جلوه‌هایی از هجرت‌های علما (2) (شیخ عبد الكریم حائری یزدی)

تجدید حیات حوزه علمیه قم توسط مهاجری عالم و پارسا

تاریخ اسلام صفحات درخشانی را در خود جای داده است كه هر یك پرده از كارها و خدمات ارزنده انسان‌های الهی بر می‌دارد، در این میان فصل (هجرت) و آثار پربركت آن از درخشش ویژه‌ای برخوردار است. از هجرت نبی مكرم اسلام صلی الله علیه و آله از مكه به مدینه گرفته، تا هجرت انسان‌های وارسته و عالمان تربیت شده در فرهنگ غنی قرآن و عترت كه با توجه به سؤولیت خطیر خویش، رنج سفر و مشكلات بی شمار آن را به جان خریده، منشا آثار گرانقدری شده اند و هر چه زمان می‌گذرد بر اهمیت و شكوه خدمات آنان افزوده می‌گردد.

در این رهگذر به عالم وارسته‌ای از دیار یزد بر می‌خوریم كه با هجرت‌های خویش عملا جایگاه این سنت حسنه را به نمایش گذاشت.

محقق یزدی در سال 1267 «قمری‌» در روستای «مهرجرد» یزد دیده به جهان گشود، پدرش به پاس این نعمت الهی او را «عبد الكریم‌» نامید كه از كودكی آثار نبوغی سرشار در او نمایان بود. علاقه‌اش به تحصیل و فراگیری علوم و معارف اسلامی سبب شد تا از همان اوان جوانی به شهرها و نقاط مختلف سفر كند. بدین منظور وارد حوزه علمیه یزد شد و با آنكه بهره‌های زیادی برد ولی گمشده خود را در جائی دیگر می‌دید.

هجرت به عراق

«شیخ‌» برای سیراب شدن از زمزم زلال اهل بیت علیهم السلام و چشمه جوشان معارف قرآن، به قصد قبله گاه دل‌ها، كربلای معلی بار سفر بست. او پس از دوازده سال اقامت در كربلا راهی مرقد مطهر امیرالمؤمنین علی علیه السلام شد تا از فیوضات و بركات این بارگاه با عظمت توشه برگیرد.

مدت زیادی از اقامت وی در نجف اشرف نمی‌گذشت كه باز بنا بر احساس وظیفه تصمیم گرفت به كربلا برگردد، چرا كه حرم خامس آل عبا علیهم السلام پس از رحلت آیت الله فاضل اردكانی در سال 1302 «قمری‌» شكوه و رونق خود را از دست داده بود، حاج شیخ وارد این دیار ملكوتی شد تا به ركود و خاموشی سرزمین جهاد و شهادت خاتمه دهد، و نام حائری (1) را برای خود برگزید، و در مدت اقامت خویش، از هیچ تلاشی دریغ نمی‌كرد تا جائی كه رونق و حیات مجدد حوزه علمیه كربلا را باید مرهون هجرت ایشان دانست.

هجرت به اراك

آیت الله حائری كه از سفره علم و معرفت توشه‌ها برگرفته بود، برای انجام مسؤولیت ارشاد و تبلیغ، به دعوت مردم اراك در سال 1332 «قمری‌» وارد این شهر شد. تلاش و كوشش معظم له سبب شد تا آن شهر چهره دیگری به خود گرفته، و در اندك زمانی جزء مراكز بزرگ علمی محسوب شود.

حضرت امام خمینی رحمه الله در آن ایام، جوانی بیست ساله بود كه با شنیدن آوازه این عالم بزرگ راهی اراك شد و از محضر پرفیضش نهال جان خویش را سیراب ساخت تا روزگاری دیگر به بار بنشیند.

هجرت به قم

«قم‌» ، شهری است كه از دیرباز سابقه درخشان داشته و به عنوان حرم اهل بیت علیهم السلام مورد توجه و عنایت خاص ائمه اطهار علیهم السلام بوده است. و به عنوان مركزی برای شیعه معروف بوده، همواره در جریانات مختلف علمی، سیاسی و فرهنگی سهم قابل توجهی داشته است.

این شهر به علت حضور استوانه‌های علم و تقوا در آن، در صحنه‌های مختلف سیاسی و فرهنگی حركت چشمگیری داشته و در اثر زحمات عالمان والا مقامی همچون «فیض كاشانی‌» و «میرزای قمی‌» (اعلی الله مقامهما) رونق خاصی به خود گرفته بود. ولی مدت زیادی نگذشت كه این دوره سپری شد و قم آن شور و حال را از دست داد.

حضرت آیت الله حائری یزدی پس از هشت سال اقامت پربار در اراك، بنا بر دعوت مردم قم در سال 1340 «قمری‌» وارد این شهر شد تا ثمره سال‌ها تجربه خود را در اعتلای اسلام عزیز بكار گیرد.

هنگامی كه وارد این شهر شد با وضعیت اسف بار حوزه و مدارس علمیه مواجه شد و آنچه بیشتر از هرچیز او را ناراحت كرده بود و رنج می‌داد، وضعیت طلاب جوانی بود كه به علت نداشتن برنامه، استادان متبحر و دلسوز و نظم لازم، عمر خویش را تلف می‌كردند. این اوضاع باعث شده بود كه ایشان بارها بفرمایند: «چه می‌شد اگر حوزه علمیه قم سر و سامان می‌گرفت.‌»

این آشفتگی‌ها با رویاروئی گسترده استعمارگران در مقابل اسلام مصادف بود. آنان پس از مبارزات طولانی با مسلمین كه همگی با شكست مواجه شده بود، این بار از راه مبارزه سیاسی - فرهنگی وارد كشورهای اسلامی شده بودند و با سیاست تقسیم سرزمین‌های وسیع كشورهای مسلمان به نقاط كوچك، قصد به انزوا كشیدن و نابودی آن‌ها را داشتند.

در این میان استعمار انگلیس كه از مبارزات روحانیت خاطرات تلخی به یاد داشت با به قدرت رسیدن رضاخان فرصت را نیمت شمرده، به مبارزه جدی با این قشر حساس به پا خاست تا شاید مانع واقعی خود را از سر راه بردارد، و از آن جا كه حوزه‌های علمیه كانون تربیت انسان‌های آگاه و مبارز بوده كه هرگز با این جرثومه‌های فساد سرسازش نداشته اند و ندارند مقابله با این مركز را در راس برنامه‌های خود قرار داد.

رضاخان به عنوان مجری سیاست‌های استعمار در ایران در مقابل مسلمانان ایستاد و با توجه به فرهنگ مبتذل غرب و قانونی جلوه دادن آن، به مبارزه با ارزش‌های اسلامی برخاست و قصد محو كامل اسلام را داشت. صحنه‌های تكان دهنده خشونت‌های رضاخانی صفحه‌های سیاهی از تاریخ ملت ایرانند كه تا ابد فرا روی انسان‌ها قرار دارد.

در چنین موقعیتی حساس، مهمترین اقدام، احیاء حوزه‌های علمیه به نظر می‌رسید كه اگر این كار صورت نمی‌گرفت و تلاش‌های به جای شیخ نمی‌بود معلوم نبود چه بر سر اسلام و مسلمین می‌آمد. این مجاهد نستوه و خستگی ناپذیر، در سنگر علم و تقوا برای احیاء ارزش‌های اسلامی به پا خاست و با هجرت به شهر مقدس قم شجره طیبه‌ای را غرس كرد كه امروز جهان اسلام از ثمرات شیرین آن بهره می‌برد.

امام راحل درباره این شخصیت فرموده اند:

«در بزرگی آیت الله حائری همین مقدار بس كه توانست در آن زمان سخت كه رضاشاه تصمیم داشت حوزه و روحانیت را نابود كند، حوزه‌ها بلكه روحانیت را حفظ كند و این امانت را به ما داده است تا ما به دیگران رد كنیم. (2) ‌»

این هجرت آثار بسیاری در پی داشت كه مهمترین آن‌ها به دو بخش «علمی‌» و «سیاسی - فرهنگی‌» تقسیم می‌شود.

آثار و بركات علمی

الف - تاسیس و بنیانگذاری حوزه علمیه قم

همچنانكه اشاره شد فعالیت حوزه علمیه قم به معنی واقعی با ورود حضرت آیت الله حائری یزدی آغاز گردید و با تلاش و كوشش مستمر این مرد الهی روز به روز رونق از دست رفته را بازیافت تا جائی كه امروز با اینكه بیشتر از هفتاد سال از آن زمان نمی‌گذرد، قم را به عنوان «ام القرای جهان اسلام‌» می‌شناسند و چشم امید همه آزادگان عالم به خصوص مسلمانان مظلوم به این پناهگاه واقعی دوخته شده است، و قم دیروز اكنون رهبری جهان اسلام را به عهده نگرفته است مگر با رنج‌ها و مشقاتی كه بزرگان ما تحمل كرده اند.

ب - فعال كردن مدارس و سر و سامان بخشیدن به آن‌ها

ایشان در این راستا از علماء بزرگ و مدرسین با فضیلت دعوت می‌كرد تا از اقصی نقاط برای بر پانمودن محافل درس و بحث راهی قم شوند، زیرا موقعیت حساس آن عصر اقتضا می‌كرد تا قم به عنوان كانون تشیع تقویت شود، كه از آن جمله عالم عظیم الشان «محدث قمی‌» بود.

ج - تغییر روش آموزش در حوزه‌های علمیه

در این زمینه با توجه دادن طلاب به ژرف نگری و درس و بحث علمی، هیئت ممتحنه‌ای را تشكیل دادند تا به امور امتحانات طلاب بپردازد كه تا آن زمان بی سابقه بود.

د - تربیت شاگردانی عالیقدر كه هر كدام منشاء آثار و بركات ارزنده‌ای شده‌اند.

فعالیت‌ها و آثار سیاسی، فرهنگی

گرچه احیاء حوزه علمیه، خود بزرگترین حركت سیاسی فرهنگی در مقابل استعمارگران به شمار می‌آمد، ولی معظم له از مقابله مستقیم با حركت‌های ضد ارزشی رژیم حاكم عصر خود باز نایستاد.

از اقدامات مهم آیت الله حائری مقابله با پدیده استعماری كشف حجاب بود كه از مهمترین اقدامات رضاخان در راستای محو فرهنگ اسلامی به شمار می‌رفت. ایشان با تعطیل كردن نماز جماعت خویش، و ترغیب و تشویق مردم به مقاومت و ایستادگی در برابر این حركت، به مبارزه برخاست. همچنین مبارزات دیگر شیخ در صحنه‌های مختلف سیاسی در تاریخ ثبت است.

هنگامی كه از وی درباره تكلیف شرعی در مقابل كشف حجاب سؤال شد، در حالی كه از خشم و ناراحتی صورتشان برافروخته شده بود فرمودند: «مساله دین است، ناموس است، تا پای جان باید ایستاد.‌» سپس تلگرافی به رضاخان زده و خشم خود را از این موضوع ابراز داشتند.

گرچه حوزه علمیه قم حتی در آن عصر خفقان به خوبی توانست رسالت خویش را به انجام برساند و جایگاه این مركز حیاتی روشن گردید، اما پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری بزرگ پرچمدار اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله و مجدد شریعت نبوی در این قرن، حساسیت این مركز مقدس و تلاش‌هایی را كه در راستای آن صورت گرفت بیشتر نمایان كرد و هر روز كه از عمر انقلاب می‌گذرد ما به عظمت و شكوه آن بیشتر از گذشته پی می‌بریم.

امروز شاهدیم كه علاوه بر ده‌ها هزار طلبه‌ای كه از نقاط مختلف كشورمان به این سرچشمه معارف اهل بیت رهسپار می‌شوند، هزاران انسان پاكباخته با تحمل تمام سختی‌ها و ناملایمات، محدودیت‌ها را به جان خریده و به این دیار هجرت می‌كنند تا خود از معارف الهی سیراب شده، با سینه‌ای مملو از معرفت، داروی درد «قوم‌» (3) خویش را به مقتضای زمان و شرائط آن‌ها بشناسند و همچون طبیبی حاذق با رجعت خویش آب حیاتی برای قلوب میلیون‌ها انسان در اقصی نقاط این كره خاكی شوند.

سرانجام او پس از به بار نشستن این درخت پر ثمر، در حالی كه هشتاد و یك سال عمر پربركت را پشت سر گذاشته بود در هفده ذیقعده سال 1355 به لقاء حق پیوست.

اینك مائیم و این شجره طیبه‌ای كه با هزاران خون دل كاشته شده، رشد كرده و به بار نشسته و بر همگان به ویژه پرچمداران این كانون مقدس لازم است كه همچون سلف صالح خویش نیازها و شرائط حساس عصر خویش را به خوبی بشناسند و علم هجرت را بر دوش گرفته، چراغ هدایتی برای آیندگان باشند. (*)

· پاورقــــــــــــــــــــی

1) حائر در لغت به گودالی گفته می‌شود كه در آنجا آب جمع می‌گردد، از این رو زمین كربلا و قتلگاه شهداء این نام را به خود گرفته است. «مجمع البحرین ماده حار‌»

2) سرگذشت‌های ویژه، ج 5، ص 165.

3) فلولا نفر من كل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین ولینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون.‌» توبه/122.

* - برای تدوین مجموعه «جلوه‌هایی از هجرت‌های علماء» از منابع زیر استفاده شده است:

قرآن كریم؛ المراجعات، شرف الدین عاملی؛ روضات الجنان، میرزا محمدباقر موسوی خوانساری؛ اعیان الشیعه، سیدمحسن امین؛ مجله نامه فرهنگ، شماره 9؛ علامه امینی مصلح نستوه، سیدعلی رضا سیدكباری؛ شرف الدین عاملی چاووش وحدت، مصطفی قلی زاده؛ نواب صفوی سفیر سحر، سیدعلی رضا سیدكباری؛ سید عبدالحسین لاری پیشوای تنگستان، سیدعلی رضا سیدكباری؛ محقق ثانی مقتدای شیعه، محمدجوان پیچان؛ شیخ طوسی خورشید ابرار، علی رضا شهروی؛ شیخ عبدالكریم حائری نگهبان بیدار، سعید عباس زاده.