گفتگو با حجت الاسلام و المسلمین محمد دشتی (ساز و كارهای تبلیغ با الهام از شیوه‌های تبلیغی امیرالمومنین علیه‌السلام)

· مبلّغان: با تشكر از حضرت عالی به خاطر وقتی كه در اختیار مجلّه قرار دادید، لطفا در مورد شیوه استفاده از نهج البلاغه در تبلیغ توضیح دهید.

استفاده از نهج البلاغه در تبلیغ چه به صورت تدریس و چه به شكل خطابه و وعظ باید كاربردی باشد. كاربردی بحث كردن زمانی جا می‌افتد كه چند شاخصه را مدنظر قرار دهیم:

1ـ استعداد گوینده. كه در چه مباحثی مطالعه و آمادگی دارد و در حد كارشناسی می‌تواند سخن بگوید.

2ـ شناخت استعداد و توانمندی‌های فكری مخاطبین

3ـ شناخت مشكلات و دردهای مخاطبان

در زاهدان برادران اهل سنت پیرامون مسائل امامت و رهبری و ولایت شبهه دارند ولی در شهرهای شمالی مسأله حجاب مطرح است. برای این كه نهج البلاغه را كاربردی تدریس و تبلیغ كنیم، باید مناطق تبلیغی را قبل از اعزام یا بعد از ورود بشناسیم.

از حوزه و مراكز پژوهشی انتظار می‌رود كه روان شناسی و جامعه شناسی مناطق تبلیغی را به مبلغان بدهند؛ یعنی، در قم مركزی باشد كه بافت جغرافیایی استان‌ها، فرهنگ و آداب و رسوم مردم هر استان، خرافات موجود در هر منطقه، باورهای مردم، عواطف و... مخاطبان را در هر منطقه تبلیغی شناسایی كرده و در قالب جزوه‌هایی مبلّغ را با شناخت دقیق وارد میدان تبلیغ كنند.

باید استعداد، توانایی و گیرایی مخاطب را در نظر گرفت. گاهی بحث سنگینی را مطرح می‌كنیم كه آن‌ها نمی‌فهمند. باید دردها و مشكلات منطقه تبلیغی را بدانیم. مثلاً اگر منطقه‌ای است كه اكثر نسل جوان آن جا ازدواج نكرده اند و نمی‌توانند ازدواج كنند، باید مباحثی از نهج البلاغه را بیان كنیم كه در مورد كنترل غریزه جنسی است. مثل ازدواج، روزه گرفتن و خودسازی كردن كه حضرت امیر آن‌ها را در نهج البلاغه تبیین كرده است.

اگر مخاطبین، خانم‌ها هستند باید مشكلات خانم‌ها را بدانیم و بتوانیم زن را از دیدگاه نهج البلاغه خوب معرفی كنیم.

گاهی مبلّغ به منطقه‌ای اعزام شده كه در آن جا فساد زیاد است، و دلیل فساد این است كه جوان هابه دلیل سنگین بودن مهریه، شیربها، جهیزیه و... قدرت ازدواج ندارند. در این جا مبلّغ باید فرهنگ ازدواج ساده را ـ كه امیر المؤمنین علیه السلام اسوه عملی آن بود ـ به مردم بیاموزد مثلاً، داستان ازدواج حضرت امیر علیه السلام را مطرح كند كه چگونه حضرت امیر علیه السلام با فروش یك زره هزینه ازدواجی ساده را تأمین كرد و چگونه دختر پیامبر علیه السلام را در دو اتاق اجاره‌ای نشاند.

اگر به منطقه‌ای رفته است كه در آن جا جوان‌ها جسور شده و حد و مرزها را برداشته اند و حتّی به پدر و مادرها احترام نمی‌گذارند، باید در فاز «حق الولد علی الوالد و حق الوالد علی الولد» و از این دست مباحث بحث كند.

اگر می‌خواهیم مباحث نهج البلاغه خوب به مردم رسانده شده و مورد عمل قرار گیرد، باید كاربردی و به روز سخن بگوییم و برای این امر باید شاخصه‌های سه گانه‌ای را كه بیان شد، در نظر داشته باشیم.

· مبلّغان: حضرت امیر در نهج البلاغه از چه شیوه‌هایی برای تبلیغ معارف دینی استفاده كرده است؟

حضرت امیر در آموزش‌های خود شیوه‌های مختلفی را به كار برده است كه ما آن‌ها را در یك كتاب مستقل به نام «طرح‌های آموزشی نهج البلاغه» جمع آوری و چاپ كرده ایم.

گاهی امام در جمع اصحابی است كه باید مسائل را با براهین قوی ثابت كند و گاهی در جمع اعراب بی سواد و ناآگاه است. در اینجا از محسوس به معقول می‌رود. مثلاً، در خطبه 165 نهج البلاغه، انواع پرنده‌ها را مطرح كرده و سپس می‌فرماید: «و من اعجبهم خلقا الطاووس.‌» سپس زیبایی‌های طاووس را بیان كرده و عجز انسان را در شناخت زیبایی‌های طاووس متذكر می‌شود. بعد می‌فرماید وقتی عقل بشر از درك و توصیف زیبایی‌های طاووس عاجز است، چگونه می‌خواهد خدا را توصیف كند.

نكته قابل توجّه دیگر در شیوه‌های آموزشی امام این است كه آن حضرت به محسوس كردن بحث خیلی توجّه داشته است. حضرت بسیاری از سؤالات را در قالب نمایشنامه پاسخ می‌داد. مثلاً، علمای مسیحی نجران در مورد خدا سؤالاتی داشتند. از جمله: «اینما تولوا فثم وجه الله» یعنی چه؟ چه طور ما به هر طرف رو كنیم، به طرف خدا هستیم؟ (در ذهن آن‌ها این بود كه هر چیزی پشت و رو دارد.) حضرت امیر نمایشنامه‌ای ترتیب داد. به این صورت كه دستور داد، وسط حیات آتش كردند. وقتی كه شعله‌های آتش بالا رفت، علمای نجران را اطراف آن قرار داد و از آن‌ها سئوال كرد: «كدامیك از شما روبروی شعله اید؟

گفتند: همه ما روبروی شعله هستیم.

فرمود: چطور همه روبروی شعله هستید؟

گفتند: نور كه پشت و رو ندارد. به هر طرف آن كه باشیم روبروی آن هستیم.

حضرت فرمود: «الله نور السماوات و الارض». همان طور كه شعله پشت و رو ندارد و شما به هر طرف آن باشید، روبروی آن هستید، خدا نیز پشت و رو ندارد.‌» (1)

از این نوع بیان تجسمی ـ و به قول امروزی‌ها دراماتیك ـ در تبلیغات امیر المؤمنین علیه السلام بسیار است. حضرت، خفاش را مطرح كرده و زیبایی‌ها و ویژگی‌های شگفت آور آن را تبیین می‌كند، فیل و پشه و... را مطرح می‌كند و بعد می‌فرماید: «و كذلك الشجر و الحجر و الشمس و القمر.‌» (2) بعد فاكتور می‌دهد و با تفكّر سیستمیك می‌فرماید: «همه عالم در مسائل حیاتی شریكند.‌»

در جمع اهل اطلاع می‌شود مانور علمی داد ولی با مخاطبین عادی باید گوناگون بحث كرد. بدین صورت كه ده دقیقه اول بحث به یك نكته علمی دقیق پرداخته شود و بعد با الگو سازی، نمایه سازی، شبیه سازی، قصه، داستان و نكته‌های تاریخی و تطبیقی، جلسه به صورت زنده و فعال نگه داشته شود تا همه بتوانند استفاده كنند.

· مبلّغان: یكی از مباحث مهم در تبلیغ، مسأله روش برخورد با مخالفین است. شیوه برخورد امیر المؤمنین علیه السلام به عنوان یك مبلّغ با مخالفین چگونه بود؟

حضرت امیر علیه السلام در مواجهه با مخالفین سعی می‌كرد بحث را از باورهای آن‌ها شروع كند. مثلاً، به آن‌ها كه می‌گفتند: ما امامت تو را به عنوان نصب از طرف خداوند قبول نداریم، می‌فرمود: شما شوری و بیعت را كه قبول دارید. گفتید ابوبكر و عمر با شوری سر كار آمدند و مورد پذیرش هستند. خوب مردم با من، هم در غدیر و هم بعد از عثمان بیعت كردند. بیعتی كه «یبهج بها الصغیر»؛ كوچولوها در خیابان خوشحالی می‌كردند، دخترها آن قدر خوشحال بودند كه بدون روسری به خیابان آمدند و پیرمردها با تخت روان آمدند و بیعت كردند. اگر رأی مردم را قبول دارید، این رأی مردم و اگر نصب الهی را می‌پذیرید، پیامبر خدا مرا انتخاب كرد.

با این شیوه می‌توان از باورهای خصم پل ساخت و او را زیر سؤال برد.

شاگرد مكتب امیر المؤمنین علیه السلام، حضرت امام خمینی رحمه الله  می‌فرمودند: «ای خلقی‌ها این خلق هم شما را قبول ندارد.‌» چون بیش از 98 درصد مردم به جمهوری اسلامی رای داده بودند.

· مبلّغان: امروزه كسانی هستند كه منافقانه افكار و اندیشه‌های مردم را مورد تهاجم قرار می‌دهند. لطفا با الهام از شیوه‌های تبلیغی امیر المؤمنین علیه السلام بفرمایید نوع برخورد مبلّغان ما با این گونه افراد باید چگونه باشد؟

چنین افرادی را جامعه می‌شناسد. مبلّغان باید شیوه‌های برخورد امیرالمؤمنین علیه السلام باچنین افرادی را روی منبر به مخاطبان خود بیاموزند و خودشان انگشت روی كسی نگذارند. مبلّغ باید جامعه را واكسینه كند.

یكی از شیوه‌های برخورد امیرالمؤمنین علیه السلام با منافقین نفوذی این بود كه آن‌ها را افشا می‌كرد. مثلاً اشعث بن قیس را افشا كرد. در منابع تاریخی داریم كه هیچ فتنه‌ای در حكومت امیرالمؤمنین علیه السلام نبود، مگر این كه اشعث در آن نقش داشت. وسط سخنرانی حضرت امیر، اشعث صدا زد كه «هذا علیك لالك یا علی؛‌ای علی! این كه می‌گویی، علیه توست. نه به نفع تو.‌» حضرت غضبناك شد و فرمود تو چه می‌فهمی، و بعد فرمود: «یا بن العین الابتر و الشجرة اللتی لااصل لها و لافرع؛‌ای فرزند لعنت شده دم بریده.‌ای درخت بی ریشه و ساقه [خانواده بی اصل و نسب.] »

حضرت امیر علیه السلام چنین منافق شناخته شده‌ای را افشاء می‌كند و سوابق ننگینش را بیان می‌كند تا دوباره نتواند نفوذ كند. اما در مناطقی كه مبلّغان ما تازه وارد شده و هنوز با افراد آشنایی ندارند، راه برخورد همان است كه بیان شد.

· مبلغان: در جامعه افرادی وجود دارند كه نسبت به ارزش‌های دینی تعصبی نداشته و بی تفاوتند. روش برخورد با چنین افراد ـ با توجه به نوع برخورد امیرالمؤمنین با بی تفاوت‌ها ـ چگونه باید باشد؟

مبلّغان گرامی می‌توانند با استفاده از معجم نهج البلاغه یا ترجمه نهج البلاغه‌ای كه ما چاپ كرده ایم و آخر آن 250 صفحه به فهرست اختصاص داده شده است، كلمات سأل، سائل، مسؤل و از این دست را در نهج البلاغه جست و جو كنند و مواردی را كه امیرالمؤمنین علیه السلام با احساس مسؤلیت در آن جا فریاد می‌زند، استخراج كرده و زیربناهایش را به مردم بگویند.

مثلاً وقتی كه به شهر انبار حمله می‌شود و وارد خانه زنان مسلمان می‌شوند و نیز خلخال از پای زن اهل ذمه در می‌آورند، آن حضرت می‌گوید: اگر انسان به خاطر تأسف، بعد از این واقعه بمیرد سزاوار است.‌»

بیان این نكات می‌تواند احساس مسؤلیت را در مردم زنده كند. و با بیان و ارائه چنین الگوها و نمونه‌ها می‌توان مردم را بیدار كرد.

· مبلّغان: یكی از نكات ظریفی كه در تبلیغ باید مورد اهتمام باشد، شیوه برخورد با جوان‌هایی است كه احیانا گناهانی را انجام می‌دهند. امیرالمؤمنین علیه السلام به عنوان الگوی مبلّغان در مواجهه با این افراد از چه شیوه‌ای استفاده می‌كرد؟

در برخورد با چنین افرادی باید كار را به صورت چند مرحله‌ای پی جویی كرد:

1ـ عفو: حضرت امیر در نامه 53 و جاهای دیگر به استاندارها و فرماندارهایش می‌فرمود مبنای شما بر عفو باشد. البته این نكته قابل دقت است كه عفو یك بحث داخلی است. منافق را باید افشاء كرد اما جوانی كه اشتباهی داشته ولی حالا جذب یك مبلّغ شده و به طرف او آمده است، باید با او كارشناسانه برخورد كرد. اولین مرحله برخورد، برخورد همراه با عفو است.

2ـ احیای روحیه امید: در مرحله بعد مبلّغ باید روحیه امید را در جوان زنده كند به این كه گذشته‌های سیاه قابل جبران است. به جوان‌ها بقبولانیم كه این سیاهی نمی‌ماند و راه جبران وجود دارد.

3ـ نشان دادن راه جبران: باید راه توبه را به جوان آموخت و در عین حال به او هشدار داد كه از توبه سوء استفاده نكند و نگوید حالا گناه می‌كنیم و بعد توبه می‌كنیم.

4ـ حل مشكلات به صورت ریشه‌ای: مبلّغ باید تلاش كند در حدّ امكان مشكل جوان‌ها را حل كند. با راه اندازی صندوق ازدواج و استفاده از سرمایه‌های منطقه تبلیغی می‌توان امر ازدواج را برای جوان‌ها آسان كرد. حتّی برای بسیاری از جوان‌ها باید پا درمیانی كرد و برای آن‌ها خواستگاری رفت. این مسأله می‌تواند به عنوان یك خاطره خوب از روحانی در ذهن جوان بماند.

حضرت امیر علیه السلام به این مورد چهارم توجّه ویژه داشت. جوانی در یكی از خیابان‌های مدینه غلطی كرده بود. (با خودش كاری كرده بود) . گزارش دادند. جوان دستگیر شد. امیرالمؤمنین علیه السلام دستور داد 25 ضربه به دست راستش زدند. جوان خواست برود. امام فرمود:نه. جوان خیلی ترسید. خیال كرد حضرت می‌خواهد دو باره او را بزند. امام علیه السلام به مسئول بیت المال فرمود: برای ازدواج این جوان از بیت المال خرج كن.

این برخورد ریشه‌ای است. اگر كسانی كه مدعیند، باید جوان‌ها را درك و كمك كرد از بعضی هزینه‌ها بزنند و برای قشر عظیمی از نسل جوان، مشكل ازدواج را حل كنند، فساد تا حدّی كنترل می‌شود.

5ـ امر به معروف و نهی از منكر: اگر موارد یاد شده، جواب نداد، نوبت به امر به معروف و نهی از منكر می‌رسد. تا آن جا كه باید جوان‌های محل را بسیج كرد تا با او برخورد كنند. امیرالمؤمنین علیه السلام زمان عمر وارد مكّه شد. دید جوانی ایستاده و چشم چرانی می‌كند. امام به او تذكر داد و رفت. وقت بازگشت دید دوباره این جوان به دخترها و زن‌ها متلك می‌گوید. حضرت به او سیلی زد. جوان نزد عمر رفت و شكایت كرد. عمر گفت: چه كسی زد، گفت: این آقا كه دارد می‌آید. عمر گفت: این كه علی است. چه كردی كه علی به تو زد، گفت: هیچ كار. آن جا ایستاده بودم. امام رسید و فرمود: «نه، به دختران مردم متلك می‌گفت و چشم چرانی می‌كرد.‌»

البته با توجّه به شرایط فعلی ـ كه مقام معظم رهبری فرمودند: برخورد غیر زبانی را جایز نمی‌دانم ـ به نظر می‌رسد كه باید كار فرهنگی كرد. مبلّغان ما باید در دل جوان‌ها راه پیدا كنند. یكی از راه‌های این كار، مصاحبه است. ما خودمان در مناطقی كه می‌رفتیم و می‌رویم، با جوان‌ها حرف می‌زدیم، قدم می‌زدیم، به كوه نوردی می‌رفتیم، با آن‌ها انس می‌گرفتیم، برای آن‌ها كتاب می‌بردیم و هدیه می‌كردیم. این‌ها موجب موفقیت بود. اگر مبلّغ با مخاطب ارتباط برقرار نكند، موفق نیست.

· مبلّغان: با توجّه به شرایط و ویژگی‌های عصر حاضر، چه موضوعاتی را در سال امیرالمؤمنین علیه السلام بیشتر باید مطرح كرد؟

باید دید در جایی كه برای تبلیغ می‌رویم، چه مسائلی مطرح است. ما وقتی كه در مجامع دانشگاهی و... می‌رویم، روز اوّل و دوّم بحث‌های عمومی را مطرح می‌كنیم و از مخاطبین می‌خواهیم كه سئوال‌های خود را مطرح كنند. شب سؤال‌های آن‌ها را مرور می‌كنیم. متوجّه می‌شویم كه در این مكان تبلیغی چه مشكلاتی وجود دارد و مشكلات آن‌ها را به بحث می‌گذاریم. اگر بحث این چنین باشد كاربردی است. الآن بحث‌هایی چون عدالت اجتماعی، مشكلات جوان‌ها، و بعضی از ایسم‌ها مثل پلورالیزم اخلاقی و پلورالیزم دینی از موضوعات زنده و جذّاب است. اگر در سال امیرالمؤمنین علیه السلام این تفكرات را از دیدگاه امیرالمؤمنین علیه السلام پاسخ دهیم، بسیار جذّاب است.

· مبلّغان: در سال امیرالمؤمنین علیه السلام همه نهادها و مؤسسات فرهنگی می‌خواهند شخصیت حضرت علی علیه السلام را معرفی كنند. لطفا در مورد شیوه‌های معرفی امیرالمؤمنین علیه السلام توضیح دهید.

برای معرفی امیرالمؤمنین از چند راه می‌توان وارد شد:

1ـ امیرالمؤمنین از نگاه دیگران: یعنی بیاییم بگوئیم شخصیت‌های بزرگ جهان اعم از یهودی، مسیحی، آمریكایی و... در مورد حضرت چه گفته اند. به قول مولوی:

خوشتر آن باشد كه سر دلبران گفته آید در حدیث دیگران

2ـ سیره عملی امیرالمؤمنین علیه السلام: یعنی بیاییم و سیره عملی آن حضرت را به شكل‌های مختلف به بحث بگذاریم.

3ـ علی علیه السلام از نگاه علی علیه السلام: در این شیوه از نگاه امیرالمؤمنین به او نگاه كرده و او را مطرح می‌كنیم. این بهترین راه است. حضرت در نهج البلاغه، كودكی، جوانی، نوجوانی و فضایل و شهادت طلبی‌اش را آن هم در جمع اصحاب پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله وسلم مطرح فرموده و هیچ یك از اصحاب انكار نكرده است. امام در خطبه قاصعه می‌فرماید: من كوچك بودم، پیامبر مرا در بغل خودش قرار می‌داد و...

راه كاربردی برای معرفی حضرت علی علیه السلام این است كه ما نهج البلاغه را دست مردم بدهیم و مردم نهج البلاغه را مثل قرآن ختم كنند. امسال كه سال امیرالمؤمنین علیه السلام است، هدیه‌ها نهج البلاغه باشد. دولت نهج البلاغه چاپ كند، تمام كتابخانه‌های كشور به نهج البلاغه مجهز شوند، تمام اهداها در ارگان‌ها نهج البلاغه باشد. اگر كسی یك دور نهج البلاغه را بخواند و با سوز و گداز و احساسات آقا، آشنا شود، دیگر لازم نیست كه ما از زبان دیگران و شیوه‌های دیگر حضرت را معرفی كنیم.

بسیاری از خیرین در میلاد امیرالمؤمنین علیه السلام میلیون‌ها تومان خرج می‌دهند. بهتر است این پول‌های میلیونی صرف خرید نهج البلاغه و اهدای آن به خانواده‌ها و مخصوصا جوان‌ها شود.

گفتار امیرالمؤمنین باید در سال امیرالمؤمنین علیه السلام همه جا باشد. مبلّغان ما سعی كنند امسال كه سال امیرالمؤمنین علیه السلام است، نهج البلاغه را بالای منبر ببرند و از متن نهج البلاغه بخوانند. این كار تأثیر عجیبی خواهد داشت.

· مبلّغان: با تشكر از حضرت عالی به خاطر وقتی كه در اختیار ما گذاشتید.

   انشاء الله موفق و سربلند باشید.