از ميان 33 درصد به طور رسمي اعلام كرده‌اند.
بررسي نمونه‌ايِ تيم پژوهشگر روي يك جلد از 71 نشريه ديني بدون رتبه نشان داد كه تنها 38 درصد آنها از شاپا استفاده كرده‌اند. اين نسبت در 19 نشريه داراي رتبه، 53 درصد بوده است كه از وضعيت نامطلوب اين شاخص در نشريات ديني حكايت مي‌كند.
دو ـ داشتن وب
بهره‌مندي از وب‌سايت و آدرس وب، يكي از شاخص‌هاي مهم در عرصه دسترسي به نشريات در سال‌هاي اخير بوده است. در اين باره 100 درصد نشريات داراي رتبه و 89 درصد نشريات بدون رتبه اعلام كرده‌اند كه آدرس وب داشته‌اند و در نشريه درج هم مي‌شود. با اين حال، در بررسي تيم پژوهشگر روي يك شماره از 71 عنوان نشريه بدون رتبه، در 59 درصد آدرس وب مشاهده شد. اين نسبت براي نشريات داراي رتبه 68 درصد برخورداري از آدرس وب را نشان مي‌داد. با اين حال، چون دسترسي تيم پژوهشگر به آخرين شماره منتشر شده هر نشريه ممكن نبود، اعلام مديران نشريه، بر مشاهدات تيم پژوهشگر بر روي يك جلد از نشريه در اولويت قرار دارد.
سه ـ توالي نشر
يافته‌هاي تحقيق نشان داد 70 درصد كل نشريات ديني از توالي نشر برخوردار و 30 درصد نامتوالي بوده‌اند. اين نسبت براي همه نشريات از هفته‌نامه تا دو فصلنامه را در برگرفته است. در ميان نشريات داراي رتبه، توالي نشر 82 درصد و در ميان نشريات بدون رتبه هم 67 درصد بوده است، 18 درصد هم به اين گزينه پاسخ نداده‌اند كه به نظر مي‌رسد توالي نداشته‌اند. با اين فرض، نزديك به 50 درصد نشريات ديني توالي نشر نداشته‌اند كه نيازمند اصلاح و تقويت ثبات نشر در نشريات ديني است.
ج) وضعيت معيار «مديريت» در نشريات دينييك ـ برخورداري از نمايه
برخورداري از نمايه به ويژه براي نشريات تخصصي و داراي رتبه، يك شاخص در بخش مديريت نشريه به شمار مي‌آيد. در اين ميان، از مجموع 82 نشريه بررسي شده، 45 درصد اعلام كرده‌اند كه نمايه دارند و 55 درصد بدون نمايه بوده‌اند. اين نسبت براي نشريات داراي رتبه، برخلاف انتظار، 43 درصد و كمتر از نشريات بدون رتبه بوده است. البته ضعف آشكار در نشريات داراي رتبه است كه 57 درصد آنها بدون نمايه بوده‌اند. به طور كلي، مديران مربوط، 55 درصد نشريات ديني را بدون نمايه اعلام كرده‌اند كه نيازمند اصلاح اين نقيصه هستند؛ چون وجود اين شاخص در نشريات مرجع و استنادي، يك شاخص مهم كيفيت نشريات است
دو ـ درج نشاني دفتر، پست الكترونيكي و... در نشريه
اطلاعات به دست آمده از پاسخهاي ارسالي 82 نشريه ديني، بين 92 درصد تا 100 درصد نشريات ياد شده: نشاني دفتر، تلفن، پست الكترونيكي، شماره نمابر و كد پستي خود را بر روي نشريه در محل مناسب درج كرده‌اند كه حكايت از رعايت اين شاخص از معيار مديريت نشريه در حد مطلوب دارد. در اين ميان، بررسي موردي تيم پژوهشگر روي 71 نشريه بدون رتبه و 19 نشريه داراي رتبه ديني، در موارد زير، اندكي كمتر از اعلام مسئولان نشريات بوده است (84 درصد نشريات بدون رتبه پست الكترونيكي را درج كرده‌اند؛ 89 درصد نشريات داراي رتبه شماره نمابر را نوشته‌اند و 78 درصد نشريات داراي رتبه و 82 نشريه بدون رتبه كد پستي خود را اعلام كرده بودند).
سه ـ درج نام نشريه به همراه دوره، شماره و سال روي جلد و تمامي صفحه‌ها
اطلاعات به دست آمده از پاسخهاي اعلام شده مسئولان نشريات نشان مي‌دهد 100 درصد نشريات داراي رتبه و 92 درصد نشريات بدون رتبه اين شاخص را در نشريات خود رعايت كرده‌اند. با اين حال، بررسي يك شماره از 71 نشريه بدون رتبه و يك شماره از 19 نشريه داراي رتبه از سوي تيم پژوهشگر نشان داد 67 درصد نشريات بدون رتبه و 84 درصد نشريات داراي رتبه در همان شماره بررسي شده، اين شاخص مديريتي را رعايت كرده‌اند كه فاصله زيادي با اعلام مسئولان دارد.
چهار ـ درج دو شماره و بيشتر در يك جلد
يافته‌هاي تحقيق نشان داد 60 درصد نشريات داراي رتبه به گفته مسئولان خود دست‌كم يك بار، دو يا بيشتر از دو شماره را در يك جلد چاپ كرده‌اند. اين نسبت در نشريات ديني بدون رتبه 42 درصد اعلام شده است كه از وضعيت بهتر آنها حكايت دارد. ضمن آنكه نشريات داراي رتبه با آنكه بيشترشان داراي دوره انتشار فصلنامه هستند، ولي به دليل تمركز بر نشر مقاله‌هاي اصيل پژوهشي در مقايسه با نشريات بدون رتبه با مشكلات زيادتري دست به گريبان هستند. با اين حال، رويّه شدن چنين نقيصه‌اي (60 درصد) در نشريات داراي رتبه، ضعف به شمار مي‌آيد و برنامه‌ريزي درست براي رفع آن ضرورتي مهم است.
پنج ـ داشتن راهنماي تدوين و تنظيم مقالهها
بر اساس يافته‌هاي تحقيق، 100 درصد نشريات داراي رتبه، اين شاخص را رعايت كرده‌اند. از سوي ديگر، رعايت اين شاخص فقط براي نشريات داراي رتبه الزام‌آور است. با اين حال، 3 نشريه از 45 نشريه‌اي كه به اين پرسش پاسخ داده‌اند، رعايت اين شاخص را اعلام كرده و 22 نشريه هم به اين پرسش پاسخ نداده‌اند كه به احتمال زياد، موفقيت چنداني در اين باره نداشته‌اند. بنابراين، نزديك به 45 درصد نشريات بدون رتبه هم داشتن راهنماي تدوين و تنظيم مقالهها در نشريه خود را مثبت اعلام كرده‌اند كه نشاندهنده رويكرد تخصص‌گرايي در نشريات ديني است.
د) رعايت ساختار مقالهها
معيار رعايت ساختار مقالهها، ويژه نشريات داراي رتبه است، چنان‌كه اين گروه از نشريات ملزم به اختصاص 80 تا 90 درصد حجم صفحه‌هاي نشريه به مقاله‌هاي اصيل پژوهشي هستند.
بدين ترتيب، جمع اين شاخص‌ها جوهره كيفيت يك مقاله علمي ـ پژوهشي يا علمي ـ ترويجي است و رعايت آنها از محتواي غني و كيفيت مطلوب يك نشريه داراي رتبه خبر مي‌دهد.
يافته‌هاي اين تحقيق از دو منبع شامل بررسي تيم پژوهشگر روي 19 نشريه داراي رتبه ديني از هر نشريه 2 تا 3 شماره، همچنين اطلاعات دريافتي از پاسخهاي مسئولان 15 نشريه داراي رتبه نشان مي‌دهد 100 درصد نشريات ديني داراي رتبه، 6 شاخص زير را به طور كامل در نشريات خود رعايت كرده‌اند:
درج نام نويسندگان و آدرس‌ها؛
درج رتبه علمي و وابستگي سازمان نويسندگان؛
درج واژگان كليدي؛
درج چكيده فارسي و انگليسي مقالهها؛
درج مقدمه مقاله؛
درج منابع و مآخذ.
از نظر گروه تحقيق، تنها 16 درصد نشريات بررسي شده، مواد و روش تحقيق را در مقالهها درج كرده‌اند، حال آنكه مسئولان 86 درصد نشريات رعايت اين شاخص را اعلام كرده‌اند. همچنين بررسي‌هاي علمي ما نشان داد 84 درصد نشريات داراي رتبه، بحث و نتايج را در مقالهها رعايت كرده‌اند، حال آنكه در پاسخهاي مسئولان، 100 درصد نشريات ياد شده به رعايت اين شاخص اهتمام داشته‌اند. با اين حال، چون پاسخ مسئولان بر اساس آخرين نسخه‌هاي نشريه است، بر يافته‌هاي گروه پژوهشگر تحقيق ارجحيت دارد؛ زيرا ما از كل شماره‌هاي منتشر شده 2 تا 3 شماره را بررسي كرده‌ايم و چه بسا آخرين شماره‌ها را در دسترس نداشته‌ايم.
ه ) كيفيت فني نشريات
چنان‌كه گذشت، براي بررسي كيفيت فني نشريات ديني، دو نفر از گرافيست‌هاي باتجربه كشور انتخاب شدند و 5 شاخص (استاندارد شده) كنترل كيفيت فني نشريات تعيين شد و در پرسش‌نامه‌اي روي طيف ليكرت (از خيلي خوب تا خيلي ضعيف) قرار گرفت.
آخرين شماره منتشر شده 93 عنوان نشريه ديني شامل 71 نشريه بدون رتبه و 19 نشريه داراي رتبه نيز در اختيار آنان قرار گرفت.
سرانجام محقق، ميانگين ارزيابي دو داور بر روي مواد پنج‌گانه زير را در دو بخش داراي رتبه و بدون رتبه و همچنين ميانگين وضعيت كل نشريات ديني ياد شده را تجزيه و تحليل كرده است.
يك ـ كيفيت طراحي
ارزيابي داوران بخش فني نشان مي‌دهد كه در مجموع، 62 درصد نشريات ديني از كيفيت طراحي ضعيف و خيلي ضعيف؛ 14 درصد خيلي خوب و خوب و 24 درصد متوسط برخوردار بوده‌اند. اين نسبت براي نشريات ديني داراي رتبه، 86 درصد ضعيف و خيلي ضعيف و 6 درصد خيلي خوب بوده است.
در نشريات بدون رتبه هم 54 درصد داراي كيفيت طراحي ضعيف و خيلي ضعيف؛ 5/27 درصد هم خوب و خيلي خوب بوده و 29 درصد كيفيت طراحي متوسط داشته‌اند.
اين نسبت‌ها نشان مي‌دهد كيفيت طراحي متوسط كل نشريات ديني، 62 درصد ضعيف؛ براي نشريات داراي رتبه، 86 درصد ضعيف و براي نشريات بدون رتبه هم 54 درصد ضعيف و خيلي ضعيف بوده است.
در مجموع، شاخص‌هاي كيفيت طراحي با تفاضل منفي 48 ـ در پايين‌ترين رتبه شاخص‌هاي كيفيت فني نشريات ديني قرار داشته است. اين مسئله توجه جدّي به وضعيت كيفيت طراحي نشريات ديني را ضروري ساخته است.
دو ـ كيفيت و اصالت نمودار، جدول‌ها و عكس‌ها
گروه داوران معيار كيفيت فني نشريات ديني بررسي شده، كيفيت و اصالت نمودار، جدول‌ها و عكس‌ها را در 43 درصد از كل نشريات ديني، خوب و خيلي خوب؛ 25 درصد ضعيف و خيلي ضعيف و 30 درصد متوسط دانسته‌اند.
اين نسبت براي نشريات داراي رتبه 59 درصد خوب و خيلي خوب؛ 12 درصد ضعيف و 29 درصد متوسط بوده است. نشريات بدون رتبه هم از نظر داوران، 41 درصد داراي كيفيت و اصالت جدول‌ها و عكس خوب و خيلي خوب؛ 29 درصد متوسط و 25 درصد ضعيف و خيلي ضعيف بوده‌اند.
سه ـ آرايش روي جلد
در مجموع از نظر داوران بخش كيفيت فني، 41 درصد نشريات در حد ضعيف؛ 18 درصد، خيلي ضعيف هستند و به اندازه جمع دو گزينه، 59 درصد ضعف و خيلي ضعيف را نشان مي‌دهد. در عين حال از مجموع نشريات ديني، 13 درصد خوب و خيلي خوب و 30 درصد هم متوسط بوده‌اند. اين نسبت در نشريات ديني داراي رتبه، 47 درصد ضعيف و خيلي ضعيف؛ 6 درصد خيلي خوب و 47 درصد هم متوسط بوده است.
نشريات ديني بدون رتبه هم 43 درصد ضعيف؛ 15 درصد خيلي ضعيف و 26 درصد متوسط بوده است، چنان‌كه به اندازه جمع دو گزينه ضعيف و خيلي ضعيف يعني 58 درصد نشريات ديني بدون رتبه؛ 47 درصد نشريات داراي رتبه و 57 درصد مجموع كل نشريات ديني بررسي شده، آرايش روي جلد ضعيف و خيلي ضعيف داشته‌اند. اين نسبت پس از كيفيت طراحي، پايين‌ترين امتياز كسب شده در جمع شاخص‌هاي مربوط به كيفيت فني نشريات ديني است و اصلاح آن ضروري مي‌نمايد.
چهار ـ كيفيت جلد و صحافي
در بررسي مجموع نظرهاي گروه داوران درباره كيفيت فني نشريات ديني نمونه تحقيق، 69 درصد مجموع نشريات بررسي شده از نظر كيفيت جلد و صحافي، متوسط؛ 27 درصد، خوب و خيلي خوب و 4/5 درصد هم ضعيف بوده‌اند. اين نسبت در نشريات ديني داراي رتبه، 76 درصد، متوسط؛ 18 درصد، خوب و خيلي خوب و 6 درصد هم ضعيف بوده است.
پنج ـ كيفيت كاغذ چاپ
در بررسي گروه داوران بخش كيفيت فني نشريات ديني، از مجموع نشريات جامعه نمونه، 66 درصد نشريات از نظر كيفيت كاغذ چاپ، متوسط؛ 29 درصد، در حد خوب؛ 3 درصد، ضعيف و 2 درصد هم خيلي خوب بوده‌اند. نسبت اعلام شده، براي كيفيت كاغذ و چاپ نشريات داراي رتبه، 65 درصد، متوسط؛ 30 درصد، خوب و خيلي خوب و 6 درصد هم ضعيف بوده است. با اين حال، از نظر گروه داوران، 65 درصد نشريات ديني بدون رتبه، متوسط؛ 31 درصد، خوب و 3 درصد هم ضعيف بوده‌اند.
يافته‌هاي اين تحقيق نشان مي‌دهد در ميان شاخص كيفيت فني، دو شاخص محتوايي كيفيت طراحي با تفاضل 48- و آرايش روي جلد با تفاضل 44- ، پايين‌ترين رتبه‌ها و دو شاخص كيفيت كاغذ و چاپ، و جلد و صحافي كه مربوط به توان مالي صاحب امتياز نشريات است، در رتبه دوم و سوم قرار دارند. با اين وصف، توجه جدّي به اصلاح و ضعف كيفيت طراحي و آرايش روي جلد در نشريات ديني، نيازمند تغيير رويكرد مسئولان و صاحب‌امتيازان نشريات و توجه بيشتر به قابليت‌هاي فني در پذيرش مخاطبان و عناصر زيبايي‌شناختي در فروش نشريات است.
اين مهم را نيز بايد در نظر گرفت كه رتبه‌بندي ياد شده، شامل مجموع نشريات ديني، نشريات ديني داراي رتبه و بدون رتبه است و اين نسبت‌ها در كل دچار تغيير اساسي نمي‌شوند. به عبارت ديگر، كيفيت طراحي و كيفيت آرايش روي جلد در هر سه گروه نشريات، در رده‌هاي آخر و پيش از آخر قرار دارند.
و) توزيع نشريات ديني
بنا بر يافته‌هاي تحقيق از 174 نشريه ديني يافت شده در آمارهاي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 35 درصد داراي گستره توزيع بين‌المللي؛ 56 درصد توزيع سراسري (ملي)؛ 6 درصد توزيع محلي و 2 درصد هم داراي گستره توزيع منطقه‌اي (چند استان) هستند.
در بررسي وضعيت عرضه يا توزيع نشريات ديني، از 4 شاخص گستره توزيع، تعداد اهدايي، آبونه و فروش نشريات بهره برده‌ايم و همچون ديگر بخش‌ها وضعيت اين معيار را هم در سه بخش كلي نشريات ديني، نشريات داراي رتبه و بدون رتبه دنبال خواهيم كرد.
يك ـ گستره توزيع
يافته‌هاي تحقيق نشان مي‌دهد، در پاسخ به اين پرسش كه آيا نشريه شما (كل نشريات ديني بررسي شده) در مراكز استان‌ها، برخي از مراكز استان‌ها، برخي از شهرستان‌ها و همه شهرستان‌هاي كشور توزيع مي‌شود، همه موارد پاسخ‌ها زير 50 درصد بوده است؛ 20 درصد گفته‌اند در همه مراكز استان‌ها؛ 28 درصد گفته‌اند در برخي از مراكز استان‌ها؛ 46 درصد گفته‌اند در همه شهرستان‌هاي كشور و 31 درصد گفته‌اند در برخي از شهرستان‌هاي كشور توزيع مي‌شود.
اين وضعيت از توزيع و عرضه نشريات ديني به شكل بسيار نابسامان و ناقص حكايت دارد. به عبارت ديگر، به عرضه‌محوري، مخاطب‌محوري و توزيع پيام و رساندن آن به دست جامعه هدف، به اندازه كافي توجه نشده است.
اين نسبت در نشريات ديني داراي رتبه، 57 درصد در كل مراكز استان‌هاست و 18 درصد هم فقط در برخي مراكز استان‌ها توزيع مي‌شود. 33 درصد گفته‌اند در همه شهرهاي كشور و 27 درصد هم گفته‌اند تنها در برخي از شهرستان‌هاي كشور توزيع مي‌شود. اين نسبت‌ها از ميانگين كل نشريات ديني هم كمتر است. با اين حال، نشريات تخصصي و داراي رتبه به دليل وضعيت استنادي و مرجع، كمتر به فروش گيشه‌اي و توزيع عمومي، علاقه‌مند و نيازمند هستند.
با وجود اين، 42 درصد اين گروه از نشريات ديني به گفته مديران مربوط حتي در همه مراكز استان‌ها توزيع نمي‌شوند. اين مسئله با توجه به گسترش روزافزون مراكز آموزشي عالي در استان‌ها و شهرستان‌هاي كشور و ضرورت دسترسي اهل تحقيق به اين آثار مرجع، اهميت دوچندان دارد. همچنين مراكز حوزوي و كتاب‌خانه‌اي عمومي و اختصاصي در مناطق مختلف كشور، از مشتريان مهم نشريات مرجع به شمار مي‌آيند.
در اين بررسي نتايج، گستره توزيع نشريات بدون رتبه با وجود آنكه داراي مخاطبان عام از قشرهاي مختلف يا قشري خاص در همه كشور هستند، با نشريات داراي رتبه چندان تفاوتي در عرضه ندارند. 22 درصد در همه مراكز استان‌ها؛ 20 درصد در برخي مراكز استان‌ها، 32 درصد در برخي از شهرهاي كشور؛ 48 درصد در همه شهرها و 32 درصد در برخي از شهرهاي كشور توزيع مي‌شوند.
اين وضعيت نشان مي‌دهد با آنكه 92 درصد نشريات ديني كشور داراي گستره توزيع بين‌المللي و سراسري (ملي) هستند، حضور چنداني در گستره جغرافيايي كشور ندارند و اين مهم نيازمند توجه ويژه است.
دو ـ تعداد اهدايي‌ها
برابر يافته‌هاي اين تحقيق، 80 درصد نشريات بررسي شده داراي رتبه از صفر تا 500 جلد در هر شماره منتشر شده، اهدايي داشته‌اند؛ 13 درصد بين 501 تا 1000 جلد و يك نشريه نيز 3000 جلد اهدايي در هر قشر اعلام كرده است.
همچنين 72 درصد نشريات ديني بدون رتبه، بين صفر تا 500 جلد در هر شماره اهدايي داشته‌اند. ميانگين 82 نشريه بررسي شده هم نشان مي‌دهد كه 74 درصد از صفر تا 500 جلد؛ 6 درصد از 501 تا 1000 جلد؛ 14 درصد بين 1001 تا 3000 جلد و يك نشريه هم 20000 جلد از هر شماره نشر خود را اهدا كرده است. به عبارت ديگر، در سه گروه ياد شده بين 72 تا 80 درصد نشريات، ميزان اهدايي خود را تا 500 جلد در هر شماره اعلام كرده‌اند.
سه ـ تعداد آبونه‌ها
برابر اعلام مسئولان مربوط، 80 درصد نشريات ديني داراي رتبه تا 500 جلد در هر شماره آبونه داشته‌اند كه بيشترين فراواني، تعداد 100 جلد در هر نشر بوده است.
از ميان نشريات ديني بدون رتبه هم 56 درصد تا 500 جلد؛ 17 درصد بين 501 تا 1000 جلد و 17 درصد بين 1001 تا 3000 جلد آبونه داشته‌اند. 4 نشريه نيز بالاتر از 3000 جلد در هر نشر آبونه اعلام كرده و 31 نشريه از 67 نشريه هم به اين پرسش پاسخ نداده‌اند.
در بيشتر موارد، سكوت در اعلام آمارها نشانه وضعيت نامطلوب است (هر راست نشايد گفت). بنابراين، با اندك تسامحي مي‌توان گفت نزديك به 45 درصد نشريات ديني بدون رتبه در بخش آبونه فعاليت در خور توجهي نداشته‌اند. ميانگين كل نشريات ديني هم نشان مي‌دهد كه 63 درصد تا 500 جلد آبونه داشته‌اند و 77 درصد تا 1000 جلد آبونه اعلام كرده‌اند.
اين وضعيت در كل نشان مي‌دهد شاخص‌هاي آبونه‌ها در گروه نشريات ديني، نسبت به جمعيت كشور، بسيار كم و نيازمند توجه و بازنگري جدّي است. اين وضعيت به ويژه براي نشريات مرجع و استنادي كه فروش گيشه‌اي چنداني ندارند، اهميت بيشتري دارد. با اين حال، وضعيت آبونه نشريات بدون رتبه، بهتر از نشريات رتبه‌دار است. اين مسئله، ضرورت تأسيس بخش‌هاي توزيع و امور مخاطبان، مطالعه و بررسي روش‌هاي نوين بازاريابي، تأسيس ساختار لازم در نهادهاي فرهنگي و علمي ـ پژوهشي براي بخش ارتباطات و اطلاع‌رساني، تبليغ و ترويج نشريات از طريق رسانه‌هاي مختلف را مي‌طلبد.
در پاسخ به تعداد فروش هر شماره از نشريه، از 82 نشريه بررسي شده، 53 نشريه پاسخ داده و 29 نشريه به آن پاسخ نداده‌اند. از اين تعداد، 26 درصد تا 100 جلد فروش اعلام كرده‌اند؛ 51 درصد تا 500 جلد؛ 64 درصد تا 1000 جلد فروش داشته‌اند؛ 92 درصد هم فروش خود را تا 4000 جلد در هر شماره اعلام داشته‌اند.
مقايسه ميانگين‌ها نيز نشان مي‌دهد كه 79 درصد نشريات داراي رتبه؛ 41 درصد نشريات بدون رتبه و 51 درصد كل نشريات هر دو گروه حداكثر تا 500 جلد در هر شماره فروش داشته‌اند. همچنين 64 درصد يا نزديك به دوسوم كل نشريات تا 1000 جلد در هر شماره فروخته‌اند.
بيشترين فروش نشريات داراي رتبه 1000 جلد بوده است و 18 درصد نشريات بدون رتبه هم فروش بيش از 3000 جلد در هر شماره داشته‌اند. 42 درصد نشريات بدون رتبه هم به اين گزينه پاسخ نداده‌اند كه به احتمال زياد، از وضعيت نامطلوب آنها در اين مورد حكايت دارد.
جمع‌بندي نهايي، ارائه راهكار و پيشنهاد
1. بيشتر نشريات ديني، وابسته به مراكز دولتي و مدارس و سازمان‌هاي حوزوي هستند. بنابراين، تلاش چنداني براي عرضه نشريات به عمل نمي‌آورند؛ چون از بودجه‌هاي سازماني بهره مي‌برند. از سوي ديگر، غلبه نگاه سازماني، مخاطب‌محوري را در اين‌گونه نشريات به انزوا كشانده است. در اين باره پيشنهاد مي‌شود سياست مخاطب‌محوري و استقلال مالي نشريات ديني، در يك دوره زماني، مشخص و در كنار كمك مالي و يارانه‌اي، به متوليان امور مطبوعات در سازمان‌هاي ياد شده اعلام شود.
2. كيفيت فني نشريات ديني به ويژه در مورد طراحي و آرايش روي جلد بسيار پايين ارزيابي شده است. تقويت اين بخش‌ها بر افزايش تعداد مخاطبان اثر خواهد گذاشت.
3. حضور نشريات غير سازماني و ورود افراد حقيقي به جرگه توليد نشريات ديني، با توجه به تنوع نيازها، رويكردها و ملاحظات سياسي و فرهنگي يك ضرورت به شمار مي‌آيد. بنابراين، پيشنهاد مي‌شود مراكز حوزوي و سازمان‌هاي فرهنگي و ديني، بخشي از بودجه‌هاي خود را به حمايت از توليد اين‌گونه نشريات اختصاص دهند.
4. مخاطبان نشريات ديني به طور عمده در چند شهر بزرگ كشور متمركز شده‌اند. بجاست درباره تنوع مكان نشر و گسترش دايره توزيع مخاطبان، برنامه‌ريزي ويژه صورت پذيرد. در حال حاضر، نگاه تخصصي، سازمان‌محوري، رقابت در نشر و رفع نيازهاي قلمروي محدود نشر، كانون همتِ بخش توليد نشريات ديني است و قشرها و توده‌هاي مردم به‌‌ويژه در استان‌هاي دور از مركز به فراموشي سپرده شده‌اند.
5. بررسي‌هاي اين تحقيق نشان داد كه 76 درصد نشريات ديني بين 7 تا 10 مقاله در هر شماره چاپ كرده‌اند. اين وضعيت، غلبه كلي را بر جهت‌گيري تخصصي نشريات ديني قرار داده كه براي قشر فرهيخته و تحصيل‌كرده مناسب است. رويكرد ترويجي و تأمين نيازهاي معرفتي، اخلاقي و فقهي مخاطبان عام و توده‌هاي مردم را در يك چهارم اين نشريات مي‌توان سراغ گرفت. بنابراين، به نظر مي‌رسد در قبال مخاطب عام كه مخاطب نيازمند دين و پيام‌هاي ديني در درجه اول هستند، غفلتي آشكار صورت گرفته است. رفع اين كاستي هم به سياست‌گذاري متمركز براي نشريات ديني، از طريق ايجاد هيئت امنا و تشكيلات خاص براي سياست‌گذاري كلان در تعيين سطح و حجم انواع نشريات ديني بستگي دارد.
6. توجه به تنوع موضوعي نشريات و تنوع مخاطب در نشريات ديني، به عنوان يك ضرورت از ياد رفته نيازمند برنامه‌ريزي و سياست‌گذاري متمركز است كه در حال حاضر، غلبه نگاهِ بخشي، اين اصل مهم را به حاشيه برده است. بنابراين، ضرورت ايجاد نهادي براي سياست‌گذاري و نظارت كلان بر منشورات ديني به ويژه در بخش مطبوعات، يك ضرورت بر زمين مانده است.
7. يافته‌هاي تحقيق نشان داد كه هنوز در بخشي از نشريات ديني اهتمام لازم به ره‌آوردهاي ارتباطي و امكانات دسترسي مانند شماره شاپا و آدرس وب وجود ندارد، چنان‌كه مشاهده ميداني تيم تحقيق از بي‌توجهي زياد نشريات به اين دو امكانات دسترسي جهاني خبر مي‌داد.
به نظر مي‌رسد اهتمام كافي به آموزش بهره‌گيري و بهره‌برداري و ضرورت اثرگذاري اين ابزار دسترسي، از طريق برگزاري كارگاه‌هاي آموزشي و انتشار جزوه‌هاي كمك آموزشي و ارائه گزارش از تحقيق‌هاي انجام شده در اين زمينه، به فرهنگ‌سازي متناسب كمك خواهد كرد.
8. بررسي‌ها نشان داد نزديك به نيمي از نشريات ديني توالي نشر نداشته‌اند كه در اين زمينه، ثبات نشريات ديني به بررسي فراگير و توجه جدّي نياز دارد. اين وضعيت در نشريات داراي رتبه و بدون رتبه، آشكارا از ضعف ثبات در نشر حكايت داشته است. مواردي همچون مسائل مالي، تغيير مديريت، نبود ساختار مناسب و نداشتن برنامه بلندمدت نيز از دلايل مهم ضعف ثبات نشر به شمار مي‌آيد كه لازم است در جهت رفع اين كاستي و حفظ پايداري و توالي نشر كه لازمه حفظ مخاطبان نشريه است، اقدام فوري به عمل آيد.
9. درباره نمايه‌نويسي و نشر نمايه در نشريات ديني به ويژه نشريات استنادي و مرجع نيز به اين نتيجه رسيديم كه برابر با اعلام مسئولان نشريات، 43 درصد اين موضوع را رعايت كرده‌اند كه اگر با خوش‌بيني اين رقم را بپذيريم، 57 درصد اين نشريات از نشر نمايه مقالهها سر باز زده‌اند.
در اين باره پيشنهاد مي‌شود صاحبان امتياز نشريات ديني اقدامات لازم را براي درج نمايه‌ها انجام دهند و نشر نمايه سالانه از مقاله‌هاي منتشر شده را به طور جدّي پي‌گيري كنند.
10. چنان‌كه گذشت، 60 درصد نشريات داراي رتبه و 43 درصد نشريات بدون رتبه، دست‌كم يك‌بار چند شماره نشريه را در يك جلد چاپ كرده‌اند. اگرچه بروز چنين مشكلي در نشريات امري پيش‌بيني‌ناپذير است، كنترل آن و جلوگيري از تبديل آن به رويّه به ويژه در نشريات داراي رتبه، ضروري به نظر مي‌رسد.
در اين ميان، افزايش ارتباطات با مراكز علمي ـ پژوهشي، تصويب هيئت تحريريه واقعي و دور شدن از هيئت تحريريه‌هاي تشريفاتي، افزايش عضويت هيئت تحريريه خارج از مؤسسه به ويژه خارج از كشور؛ ارتباط با مراكز تحصيلات تكميلي و بهره بردن از مقاله‌هاي برگرفته از رساله‌هاي تحصيلات تكميلي؛ افزايش تبليغات به ويژه توزيع و ارسال نشريه براي فرهيختگان در رشته مربوط و تبليغات رسانه‌اي، از عوامل مهم توالي نشر و رفع مشكل چاپ چند شماره در يك مجله به شمار مي‌رود.
11. در رعايت ساختار علمي مقالهها متأسفانه بسياري از نشريات داراي رتبه، به معرفي مواد و روش تحقيق كم توجه‌اند، حال آنكه ركن اساسي يك مقاله پژوهشي بيان نوع و روش تحقيق و رعايت مواد يك مقاله اصيل پژوهشي است.
بنابراين، پيشنهاد مي‌شود داشتن مواد و روش تحقيق به عنوان يك ركن اساسي پذيرش مقاله، از بيشترين امتياز ممكن برخوردار شود. در درازمدت نيز لازم است دوره‌هاي آموزش علمي روش تحقيق به ويژه روش‌هاي ميداني و پيمايشي، هم براي استادان حوزوي و معارف دانشگاهي و هم دانشجويان و طلاب برگزار شود.
مشكل ديگر اين بخش، استفاده نكردن از استادان روش تحقيق است كه در بيشتر موارد، داوري اين مواد به افراد غير كارشناس واگذار مي‌شود. بنابراين، حضور استادان مجرب در رشته‌هاي مربوط به روش تحقيق، در شوراهاي پژوهشي و هيئت تحريريه و نيز داوران بررسي شده هر مقاله، يك راهكار اساسي به شمار مي‌آيد.
12. بررسي شاخص‌هاي كيفيت فني نشريات ديني نشان مي‌دهد به ويژه در دو شاخص اساسي كيفيت طراحي و آرايش روي جلد، وضعيت نشريات ديني از نظر داوران گرافيست ضعيف است.
اين شاخص‌ها از يك سو، در جلب مخاطب و افزايش توزيع و عرضه اهميت زيادي دارند و از سوي ديگر، نشانه اهتمام به عناصر زيبايي‌شناختي و اصول علمي در معيارهاي كيفيت فني هستند.
با تأسف، نشريات ديني گرچه در رعايت ديگر بخش‌ها تلاش كرده‌اند، در اين شاخص‌ها در مقايسه با ديگر نشريات كشور وضعيت نامطلوبي دارند. بنابراين، پيشنهاد مي‌شود طراحي الگو و آرايش روي جلد نشريات به عنوان يك امتياز مهم، به گرافيست‌هاي درجه اول كشور واگذار شود. ديگر آنكه براي صفحه‌بندي و طراحي صفحات داخلي نشريات، طراحان خوب، انتخاب و به عنوان طرف قرارداد به كار گرفته شوند. در كل به نظر مي‌رسد در سياست‌گذاري كلان مراكز فرهنگي، عناصر زيبايي‌شناختي و كيفيت فني نشريات نيازمند توجه خاص و بازنگري اساسي هستند و اينكه رعايت كامل اين اصول الزامي شود.
13. نگاهي به آمارهاي مربوط به وضعيت عرضه و توزيع نشريات ديني كشور نشان مي‌دهد با آنكه 92 درصد اين نشريات داراي گستره توزيع بين‌المللي و ملي هستند، در عمل، به طور محدود در برخي مراكز استان‌ها و به ندرت در همه كشور توزيع مي‌شوند. در اين زمينه، ايجاد تعاونيِ توزيع نشريات ديني يا پيوستن به تعاوني‌هاي توزيع در كشور اهميت بالايي دارد. با اين حال، غلبه نگاه سازماني، غلبه رويكرد تخصصي‌گرايي، وجود بودجه و رديف براي توليد و چاپ و وابسته نبودن به گيشه و فروش، از عوامل ساختاري است كه وضعيت توزيع نشريات ديني را با مشكل روبه‌رو كرده است. همچنين بازاريابي نكردن، ضعف آشكار كيفيت طراحي و آرايش روي جلد و كم‌توجهي به كيفيت فني و عرضه مطلوب، از آسيب‌‌هايي است كه ضرورت برنامه‌ريزي درازمدت، مستمر و منسجم را از طريق تأسيس نهادهاي اجرايي و نظارتي بيشتر مي‌كند.
14. وضعيت نامطلوب شمار آبونه‌ها در نشريات ديني به ويژه نشريات داراي رتبه (80 درصد از صفر تا 500 جلد آبونه) كه ويژگي مرجعيت و استنادي دارند و به جاي فروش گيشه‌اي، توزيع آبونه‌اي، شاخص كيفيت آنهاست، نشان مي‌دهد نظام توزيع و عرضه در سازمان‌هاي ديني و فرهنگي نيازمند بازنگري جدّي است. در اين باره به بسته‌اي از پيشنهادهاي مختلف كه برگرفته از مطالعات آسيب‌شناختي باشد، بايد توجه شود. مانند: توجه به تأسيس ساختارهاي اطلاع‌رساني؛ امور مخاطبان؛ مطالعه در شيوه‌هاي نوين جذب مخاطب و بازاريابي؛ ايجاد تقويت بخش‌هاي ارتباطي و همكاري‌هاي متقابل و مشاركتي؛ تبليغ نشريات از طريق رسانه‌ها به ويژه رسانه‌هاي ديجيتالي؛ توليد و عرضه نمايه مقالهها؛ تقويت حضور در نمايشگاه‌ها؛ ايجاد نمايشگاه‌هاي دايم عرضه نشريات ديني و به شكل دوره‌اي در مراكز استان‌ها و شهرستان‌هاي بزرگ كشور و... .
15. بنا بر آمارهاي فروش نشريات ديني، ميزان فروش اعلام شده از سوي مديران نشريات، نشاندهنده وضعيت بسيار نامطلوب اين شاخص در نظام توزيع و نشريات ديني است، تا آنجا كه نزديك به دو سوم (64 درصد) كل نشريات ديني اعلام كرده‌اند بيشترين فروش آنها در هر شماره نيز به 1000 جلد مي‌رسد.
با اين حال، اگرچه پيشنهادهاي ارائه شده در بخش‌هاي پيشين تا اندازه‌اي با آسيب‌هاي اين شاخص هم‌پوشاني دارند، توجه ويژه به فروش و اختصاص درصدي از هزينه‌هاي توليد نشريه به فروش و تدوين سياست خودگرداني نشريات، در درازمدت مي‌تواند بر تلاش گردانندگان نشريات داراي صاحب امتياز حقوقي بيفزايد.
همچنين توجه به همه بخش‌هاي نظام توليد، محتوا، فني و عرضه به عنوان فرآيند يك نشريه، توجه به مخاطب‌محوري، عرضه‌محوري، فروش گيشه‌اي، خودگرداني مالي، سوق دادن سياست ترويج صاحب امتيازان حقيقي و جهت دادن ميزاني از بودجه بخش مطبوعات مراكز دولتي و حوزوي به حمايت از اين بخش نشريات مي‌تواند در برون‌رفت از مشكلات كنوني مؤثر باشد.
افزودن دیدگاه جدید