شیوه برگزارى جلسات پرسش و پاسخ
نام نشریه: مبلغان، شماره 46
انسان موجودی پرسشگر
مبلغ آگاه و دلسوز قبل از برگزاری جلسات پرسش و پاسخ، باید در نگرش خویش كنكاشی داشته باشد كه آیا به این جلسات بصورت ابزاری توجه دارد و به دلیل اعتقاد عمیق به پرسشگری انسان به این حركت روی آورده است. نگاه دقیق مبلغ در این عرصه موجب می‌شود كه با متانت و اعتقاد قلبی این جلسات را تشكیل داده، كارشناسانه و متین هدایت كند.
انسان موجودی دارای عقل و اندیشه است و به لحاظ توان پی بردن به راز مجهولات، همواره باپاسخ به حس كنجكاوی خود، احساس هویت انسانی می‌كند و با تلاش برای یافتن و پی بردن به علوم جدید، روح حقیقت جوی خویش را سیراب و در این راه بطور عجیبی احساس شادی و لذت می‌كند.
برخی از انسانها برای پاسخ به این نیاز ژرف و عمیق خود در طول تاریخ مشكلات طاقت فرسایی را به جان خریده و انواع لذتهای مادی را دراین مسیر قربانی كرده‌اند. همه اختراعات، اكتشافات و پیشرفتهای علمی بشر مرهون همین حس كنجكاوی است و هرگونه تغییر در زندگی بشر از غارنشینی تا تسخیر فضا و كنكاش در اعماق دریاها و پی بردن به راز اتمها و پرواز بربال امواج و تبدیل كره بزرگ زمین به دهكده جهانی و... بازتاب همین پرسشگری آدمی است.
دربین علومی كه برای آدمی جذاب بوده و در ادوار مختلف حیات خویش به درك آن علاقه نشان داده است، چند موضوع بسیار اساسی در حیطه آفرینش است؛ چگونه آفریده شده؟ آفریننده او كیست؟ وظیفه او در برابر آفریننده اش چیست؟ و درنهایت به كجا خواهد رفت؟ و سرانجام، جهان چه خواهد شد؟
روزها فكر من این است و همه شب سخنم كه چرا غافل از احوال دل خویشتنم
زكجا آمده ام آمدنم بهر چه بود به كجا می‌روم آخر ننمائی وطنم
انسان به دنبال آنست كه آفریننده خود را بشناسد، غرض از آفرینش خود را بداند، و به دنیای پس از مرگ پی ببرد، كه اینها در حیطه علم كلام و مباحث اعتقادی است. پس از شناخت و اعتقاد به خدا و قیامت، این پرسش برای او مطرح است كه چگونه از آفریننده نعمتهای فراوان جهان تشكر كند، و این حوزه عبادات است. پس از آن می‌خواهد بداند كه وظائف اجتماعی، سیاسی و... كه آفریننده اش برای او مشخص كرده كدام است تا به آنها عمل كند. این مسائل نیز بخشی از معارف دینی را شامل می‌شود.
امروزه ادیان الهی بویژه اسلام به این سؤالات پاسخ می‌گویند. همچنین بصورت عقلانی فلسفه اسلامی به مبانی این سؤالات می‌پردازد و علماء اسلام با استفاده از منابع دینی و با استدلالهای فلسفی به گونه‌ای این پرسشها را پاسخ می‌گویند كه اندیشه را قانع و درون آدمی را آرام سازند.
سؤالات مذكور برای همگان؛ در هر سطحی از آگاهی كه باشند، مطرح است و مبلغان دینی باید بر اساس دریافتهای اسلامی خود و با استدلالهای قانع كننده سعی نمایند به تناسب سطح فكر مخاطبان، همگان را در یافتن پاسخ و اقناع فكر و اندیشه یاری كنند.
همانگونه كه در قرآن و روایات اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام اهتمام به پرسشها و پاسخ و یا هدایت آن پرسشها در مجرای درست آن موج می‌زند.
قرآن و پرسشگری
روحیه كنجكاو و پرسشگر آدمی در قرآن مجید مورد توجه بوده و در آیات بسیاری به این امر پرداخته شده كه شایسته است نكاتی در مورد این آیات مطرح می‌كنیم.
1. در آیات بسیاری سؤال مردم عینا با واژه یسئلونك و یا اذا سئلك بیان شده و قرآن به پاسخ سؤالات پرداخته است و این نشان دهنده اهتمام قرآن به پاسخگویی و توجه به اندیشه و روح كنجكاو و جستجوگر آدمی است.
2. در مواردی سؤالی مطرح شده ولی از آنجا كه پرسش بی‌مورد و یا بی‌فایده بوده، قرآن پاسخ نگفته و یا آنكه اگر سؤالی كه مطرح شده جواب آن از اهمیت ویژه برخوردار نبوده، قرآن ضمن جواب اجمالی بصورت مفصل به بخشی پرداخته كه مورد نیاز مخاطبان است، این موضوع در ادامه مقاله خواهد آمد.
3. در موارد بسیاری قرآن خود ایجاد سؤال كرده تا روح كنجكاو آدمی را فعال سازد و گاهی این عمل در شیوه تبلیغ پیامبران علیهم السلام نیز دیده شده است كه در اینجا نمونه‌هایی از هر دو مورد بیان می‌شود.
الف) قرآن مجید می‌فرماید:
- «احسب الناس ان یتركوا ان یقولوا آمنا و هم لایفتنون » ؛ (1) «آیا مردم خیال كردند كه اگر گفتند ایمان آوردیم رها شده و آزمایش نمی‌شوند.»
- «ا لم یان للذین آمنوا ان تخشع قلوبهم لذكر الله و ما نزل من الحق » ؛ (2) «آیا برای افراد با ایمان زمان آن نرسیده كه قلوبشان در برابر یاد خدا و آنچه از حق نازل گشته خاشع گردد.»
- «الم‌تر كیف فعل ربك بعاد» ؛ (3) «آیا ندیدی پروردگارت با قوم عاد چه كرد؟»
- «ا لم‌تر كیف فعل ربك باصحاب الفیل » ؛ (4) «آیا ندیدی خدایت با اصحاب فیل چه كرد؟»
ب) حضرت یوسف علیه السلام برای هدایت دوستان زندانی خود یك سؤال اساسی مطرح و مخاطبان خود را به تفكر وا می‌دارد.
«ا ارباب متفرقون خیر ام الله الواحد القهار» ؛ (5) «آیا خدایان متفرق بهترند یا خدای یكتای قهار.»
همه این پرسشها و پرسشهای فراوان دیگری كه از این نوع در قرآن آمده، زمینه فكر و اندیشه را برای انسان ایجاد می‌كند.
4. مطلب دیگری كه در فرهنگ قرآن بدان توجه گشته آنست كه طرح سؤالات بی‌حساب از رهبری كه آدمی با دلیل و برهان حقانیت او را یافته، حركتی نابجا معرفی گشته است. از قصه حضرت خضر و حضرت موسی علیهما السلام در قرآن، مخاطب در می‌یابد كه اگر در حد موسی بود و رهبری مورد اعتماد مانند حضرت خضر علیه السلام یافت باید تبعیت كند و از سؤالهای بی‌مورد بپرهیزد. حضرت خضر علیه السلام می‌گوید:
«فان اتبعتنی فلا تسئلنی عن شیی ء حتی احدث لك منه ذكرا» ؛ (6) «اگر از من تبعیت كردی از آنچه انجام می‌دهم هیچ سؤال مكن تا وقتی كه من از آن تو را آگاه سازم.»
موسی علیه السلام از جانب خداوند به حضرت خضر علیه السلام رسیده است، پس فردی كه مورد اعتماد تام واقع شده نباید لحظه لحظه از هر عمل او سؤال شود.
ما هم اگر با دلیل و برهان به حقانیت قرآن و كلام خداوند بودن آن پی بردیم، پس از آن نباید از راز هر حكم و دلیلی سؤال كنیم و در صورت عدم دریافت فلسفه حكمی، آن حكم را باطل بپنداریم.
ایجاد فرصت برای طرح سؤالات دینی
از آنجا كه تبلیغات دینی ما غالبا بصورت سخنرانی و ارائه مطلب از سوی گوینده القاء می‌شود، مردم دراین جلسات بطور بایسته فعال نبوده و معمولا زمینه طرح سؤالات و بیان مشكلات فكری برایشان فراهم نمی‌شود؛ از اینرو ایجاد زمانی خاص برای طرح سؤالات مردم، كاری شایسته و بسیار ارزشمند است.
فضاهای طرح سؤالات
برای بیان سؤالات مردم، مبلغ می‌بایست حتما زمانهائی را اختصاص دهد و صبورانه سخنان آنان را شنیده و به راهنمایی و هدایتشان بپردازد. زمانها و فضاهای طرح سؤال می‌تواند به شیوه‌های ذیل برگزار شود:
1. پس از نماز صبح و عشاء، برای سؤالات خصوصی و احكام زمانی مشخص شود.
2. حدود یكساعت قبل از غروب آفتاب، برای سؤالات اعتقادی، راهنمایی و مشاوره در امور خانوادگی و اجتماعی، حل اختلافات و اصلاح مشاجرات و... می‌تواند اختصاص یابد.
3. در هفته یك شب برای طرح سؤالات عمومی و پاسخ به آنها مناسب است.
4. برای بانوان به دلیل احكام ویژه و مشكلات خاص آنان می‌توان زمانی رامشخص ساخته و برای اداره آنان از زنان مبلغه و یا همسران روحانیون استفاده كرد.
توجیه و كنترل عملكرد این افراد، لازم است توسط روحانی پیگیری شود.
5. اختصاص زمانی در هفته برای پاسخ به سؤالات فرهنگیان، دانشجویان، معلمان و نیروهای اهل مطالعه، می‌تواند كارساز باشد.
شیوه برگزاری جلسات
از بین همه فضاهایی كه برای پاسخ به سؤالات مردم بر شمردیم، برگزاری جلسات عمومی پرسش و پاسخ از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. زیرا اداره كارشناسانه آن، از سویی دارای تاثیر گسترده و از سوی دیگر دارای حساسیت خاصی است، به حدی كه عدم كنترل آن گاهی ضایعات جدی به دنبال خواهد داشت؛ از اینرو به برخی از مسائلی كه باید در این جلسات مورد توجه قرار گیرد اشاره می‌شود؛ گرچه برخی از این مسائل در جلسات پرسش و پاسخ صنفی و یا خصوصی هم می‌تواند كارساز باشد.
1. از آنجا كه جلسات پرسش و پاسخ در برخی از مواقع با هیجان و استرس همراه است و این هیجان از سویی شنوندگان و از سوی دیگر گوینده را مورد فشار روحی قرار می‌دهد، لازم است عوامل افزایش دهنده فشارهای عصبی مورد كنترل قرار گیرد؛ از اینرو مكان برگزاری جلسات باید از جهت حرارت، برودت، محل نشستن شنوندگان، نور كافی، صوت، و... مورد توجه قرار گیرد؛ چون هر كدام از این عوامل می‌تواند آرامش جلسات پرسش و پاسخ را تحت تاثیر قرار دهد.
2. شروع جلسه با تلاوت آیاتی از قرآن مجید باشد كه زمینه ساز رشد روحیه معنوی و آمادگی بیشتر برای پذیرش كلام حق خواهد بود.
3. اعلان شود كه سؤالات بصورت كتبی مطرح شود.
4. حیطه موضوعات مورد بحث مشخص شود، كه آیا از مباحث اعتقادی، اخلاقی، سیاسی، احكام و... كدامیك مورد پرسش و پاسخ قرار می‌گیرد.
5. اگر جلسه مخصوص بانوان بوده و اداره كننده آن یكی از مبلغین است، سعی شود حتی الامكان با حضور چند مرد میان سال و یا سالمند برگزار شود.
6. پس از طرح سؤال و قبل از پاسخگویی، به حاضران - در جلسه - فرصت داده شود تا در صورت آمادگی پاسخ سؤال را بیان كنند و پس از آن، مبلغ جواب نهائی را مطرح كند.
7. زمان جلسه به حدی طولانی نشود كه برای شنوندگان خسته كننده باشد.
8. پس از جلسه، كسانی كه سؤال كرده‌اند مورد مهر بیشتری قرار گیرند تا جرئت طرح سؤال و گفتگو با مبلغ را از دست ندهند.
9. پس از اتمام جلسه، حتما مبلغ دقایقی را در جمع صمیمی شركت كنندگان بنشیند. این حركت فوائد بسیاری دارد كه به چند مورد اشاره می‌شود:
الف) كسانی كه بخواهند برای درك بیشتر با مبلغ سخن بگویند، فرصت مناسبی می‌یابند.
ب) حدود موفقیت جلسه در گفتار افرادی كه گرداگرد مبلغ می‌نشینند مطرح، و نقاط ضعف و قوت مشخص می‌شود.
ج) شنوندگان احساس نمی‌كنند كه مبلغ سخنانی گفته و با سرعت معركه را ترك كرده است.
د) در این نشستهای صمیمی تاثیرات تربیتی فراوانی وجود دارد كه گاهی از خود سخنرانی كمتر نیست.
ویژگیهای پاسخ گوینده
مبلغ برای دستیابی به اهداف تبلیغی خود در جلسات پرسش و پاسخ، باید ویژگیهایی را لحاظ كند كه گاهی عدم توجه به آنها موجب شكست، سرخوردگی و بی‌آبرویی برای مبلغ گشته، مشكلات فراوانی را به دنبال خواهد داشت. در اینجا به برخی از این ویژگیها در دو بخش «ویژگیهای ظاهری » و «روحی روانی » می‌پردازیم.
ویژگیهای ظاهری
در همه جلسات - بویژه مجالس پرسش و پاسخ - مبلغ با رعایت مسائل ذیل می‌تواند موفق‌تر عمل كند:
1. لباس مبلغ كامل باشد؛ یعنی لباس كامل روحانیت را در برداشته و حتی جوراب هم پوشیده باشد؛ زیرا كسری لباس ظاهری شهامت فرد را در سخن گفتن و همچنین، تمركز ذهنی گوینده را كاهش داده، در موارد بسیاری موجب حواسپرتی مخاطبان می‌گردد و از سوی دیگر اگر مخالفین حاضر در مجلس بخواهند نسبت به مبلغ خرده گیری كنند، همین امر زمینه را برای آنان فراهم می‌سازد.
2. لباسها نظیف بوده، از پوشیدن لباسهای پاره، چروك خورده و عمامه نامنظم خودداری شود.
3. موی سر و صورت اصلاح شده و در عین حال شانه كرده و منظم باشد.
4. اگر مبلغ كتاب، دفتر، جزوه و یادداشت همراه دارد، منظم و آراسته بوده، به هیچ وجه آشفته، پاره و یا نامنظم احساس نشود.
5. از آنجا كه برخی از مردم با حساسیت زیادی رفتار روحانیون و بستگان آنان را زیر نظر دارند، اگر مبلغ فرزند پر تحرك و شلوغی دارد، از همراه بردن در این جلسات پرهیز كند؛ زیرا هر حركت غیرقابل انتظار او افكار مردم را مشوش می‌كند.
6. مبلغ از همراه داشتن كیف و تزئینات خیلی جذاب و یا رفتارهایی كه دلالت بر ناز پروردگی و نشان دهنده رفاه زدگی است، باید پرهیز كند.
7. از حساسیت نسبت به نشستن در جای مخصوص و یا صدر مجلس كه نشان دهنده توقع بی‌جا و انتظار زیادی است بپرهیزد؛ همانگونه كه پیامبر صلی الله علیه و آله در جلسات بگونه‌ای می‌نشستند كه افراد غریبه ایشان را نمی‌شناختند.
ویژگیهای روحی روانی
مسائلی را كه از جهت روحی روانی باید گوینده در جلسات پرسش و پاسخ رعایت كند، امور فراوانی است كه اكنون به مواردی اشاره می‌شود:
1. سعه صدر: فردی كه از جهت روحی توان شنیدن سخنان مخالف یا كلمات نیش دار را ندارد، نمی‌تواند جلسات پرسش و پاسخ را با متانت اداره كند. مبلغ باید با آرامش سخنان را بشنود، سپس با وقار و متانت به پاسخ بپردازد.
گاهی مبلغ در فراز و نشیبهای بحث، از كوره در رفته و با پرخاش به سؤال كننده، مشكل ایجاد می‌كند و گاهی مكتب و مجموعه‌ای را كه احساس می‌كند سؤال كننده طرفدار آن است، مورد تعرض قرار می‌دهد. این رفتارها گوینده را شكست خورده و طرف مقابل را موفق جلوه می‌دهد.
2. شادابی چهره: در طول بحث باید مبلغ لبخند آرامی بر لب داشته و جلسه را پیش ببرد و هیچ گاه چهره‌ای مضطرب، دستپاچه و ناآرام از خود نشان ندهد.
3. مبلغ باید آمادگی پذیرش حق را داشته، اگر مطلب حقی را شنید بزرگوارانه بپذیرد كه در روایت آمده است: «تواضع للحق تكن اعقل الناس؛ (7) در برابر حق كرنش كن تا عاقل ترین مردم باشی.»
4. از نظر روحی توان آن داشته باشد كه اگر مطلبی را نمی‌داند با صراحت بگوید «نمی دانم، مطالعه می‌كنم و در جلسات بعد پاسخ می‌گویم.»
5. هر گاه در حین بحث احساس مشكل نمود، یك لحظه به خداوند توجه كند و ضمن اظهار عجز، در دل بگوید: «خدایا! می‌خواهم از دین تو دفاع كنم، مرا كمك كن.» همین یك آن توجه، در بسیاری از مواقع موجب نزول بركات می‌گردد.
6. اگر در جلسه‌ای بخوبی بحث اداره شد و شیطان آدمی را به غرور علمی كشاند، مبلغ سعی كند در همان حال به خدا توجه كرده و بگوید: خدایا! یك آن مرا به خود وامگذار كه حتما آبرویم خواهد رفت.
هدایت محتوایی
از آنجا كه جلسات پرسش و پاسخ به لحاظ كمی و كیفی، خصوصی و یا عمومی بودن و... متفاوت است، بایدها و نبایدهای گوناگونی به تناسب هر كدام می‌تواند مطرح شود، لیكن از آنجا كه بسیاری از مسائل می‌تواند برای همه جلسات و در هر حال مطرح باشد و فقط از حیث شدت و ضعف متغیر است، ما مسائل مشترك را در این فصل مورد بحث قرار می‌دهیم.
1. مبلغ باید حیطه بحث و پرسشها را مشخص كرده، به دنیای بی‌كران چراهای بی‌مرز وارد نشود و قبل از شروع، موضوع جلسه را مطرح كند و از حاضران بخواهد درباره همان موضوع سؤالات خود را مطرح كنند.
2. لازم است براساس موضوع جلسه، مبلغ حتی الامكان مطالعات خود را به روز كرده و با حضور ذهن وارد جلسه شود.
3. از شیوه «الكلام یجر الكلام » در هنگام پاسخگویی به سؤالات بپرهیزد؛ زیرا بحثهای بیش از حد حاشیه ای، شنوندگان را خسته و آزرده می‌كند.
4. از پاسخگویی به برخی از سؤالات باید پرهیز كند.
قرآن مجید می‌فرماید: «یسئلونك عن الساعة ایان مرسیها قل انما علمها عند ربی » ؛ (8) «درباره قیامت از تو سؤال می‌كنند، كی فرا می‌رسد؟ بگو: علمش فقط نزد پروردگار من است.»
مبلغ كه به همه علوم اولین و آخرین و عالم غیب مسلط نیست تا همه سؤالات را پاسخ گوید.
5. بعضی از سؤالات كاملا فنی است و باید از متخصصان پرسیده شود. اگر سؤالی مطرح شد كه در فضای اطلاعاتی مبلغ نیست، باید سؤال كننده را به اهل فن ارجاع دهد.
قرآن مجید می‌فرماید: «فاسئلوا اهل الذكر ان كنتم لا تعلمون » ؛ (9) «اگر نمی‌دانید از اهل ذكر سؤال كنید.»
این یك اصل عقلانی است كه از اهل خبره سؤال شود. حال اگر مردم وظیفه دارند از اهل فن سؤل كنند، گوینده هم اگر اهل فن نیست نباید پاسخ گوید.
6. گاهی سؤالی مطرح می‌شود كه پرداختن به جواب آن خیلی ضروری نیست. مبلغ می‌تواند ضمن پاسخگویی اجمالی، بحث را به زاویه‌ای كه ضروری است بكشاند و آن بحث را مطرح كند. قرآن مجید می‌فرماید: «یسالونك ماذا ینفقون قل ما انفقتم من خیر فللوالدین والاقربین والیتامی والمساكین وابن السبیل وما تفعلوا من خیر فان الله به علیم » ؛ (10) «از تو سؤال می‌كنند چه چیز انفاق كنند؟ بگو: هر خیر و نیكی كه انفاق می‌كنید، باید برای پدر و مادر و نزدیكان و یتیمان و مستمندان و درماندگان در راه باشد. و هر كار خیری كه انجام دهید، خداوند از آن آگاه است.»
در اینجا پرسشگر از اینكه چه چیز انفاق كند سؤال می‌كند، قرآن جواب می‌دهد: هر چه خیر بر او اطلاق شود وخوب است انفاق كنید، لیكن این زاویه كه به چه كسانی انفاق شود مهم است و در عین حال از آن سؤال نشده است؛ ولی قرآن به آن می‌پردازد كه ابتداء به پدر و مادر، بعد خویشان، سپس....
7. برخی از افراد پرسشگر فقط دنبال كنجكاوی بی‌جا و گاهی وسواسی هستند كه در موارد بسیاری با سؤالات بی‌حساب برای خود مشكل می‌آفرینند. قرآن مجید می‌فرماید: «لا تسئلوا عن اشیاء ان تبد لكم تسؤكم » (11) ؛ «از چیزهایی سؤال نكنید كه اگر برای شما آشكار شود شما را ناراحت می‌كند [و دچار مشكل می‌شوید].»
یكی از مصادیق سؤالات بی‌جا قصه گاو بنی اسرائیل است كه حضرت موسی علیه السلام از آنان خواست گاوی را بكشند و آنان سؤالات زیادی مطرح كردند و هر چه به نشانیهای گاو افزوده شد، مشكل آنان بیشتر شد. در روایتی آمده است كه اگر آنان همان اول یك گاو معمولی را می‌كشتند مشكل حل می‌گشت.
8. مبلغ در پاسخگویی به سؤالات نباید به هیچ وجه طرفدار حزب و یا گروهی شناخته شود، بلكه تنها براساس ملاكهای قرآن و روایات باید مردم را راهنمایی كند و تشخیص مصداق را به خود آنان واگذارد.
9. در این جلسات به هیچ وجه نباید به توجیه خطاهای مسئولین پرداخت، بلكه حداكثر می‌توان گفت كه نباید از مسئولین انتظار عصمت داشته باشید. در هر صورت اشتباه دیگران را نباید توجیه كرد.
10. ممكن است سؤالی نوشته شده باشد كه اگر مطرح شود، در ذهن شنوندگان شبهه ایجاد می‌كند، در حالی كه آن شبهه در بین مردم شایع نشده است. باید از طرح چنین پرسشهایی و پاسخگویی به آن در محافل عمومی خودداری كرده، به سؤال كننده گفته شود كه برای پاسخ شخصا بعد از جلسه یا در فرصتی دیگر مراجعه كند.
در اینجا باید اذعان كرد كه توجه به حیطه گستره شبهه و شناخت صحیح آن بستگی به هنر و شناخت دقیق اجتماعی مبلغ دارد.
11. گاهی مطلبی سؤال می‌شود كه مربوط به قشر خاصی است و طرح آن در بین عموم مردم خلاف نزاكت تلقی می‌شود. این سؤالات باید در بین همان گروه در جلسه مخصوص مطرح شود؛ مثلا نوجوانی از علائم تكلیف می‌پرسد، مبلغ می‌تواند با ظرافت و خیلی جدی در جمع عموم مطرح كند، ولی راه دیگری هم وجود دارد و آن اینكه بگوید در جلسه مخصوص نوجوانان توضیح می‌دهم. در آن جلسه، مخاطبان بهتر می‌توانند سؤال كرده، ابهامات را مرتفع كنند.
12. برخی از شبهات نیاز به یك یا چند سخنرانی مستقل دارد، مبلغ می‌تواند به مردم قول دهد كه در یك یا چند جلسه به آن شبهه خواهد پرداخت و پس از مطالعه دقیق و جامع در سخنرانیهای خود به آن بپردازد.
همچنان لازم به ذكر است كه طرح پرسشهایی در سخنرانیهای مستقل و پاسخگویی به آن در صورتی زیبنده است كه شبهه در بین اكثر مردم مطرح و تاثیر منفی گذاشته باشد اما اگر مردم از شبهه‌ای بی‌خبرند، طرح آن، خود مشكل آفرینی است.
13. برخی از سؤالات را می‌توان برای كسانیكه توان درك مطلب را دارند پاسخ گفته و برای كسانی كه نسبت به آن حیطه نا آگاه هستند، به آرامی و لطافت پاسخ نگفت.
شخصی از حضرت علی علیه السلام در مورد قدر سؤال می‌كند، حضرت می‌فرمایند: «بحر عمیق فلا تلجه؛ (12) دریای ژرفی است، در آن فرو نرو.»
فرد دیگری سؤال می‌كند، حضرت چون توان علمی او را قابل درك می‌یابند، می‌فرمایند: «لا جبر ولا تفویض بل امر بین امرین؛ (13) نه جبر و نه تفویض است، بلكه امری بین این دو امر است.» پس گاهی یك سؤال به فردی پاسخ گفته شده و به دیگری توصیه می‌شود كه به دنبال جواب آن نباشد.
پی نوشت:
1) عنكبوت/2.
2) حدید/16.
3) فجر/6.
4) فیل/1.
5) یوسف/39.
6) كهف/70.
7) كافی، ج 1، ص 15؛ بحارالانوار، ج 1، ص 125.
8) اعراف/187.
9) نحل/43.
10) بقره/215.
11) مائده/101.
12) بحار الانوار، ج 5، ص 56 و 97 و 110.
13) همان، ج 5، ص 11.
افزودن دیدگاه جدید