فرهنگ تبلیغ (1)

نویسنده: معاونت تبلیغ دفتر تبلیغات اسلامی خراسان
نام نشریه: مبلغان، شماره 16

درآمد

با توجه به اهمیت و حساسیت روزافزون مقوله تبلیغ دینی و پیوند عمیق آن با حوزه‌های مخلتف علوم و روش‌های نوآمد به ویژه در عرصه اطلاع رسانی، بر آن شدیم تا در راستای رسالت خطیر خویش؛ یعنی، پاسداشت از اندیشه قویم دینی و تبلیغ بایسته آن از مآخذی همچون كتب، مجلات، ره توشه‌ها، گفتمان‌ها، همایش‌ها و گمانه زنی‌های تبلیغی اثری موضوعی پدید آوریم تا ضمن ساماندهی به تجارب و دیدگاه‌های مبلغان محترم به نحوه عرضه فرهنگ تبلیغ به گونه‌ای درخور، شكل دهیم تا هر یك از عناصر علمی این مجموعه در جای خود سامان یافته و مراجعه به آن میسر گردد.

امید كه تلاش حاضر گامی هرچند ناچیز در بارور ساختن و تعالی بخشیدن به فرایند علمی و عملی تبلیغ دینی باشد.

محتوای تبلیغ

اولویت‌های تبلیغ چیست؟

چه مطالبی را در تبلیغ بیان كنیم؟

- تبلیغ نسخه پیچی است. پیچیدن نسخه، قبل از دیدن مریض غلط است. تكیه بر ذهنیت خود - كه هر چه بلد هست آن را بگوید - اشتباه و خلاف اصول تبلیغ است.

- مبلغ باید ببیند كه از او چه می‌خواهند و آنچه را از او می‌خواهند، معقول است یا نه؟ آیا خواسته آنان با نیازشان مطابق است یا نه؟ آیا در توان خود مبلغ هست یا نه؟

- مطالب باید ناظر بر آنچه در جامعه است، باشد. چه جامعه كوچك خانواده چه جامعه بزرگ اجتماع

- مطالب منبر باید از جهاتی متناسب زمان و مكان، سطح فهم مخاطب، نیاز مستمع، اهمیت و ضرورت خود مطلب و... باشد.

- مطرح كردن مباحثی كه مبلغ خود به آن‌ها عمل می‌كند، تاثیر بیشتر دارد.

- آنچه از احادیث به دست می‌آید كه لازم است در تبلیغ گفته شود، عبارت است از:

1- محور بودن قرآن و تفسیر آن.

2- عقاید خصوصا بحث معاد - چرا كه یك ششم قرآن بحث معاد است - و بحث امامت.

3- اخلاق.

4- احكام و مسائل مبتلا به در سرتاسر رساله و نیز فروعات فقهی جدید.

5- پاسخ به شبهات.

6- نماز - كه همیشه انبیا و ائمه علیهم السلام حتی در آخرین لحظات عمر خود به آن سفارش كرده اند.

7- مسائل خانواده.

8- مسائل معیشتی و اقتصادی.

9- بحث امام زمان علیه السلام - كه شناخت امام زمان هر عصر ضروری است.

10- قلمرو دین و دنیا.

11- مسائل و مباحث عام و عمومی كه منجر به بیداری و آگاهی انسان می‌شود.

12- بیان جنبه‌های زمینی اهل بیت علیهم السلام، از بیان جنبه‌های آسمانی آن‌ها بیشتر باشد.

- پرهیز از طرح شبهات و اشكالات بدون جواب یا جواب ناقص و غیرقانع كننده، به طور كلی به مباحثی كه توان كافی برای پاسخ گویی به آن‌ها را نداریم، وارد نشویم.

- محتوای منبر دارای تنوع باشد.

- پیدا كردن ناگفته‌های گفتنی و ارائه دادن آن ها.

- ذكر مصائب اهل بیت علیهم السلام به طور شایسته.

- بیان ادعیه و تفسیر آن‌ها خصوصا صحیفه سجادیه.

- طرح نهج البلاغه و تفسیر آن.

- بیان و تحلیل تاریخ اسلام با استفاده از منابع مستند.

ابزار و روش‌های تبلیغ و بایسته‌های آن

- «روش تكریم‌» اكرام و احترام مردم.

- «روش تدریج‌» : همه مطالب را در یك مجلس نمی‌توان گفت و نباید گفت. قرآن به تدریج بر مردم قرائت شد.

- «روش تاخیر»: همه سؤالات را جواب ندهید. تاخیر و تامل در جواب ضروری است.

- «روش تبیین‌» : بیشتر سعی كنیم مطالب خود را خوب تبیین كنیم تا ذهنیت‌ها و سؤال‌ها درست شكل بگیرد.

- «روش تدافع‌» : دفاع از مسلمات اسلام، لازم است، البته به صورت معقول و منطقی. بددفاع كردن از دین كمتر از كوبیدن دین نیست.

- «روش پرسش و تشویق برای یافتن جواب‌» : پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام گاهی سخن را با یك سؤال آغاز می‌كردند.

- بسترسازی، برای بیان مطالب، خیلی مهم است. اهمیت مقدمه گاهی بیش از ذی المقدمه است. قبل از نمایاندن جمال زیبای دین، بسترسازی كنید. رخ زیبای دین را با تمهیدات لازم نشان دهید. كاری كه زلیخا برای نشان دادن جمال یوسف به زنان مصر انجام داد.

- بهره گیری از قوه تخیل: قوه تخیل ابزار نیرومندی برای تبلیغ است. در زمینه خیال پردازی می‌توان از ادبیات فارسی و اشعار شعرا كمك گرفت.

- اهمیت دادن به جلسات كوچك، زیرا بیشترین تاثیرات ذهنی و عاطفی در گروه‌های كوچك ایجاد می‌شود.

- در هر انسانی چهار آنتن (چشم، چهره، رفتار و گفتار) وجود دارد كه هم فرستنده پیام است و هم گیرنده آن. استفاده هنرمندانه از این چهار آنتن در تبلیغ ضروری است.

- با هیجانات می‌شود انسان‌ها را به كارهایی كشاند یا به حالاتی رساند اما نمی‌شود هیجانات را نگه داشت. لذا برای متدین كردن نسل نو نمی‌شود، تنها از هیجان استفاده كرد. عاطفه و خرد در كنار هم لازم است.

- تبلیغ گفتن نیست، رساندن است. باید مبلغ مطمئن شود كه مستمع پیام را گرفته است. پیامبر صلی الله علیه و آله می‌فرمود: «آیا نرساندم؟ و حضار جواب می‌دادند: «بلی، یا رسول الله!»

- انسجام پیام: محتوای تبلیغ هماهنگ باشد. صدر و ذیل سخن یكدیگر را نقض نكند.

- از دو عنصر، «بیم - امید» بشارت و انذار به مقدار لازم و متناسب استفاده شود. نه آن قدر خوف كه مایوس شوند و نه آن قدر رجا كه مغرور و جسور بر گناه شوند.

- تنوع در سخن و متنوع سخن گفتن، درباره یك مطلب سی شب سخنرانی غلط است.

- دعاهای پایان سخنرانی را می‌توان از مطالب گفته شده در منبر همان روز استفاده كرد تا نقش نتیجه گیری از مباحث مطرح شده در منبر را داشته باشد.

- تقسیم نگاه به مخاطبین در حین سخن، «ارتباط چشمی با مخاطبین به صورت عادلانه باشد.‌»

- تئاتر، فیلم، نمایش، كتاب، مجله، روزنامه و سخنرانی از انواع وسایل و ابزار تبلیغ به شمار می‌روند.

آفات تبلیغ و كاستی‌های آن

آفت در لغت: هر چیزی كه مایه تباهی و فساد چیز دیگر شود، آفت است.

آفات سخنرانی عبارت است از:

1- سكته‌هایی كه در وسط سخنرانی رخ می‌دهد.

2- یك نواختی موسیقی كلام در سخنرانی.

3- ناهماهنگی در حركات چشم، سر، دست با گفتار.

4- نارسایی در مقدمه سازی، ورود، خروج، اوج، دسته بندی مطالب و جمع بندی و نتیجه گیری.

5- نداشتن جسارت لازم و تحت تاثیر مجلس قرار گرفتن.

6- ناهماهنگی در تن صدا (اوج زیاد یا فرود نامتناسب) .

7- تكیه كلام‌های بی جا و كشیدن بعضی حروف.

8- استفاده نامناسب از روی نوشته بر فراز منبر.

9- كم محتوایی و كم مایگی سخن.

10- اشتباهات ادبی، لفظی و عدم مراعات زبان فارسی.

11- حاشیه رفتن و گریزهای نامناسب (پرانتزهای وسط صحبت) .

12- بكار نبردن تعابیر احترام آمیز.

13- وفانكردن به وعده اتمام سخن.

14- افراط و تفریط در تجلیل و نام بردن معصومین علیهم السلام و بزرگان.

15- شعر را با آهنگ صحیح شعری نخواندن.

16- غلوآمیز، افراطی و پرتاكید مطرح كردن برخی مسایل (چه در تشویق چه در تحذیر) .

17- لحن عتاب آمیز و سرزنش كننده.

18- شعاری مطرح كردن مسائل سیاسی.

19- استفاده از تعابیر و اصطلاحات عربی به طور زیاد و ترجمه نكردن آن ها.

20- ضعف و كمبود در جنبه اطلاعات عمومی.

21- خیلی معمولی و ساده بودن منبر (خطابی و آهنگین نباشد) .

22- تربیت نشدن صداها برای روضه خوانی و شعر.

23- صحیح و واضح نخواندن عبارات عربی.

24- نارسایی در ترجمه احادیث.

25- اعلام نشدن موضوع سخن.

26- انتخاب عنوان نازیبا برای سخن.

27- متناسب نبودن دعاهای آخر منبر.

28- پردامنه و پراكنده مطرح كردن بحث ها.

29- خودفراموشی «اتامرون الناس بالبر وتنسون انفسكم و انتم تتلون الكتاب‌» بقره / 44.

30- اشكالات گویشی در زبان و طرز بیان، از قبیل لهجه‌های محلی غلیظ و نامانوس.

31- ناتوانی و عدم تسلط در استفاده از كلمات، یا استفاده از كلمات نامفهوم (ابهام در تبلیغ) .

32- صدای ناهنجار و خشن.

33- واكنش عجولانه در مقابل شایعات.

34- انكار و رد واقعیات و مخالفت با فطریات.

35- مدح و تمجید بیش از حد از میزبان و بانی.

36- ساده لوحی و اطمینان و اعتماد به همه.

37- پرگویی ملال آور در توضیح مطالب.

38- دامن زدن به اختلافات مذهبی، محلی و قومی با توجه یا بدون توجه.

39- طرفداری از گروه یا شخص به جای طرفداری از سخن حق و موضوع حق.

40- نارسایی و نقص در وسایل پیام رسانی از قبیل بلندگو و...

41- غرور مبلغ، كه خود عوامل مختلفی دارد از جمله:

الف - تعریف‌های مستمعین.

ب - ارائه سخنرانی جالب و احساس موفقیت.

ج - كثرت جمعیت.

د - حضور مستمعین متشخص از لحاظ علمی، اجتماعی، سیاسی.

ه - مكان سخنرانی همانند مسجد جامع شهر، دانشگاه، آستان مقدس امام یا امام زاده.

و - سابقه سخنرانی و...

42- رفت و آمد با افراد بدسابقه.

43- حسد ورزیدن، و تحمل هم لباس را نداشتن.

44- تحلیل‌های غلط و سخنان ناروا و باطل و در نتیجه بدعت و التقاط. لطفا به آیات زیر توجه كنید:

- «لاتقف ما لیس لك به علم.‌» (اسراء / 36)

- «بل كذبوا بما لم یحیطوا بعلمه ولما یاتهم تاویله.‌» (یونس / 39)

- «زخرف القول غرورا.‌» (انعام / 112)

- «من فسر القرآن برایه فقد افتری علی الله الكذب.‌»

- «ولو تقول علینا بعض الاقاویل.‌» (الحاقه / 44)

45- اسیر عادات بودن مانند بازی با دكمه لباس، دست زدن به ریش، بازی با تسبیح، چشم‌ها را بستن و...

- سریع سخن گفتن (تندگویی) .

- تلخ سخن گفتن (آمرانه صحبت كردن) .

- حركات تند و سریع، حالت‌های اضطراب آمیز، عصبی و عجولانه.

مبلغ و بایسته‌های او

- اخلاص مبلغ

زیان می‌كند مرد تفسیردان                                         كه علم و ادب می‌فروشد به نان

كجا عقل، یا شرع فتوی دهد                                      كه اهل خرد دین به دنیا دهد

«سعدی‌»

- باید دانست كه شخصیت یك مبلغ، مقدم بر بیان اوست.

- احترام به شخصیت انسان‌ها و بزرگداشت عمر آن ها.

- تواضع مبلغ.

- رفق و مدارا و برخورداری از سعه صدر.

- خوش رویی.

- شهامت حق گویی.

- شهامت در گفتن «نمی دانم‌»

- احترام به توده مردم و طبقات محروم جامعه.

- پرهیز از مجالست با اغنیا و اشراف (نه طرد آن‌ها كند و نه جذب آن‌ها شود) .

- مشورت و نظرخواهی و انتقادپذیری.

- رعایت نظافت و تمیزی و مرتب بودن (آراسته، خوشبو و معطر)

- ساده زیستی.

- رعایت آداب اجتماعی - اخلاقی.

- عمل به گفتار.

- عفت خصوصا در مقابل زنان.

- مبلغ عالم باشد (در زمینه‌های عقاید، احكام، اخلاق، آداب، تفسیر قرآن، حدیث، تاریخ، مسائل روز و..) .

- مبلغ عادل باشد.

- مهم‌تر از همه مبلغ عاقل باشد.

- آشنایی با سخن و حفظ شروط بلاغت.

- برانگیختن توجه‌ها، مثلا با طرح سؤال و مكث كردن، توجه مردم را به سخنرانی جلب كند.

- كنترل صدا و آهنگ گویندگی.

- مبلغ با طهارت و وضو باشد.

- دو ركعت نماز قبل از منبر، (خود پرواز كنیم، بعد مردم را پرواز دهیم)

-. توسل به محمد و آل محمد قبل از منبر در كیفیت منبر بسیار مؤثر است.

- مبلغ با برخورد تند و سرد دیگران، از موضع خود عقب نشینی نكند.

- مبلغ بداند كه نه شخصیت درون گرا و نه شخصیت برون گرا برای تبلیغ به درد نمی‌خورد، بلكه شخصیت سالم لازم است، یعنی، شخصیتی كه از همه انواع شخصیت‌ها یك مقداری در وجودش هست كه در ارتباط با هر گروه از آن مقدار استفاده می‌كند.

- مهربان، نرم خو (مبلغ رحمت رحمانیه داشته باشد)

- عزت نفس.

- وعده دادن به جایزه و پاداش بعد از تهیه جایزه باشد.

- تعریف از خود اگرچه بدون قصد، ارزش گوینده را می‌كاهد و اثر سوء در مخاطب می‌گذارد.

تنظیم سخنرانی

- در مرحله اول باید توجه داشت كه مطلب نباید فدای صنعت منبر شود. همچنین باید دانست حرف خوب را در قالب خوب عرضه كنیم تا بیشتر اثر كند. البته نباید نیاز مردم و مخاطب از یاد برود.

- ابتدا مطالبی را كه می‌خواهد بگوید، جمع آوری كند.

- استفاده مطالب از منابع غنی اسلامی باشد.

- یادداشت مطالب بر روی كاغذ (فیش یا دفتر)

- یادداشت مآخذ مطالب و بیان مآخذ بر روی منبر.

- بررسی حرف‌هایی كه می‌خواهد بزند.

- مبلغ دو مطالعه داشته باشد: یكی برای فهم مطلب و دیگری برای روش تفهیم مطلب.

- اشكالات و سؤالات سخنان خود را فرض كند و جواب آن‌ها را آماده كند.

- هرچند اجمالی، جوانب موضوع سخن را بداند.

- پیام سخن خود را برای خود روشن بنویسد.

- در مدت زمان سخنرانی، مطلب را پخته تحویل دهد.

- لطایف، ضرب المثل، داستان، واقعه تاریخی و اشعار مناسب در نظر بگیرد و آماده كند.

- در آخرین لحظات نتیجه گیری كند.

- با مرثیه و روضه اهل بیت علیهم السلام مطلب را ختم كند.

- موضوع سخن، تاریخ، زمان آن و مكان سخنرانی را در دفترچه مخصوص این كار ثبت كند.

مرثیه و روضه در تبلیغ

- ذكر مصائب اهل بیت علیهم السلام ضروری است. البته به صورت گذرا، دلنشین، محزون، كوتاه، خوش نغمه، متناسب، با استفاده از اشعار و مقاتل صحیح.

- اطلاع داشتن مبلغ از دروغ‌ها و تحریفات در مرثیه‌ها، تا مبتلی به آن‌ها نشود.

- روضه با سخنان قبل از مرثیه و نیز با زمان سخنرانی متناسب باشد..

- مرثیه خوانی به «زبان محاوره‌ای‌» دلنشین‌تر است از مرثیه خوانی به «زبان كتابی‌»

- مبلغ نباید مرثیه را طوری بازگو كند كه خواری و ذلت خاندان نبوت از آن برداشت شود.

- از گفتن آمار جنگجویان یا كشته شدگان یا... خودداری شود.

- روضه طولانی و ملال آور نباشد.

- مبلغ مرثیه را بدون مقدمه چینی و زمینه سازی شروع نكند.

- مبلغ باید بداند هدف نهایی از مرثیه، «گریاندن‌» نیست و بر فرض كه هدف گریه باشد، این هدف وسیله را توجیه و مباح نمی‌كند تا به هر طریقی (حتی دروغ گفتن) مردم را گریه بیندازد.

- معمولا از تعابیری كه مخصوص همان زمان‌ها بوده است، استفاده شود؛ مثلا، به جای خیمه چادر یا سنگر و به جای عمود، كلمه «گرز» به كار برده نشود.

- مبلغ در مرثیه خوانی از این شاخه به آن شاخه نپرد.

- از خواندن روضه‌های سخت و مقتل‌های جانسوز پرهیز شود.

- كنایه در ذكر مصیبت بهتر از صراحت است.

مستمع و مخاطب

- مخاطب شناسی در تبلیغ بسیار مهم است. مبلغ موفق در واقع روحیه شناس، روان شناس و قیافه شناس است. باید دانست اولین اصل روان شناسی توجه به تفاوت‌های فردی انسان هاست.

- در شناخت مخاطب و شناسایی او عناصر زیر باید مورد توجه قرار گیرد:

-. توجه به سن افراد و گروه‌های سنی آن ها.

- توجه به جنسیت مخاطب (زن - مرد) .

- توجه به ملیت مخاطب (ایرانی، اروپایی، افغانی، كرد، ترك و..) .

- توجه به ظرفیت و درك افراد (چه توان ذهنی، چه هوش، چه عاطفی)

- دسته بندی اعتقادی (مؤمن، جاهل، معاند، مفسد، بی تعهد، بی تفاوت و..) .

- دسته بندی فرهنگی (باسواد، بی سواد، تحصیلات عالی، استادان، دكتر، مهندس و..) .

- دسته بندی اقتصادی (ثروتمند، بی پول، كم پول و..) .

- دسته بندی اجتماعی (مدیران، كارمندان و نیروهای خدماتی)

- دسته بندی جغرافیایی (جنوبی، شمالی، غربی، مركزی، مناطق مختلف، فرهنگ‌ها و آداب و رسوم مختلف)

- دسته بندی سیاسی.

- دسته بندی زبانی و لهجه ها.

- توجه به مهارت‌های اجتماع مخاطب (ورزشكار، هنرمند، موسیقی دان، صنعت كار، نقاش و... .

- توجه به رشد جسمانی افراد (چاق، لاغر، قدبلند، قد كوتاه و رنگ پوست)

- توجه به شرایط زیستی و محیط تربیتی.

- توجه به باورهای مذهبی و ظواهر مذهبی مخاطب.

- توجه به نیازهای مخاطب (نیازهای عام، نیازهای خاص)

- توجه به زمان مخاطب (چون مخاطب‌ها در دل زمان بزرگ شده اند)

- توجه به مكان، مكان شناسی (مسجد، مدرسه، جلسه عمومی، جلسه خصوصی، اداره، كارخانه، پادگان، بانك و...) .

- استفاده از كتاب‌هایی كه سخنرانی وعاظ را جمع آوری كرده، مانند: گفتار وعاظ. لازم به ذكر است حفظ عین آن سخنرانی‌ها برای منبر صحیح نیست. زیرا آن سخنرانی‌ها مخصوص مخاطبین خاص و در زمان گذشته بوده است. می‌توان از این كتاب‌ها استفاده‌های دیگری برد.

- احترام به شخصیت مخاطب در خطاب‌ها و مثال زدن ها.

- توجه به تمامی مخاطبین با ارتباط چشمی و تقسیم عادلانه نگاه به همه آن ها.

-. دانستن زمینه‌های تاثیرپذیری مخاطبین از قبیل:

- ارزش‌های جامعه و مهر صحت بر آن ها.

- توجه به مقاومت مخاطبین (روحیه‌های سرد و لیز، بی تفاوت، تشنه)

- ادای مطلب به صورت سمعی و بصری.

- نوآوری و نوگرایی.

- توجه به رهبران فكری جامعه و واسطه‌ها (مدیران جامعه، والدین، معلمان و..) .

آشنایی مختصر با سنین مخاطبان

كودكان:

- كودكان سنین دبستانی فوق العاده به شخصیت و نحوه كلام و صلابت الگوهای خود توجه دارند..

- با كودكان همواره با كلام موجز، شیرین و گویا باید سخن گفت.

- توجه بیشتر به نیازهای عاطفی ایشان تا آن جا كه شخصیت ما را منبع محبت دانند و تمایل درونی خود را برای معاشرت بیشتر نشان دهند.

- كودكان، بیش از گفتار، به رفتار و منش ما توجه دارند و رفتار ما را سرمشق خود قرار می‌دهند.

نوجوانان و جوانان:

- از نظر شخصیتی از حساسیت فوق العاده‌ای برخوردارند.

- بسیار جستجوگر و خریدار سخنان تازه و رفتارهای عاطفی - منطقی هستند.

- نیازها و انگیزه‌های متنوعی دارند.

- از كودكی بریده و در اندیشه پیوستن به دنیای بزرگسالان هستند.

- همواره در جستجوی هویت فردی و اجتماعی خود هستند البته در آئینه نگاه، رفتار و كلام دیگران.

- آرمان گرایی و مطلوب اندیشی از ویژگی‌های برجسته اینان است.

- نیازمند هدایت و حمایت هستند.

- سخن گفتن برای ایشان بسیار مهم است و لاجرم باید منطبق با ویژگی‌ها و نیازهای در حال تحول آن‌ها باشد.

- از صحبت‌های آمرانه، حاكمانه و تهدیدگر بسیار گریزانند (حذر از زبان تهدید و تحقیر)

- دوست می‌دارند با ایشان به زبان ساده، گیرا، صمیمی، حكیمانه، دوستانه و سینه به سینه سخن گفته شود.

- دوست می‌دارند به آن‌ها فرصت سؤال كردن، اعتراض و گاه مخالفت داده شود.

- دوست می‌دارند كه شخصیت آن‌ها به گونه‌ای كه هست، اگرچه از نظر ما مورد تایید نباشد، به عنوان یك واقعیت مورد توجه قرار گیرد.

- بر مبلغان و مربیان است كه نقاط مثبت شخصیت آن‌ها را مورد تایید، تكریم و تشویق قرار دهند.

- همه انسان‌ها محبت پذیرند و تنبیه گریز، این مطلب در نوجوانان و جوانان به مراتب بیشتر است.

- استدلال كلامی همراه با احساسات را بیشتر می‌پسندند و می‌پذیرند.

- زبان روز دنیا را دانستن و نیازهای جوانان را درك كردن زمینه پذیرش روانی آنان را بیشتر می‌كند.

بزرگسالان

- نشستن در كنار بچه‌ها برای بزرگسالان سنگین می‌نماید.

- با عقایدی خاص خو گرفته و پیر شده اند.

- كم حوصله و پرتوقع اند.

- معمولا سن آن‌ها از سن مبلغ بیشتر است. لذا رعایت احترام آن‌ها ضروری است..

- وجود آن‌ها در مجالس غنیمت و قیمتی است.

- مبلغ مخاطبین را با نام بشناسد و در غیبت آن‌ها از احوال آن‌ها جویا شود.

علل خستگی و بی حوصلگی مخاطب و مستمع

- یكنواختی نوع بحث و عدم تنوع در مطالب.

- یكنواختی تن صدا و استفاده نكردن از زیر و بم صدا و سكوت به موقع و حركات دست و سر...

- سنگینی نوع مطالب.

- عدم استفاده از لطایف و عواطف.

- طولانی شدن سخنرانی.

 (پیش از آن كه مستمعین برای تمام شدن سخنرانی لحظه شماری كنند، صحبت را تمام كنید)

- بدموقع بودن زمان سخنرانی.

- نامطلوب بودن مكان و جلسه برگزاری سخنرانی از نظر:

الف - تهویه هوا

ب - نور

ج - سرد و گرم بودن

د - سر وصدای بیرون جلسه و داخل جلسه

ه - نامناسب بودن صدای بلندگو.

- طول كشیدن برنامه‌های قبل از سخنرانی.

- نامناسب بودن جای منبر، مثلا، مستمع واعظ را نمی‌بیند.

- همزمان بودن زمان سخنرانی با یك برنامه دیگر مانند: پخش فیلم یا ورزش از تلویزیون.

- فشار كار مستمعین و خستگی كار روزانه.

- مسافت زیاد و فاصله زیاد محل سخنرانی و منزل مستمعین.

- كارآمد نبودن موضوع سخنرانی یا متناسب نبودن موضوع سخن با مستمعین.

ادامه دارد... .