نكته‌هایی برای سخنرانی در مجالس ترحیم

مقدمه

برای هر فرد متوفّی گاهی چندین مجلس بزرگداشت اعمّ از: سوّم، هفتم، چهلم، سال و... برگزار می‌شود. در این مجالس، اقشار مختلف مردم از هر طیف و طرز فكر و سلیقه و از هر پست و مقام شركت دارند. بسته به موقعیت اشخاص صاحب مجلس، حتی افرادی در این مجالس شركت می‌كنند كه به خاطر موقعیت شغلی، كمتر توفیق شرف یابی به مسجد را داشته اند.

تجربه ثابت كرده است كه برخی از این مجالس، پرجمعیت‌تر و باشكوه‌تر و در عین حال، تأثیرگذارتر برگزار می‌شود؛ از این رو فرصت و موقعیت بسیار مغتنمی است تا مبلّغ دینی بتواند از آن بهره برداری كند؛ زیرا در فضای چنین جلساتی تا حدود زیادی دلها آماده پذیرش سخنان و مطالب سخنران است. بنابراین، برای بهتر برگزارشدن سخنرانی در این گونه مجالس، نكاتی را یادآور می‌شویم:

پرهیز از موضوعات تكراری

بسیار مشاهده می‌شود كه در مجالس ترحیم، مبلّغین فقط آیات مربوط به مرگ، نظیر آیات «اِنَّا لِلَّهِ وَاِنَّا اِلَیهِ راجِعُونَ» (1) ، «كُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ» (2) و... را می‌خوانند و اندكی تفسیر كرده، چند دقیقه‌ای موعظه می‌كنند و با نقل حكایت و ذكر مصیبتی، منبر خود را پایان می‌دهند.

متأسفانه این مسئله برای روحانیانی كه در یك منطقه كوچك مستقر هستند، (چه در شهرهای كوچك، چه در روستاها و چه در ادارات و سازمانها و...) بیشتر اتفاق می‌افتد.

از آنجا كه در مناطق كوچك، اكثر مدعوّین با یكدیگر مراوده و آشنایی دارند، غالباً در مجالس نیز به نحو اشتراكی حضور می‌یابند. حتی گاهی اوقات فقط نام مجلس تغییر می‌كند و بیشتر شركت كنندگان كسانی هستند كه در جلسات قبل نیز حضور داشته اند؛ از این رو در این گونه موارد كه كم هم نیست، تنوع در سخنرانی و مطالب از ضروریات تبلیغ است.

رعایت مقتضای حال

مبلّغ محترم باید از لحاظ برخورد با افراد، در مجالس دقت داشته باشد. لبخند، بذله گویی افراطی و... تأثیر سخن را در این گونه سخنرانیها كه مجلس حزن و عزاست، پایین می‌آورد و شاید در مواردی موجب رنجش خاطر صاحبان عزا نیز بشود.

گزینش موضوع مناسب و غیر تكراری

مبلّغ گرامی می‌تواند پس از خواندن خطبه، یك آیه در موضوعات زیر و یا موضوعات متناسب دیگر را قرائت كند؛ موضوعاتی نظیر: چیستی مرگ و حكمت آن، آیات اثبات حشر، آیات حساب، شفاعت، شهادت دادن اعضا در قیامت، درجات ایمان، خلود و جاودانگی در آخرت، فضل ایمان و اوصاف متقین، احوال متقین و مجرمین در قیامت، محبت خدا، صبر، توكل، ابتلا، خوف و رجا، معاد و....

برای دست یابی بهتر و راحت‌تر به این موضوعات و نظایر آنها، رجوع شود به فرهنگهای موضوعی تفاسیر، بالاخص تفسیر المیزان و نمونه و یا كتب معتبری كه درباره این موضوعات نوشته شده است.

ابراز همدردی با بازماندگان

پس از قرائت خطبه و آیه با ترجمه (3) - كه شایسته نیست بیش از 3 دقیقه طول بكشد - صاحبان عزا و حضّار را تسلیت و سرسلامتی بدهد و سعی كند هر چه بیشتر جانب اخلاص را رعایت كند و در نحوه تسلیت گفتن دقت كافی داشته باشد. بنابراین، نباید تحت تأثیر موقعیت مادّی و مقام و منصب متوفّی یا بستگان و یا حضّار قرار گیرد و متوفی را بیش از آنچه كه هست، مورد تقدیر و تمجید و تعریف قرار دهد. فقط در بعضی موارد مبلّغ مجاز است با استفاده از آیات و روایات، متوفی را مورد تقدیر قرار دهد. به عنوان مثال، متوفی از علما و دانشمندان مؤمن و مخلص بوده است و یا اینكه فرد مسلمان خیری بوده كه به حال مردم نفع داشته و در كارهایی كه كرده، مشهور به اخلاص باشد و مثلاً مدرسه یا مسجد ساخته و یا كاری عام المنفعة انجام داده است و یا اینكه فردی بوده كه در راه خدمت به اسلام و مسلمین جانش را از دست داده و نظایر این افراد.

البته قابل ذكر است كه وظیفه روحانیان مستقر، در این گونه موارد بیش از اینهاست و شایسته است مبلّغان سعی كنند كه از ابتدای مراسم (4) ، یعنی غسل و تكفین و تشییع و تدفین و پس از آن تا جایی كه به روحانی مربوط است، در مراسم شركت داشته باشند؛ زیرا حضور پررنگ و مخلصانه روحانی در این مجالس، سبب علاقه مندی بیش از پیش مردم به روحانیت و دین می‌شود.

سعی در برقراری نظم

در بعضی از مناطق، رسم بر این است كه مدعوّین پس از ورود به مسجد، بدون حفظ حرمت سخنرانی، تقاضای فاتحه می‌كنند و یا با صدای بلند بازماندگان را تسلیت و سرسلامتی می‌دهند. این كار تا حدودی نظم مجلس را به هم می‌زند و باعث حواس پرتی گوینده و شنوندگان می‌شود. جهت رفع این معضل، به صاحبان عزا كه معمولاً دمِ در مسجد ایستاده و به مدعوّین خیرمقدم می‌گویند، گفته شود كه هنگام ورود حضار، آنها را توجیه نمایند كه در بین سخنرانی تقاضای فاتحه نكنند و یا بسیار آرام این كار را انجام دهند كه حواس دیگران پرت نشود؛ هر چند در صورت امكان، ترك این كار بهتر است.

انتخاب و قرائت حدیثی زیبا و متناسب با موضوع مجلس

از آنجا كه مجلس ترحیم را نمی‌توان بدون یاد قیامت یا مرگ و یا مانند آنها آغاز كرد، بهتر است پس از قرائت خطبه و آیه، مبلّغ حدیثی زیبا و تكان دهنده از مرگ یا بعد از مرگ را بخواند. این حدیث را می‌تواند از كتب معتبر نظیر: نهج البلاغه، منازل الآخرة، معاجم حدیثی شیعه و یا كتب معتبر دیگر كه درباره مرگ و معاد نوشته شده است، انتخاب كند و مجموعاً روایت و ترجمه و توضیح مختصر آن را به مدّت 7 الی 10 دقیقه بخواند.

پس تا این مرحله، قرائتِ خطبه و سرسلامتی دادن و خواندن آیه و حدیث با ترجمه مجموعاً بهتر است بیش از 10 الی 12 دقیقه طول نكشد. توجه داشته باشید كه اگر برنامه‌های دیگری مانند: نماز جماعت، پذیرایی، رفتن بر سر مزار متوفّی و... در پیش نباشد و فضای جلسه نیز پذیرا باشد، مجالس ترحیم را می‌توان تا 45 دقیقه ادامه داد و بیش از این به مصلحت نیست و موجب خستگی حضار می‌شود؛ مگر در موارد استثنایی و به اقتضاء شرایط محیطی و فرهنگی مخاطبان.

انتخاب موضوع سخنرانی مناسب

اكنون به اصلی‌ترین بخش سخنرانی می‌رسیم كه با توجه به نوشته‌های ابتدای مقاله مبنی بر حضور اقشار مختلف مردم در مجلس، مبلّغ باید با آگاهی كامل از وضعیت مجلس صحبت خود را ادامه دهد؛ یعنی موضوعی مستقل را به عنوان محور صحبتهای خود انتخاب كند. موضوعات اخلاقی از اهمّ موضوعاتی است كه انتخاب و تشخیص موقعیت آن ظرافت و دقت زیادی می‌طلبد؛ امّا می‌توان موضوعات زیر را نیز جهت سخنرانی انتخاب كرد.

تقوا و آثار فردی و اجتماعی آن، آثار و عواقب گناهان، دنیا از نظر اسلام، مال و استفاده از آن از دیدگاه اسلام، محاسبه نفس، كفران نعمت، مراقبه، احترام و آبروی مؤمن، اهمیت نماز و بالاخص نماز جماعت، حقوقِ افراد بر یكدیگر (حق زن بر شوهر، حق مرد بر زن، حق فرزندان بر والدین و حق والدین بر فرزندان) ، اشتغال به لهو و لعب، شناخت امام زمان علیه السلام و ارتباط با آن حضرت، تربیت دینی در سنین مختلف، توسل به اهل بیت علیهم السلام، قرآن بهترین آیین نامه زندگی، ذكر و یاد خدا، موجبات رضایت الهی، موجبات خشم الهی، حساب در قیامت، حق الناس، حق اهل بیت علیهم السلام بر مسلمانان و....

مبلّغ گرامی باید بین موضوع سخنرانی و مصادیق اجتماعی آن ارتباط برقرار كند و سعی كند از آموزه‌های دینی پاسخ و راه حلّ معضلات را بیان كند و تأكید نماید كه اگر آموزه‌های دینی در جامعه اجرا شود، قطعاً مشكلات و معضلات و مفاسد اجتماعی و جنگ و جدالها و اختلافات و... از میان خواهد رفت.

این گونه مجالس زمان خوبی برای اظهار مشكلات فرهنگی منطقه است. مبلّغ با توجه به حضوری كه در منطقه دارد و یا با توجه به آنچه از مؤمنین و معتمدین مؤمن و واقع بین شنیده است، می‌تواند معضلات را شناسایی كند و با در میان گذاشتن آن با مردم، آنها را از آثار و پیامدهای سوء گرفتاریها، برحذر دارد؛ مثلاً در صورتی كه مردم از لحاظ دینی و اخلاقی مشكلی دارند كه قابل تذكر است، با دلسوزی و اهمیت دادن به موضوع، پیرامون آن صحبت كند و با استناد به احادیث و روایاتِ حضراتِ معصومین علیهم السلام و قرآن مجید ایشان را متوجه كند كه مشكل مزبور از دیدگاه اسلام مورد نكوهش است و هرگز نباید با امور ناشایستی كه برای مردم به صورت رسم و یا مُد یا فرهنگ در آمده است، به صورت شخصی و یا دستوری برخورد شود؛ مثلاً اگر در منطقه‌ای افراد ثروتمندی زندگی می‌كنند كه شاید اهل خمس و زكات دادن نباشند، باید دلسوزانه به آنها تذكر داد و می‌توان پیرامون خمس، انفاق، كمك به مستمندان، ارزش وقف و موقوفات، ساختِ اماكن عام المنفعة، كمك به جوانان در امر ازدواج، قرض الحسنة، كفالت ایتام، تعمیر و تجهیز اماكن عام المنفعة و... صحبت كرد.

امّا در مورد داستانها، می‌توان از بین داستانهایی كه جنبه الگویی دارد، به زندگی اهل بیت علیهم السلام و فرازهای مورد نظر، اشاره كرد و باید از گفتن داستانهای معمولِ منبریان كه مستمعین هم آنها را بلدند، پرهیز شود.

جوان امروز باید بداند كه در عصر ماشین و تكنولوژی نیز می‌توان آن گونه زیست كه الگوی دیگران شد. بدین منظور، می‌توان از داستانهای زندگی شهدا و ترجیحاً شهدای منطقه و اولیا و صلحای معاصر نظیر: حضرت امام رحمه الله، مقام معظم رهبری، مراجع تقلید معاصر و... استفاده كرد؛ زیرا با این كار هم دِین خود را نسبت به انقلاب ادا نموده ایم و هم فرهنگ پاكی و ایمان را در ضمن دستاوردهای نظام مقدس جمهوری اسلامی بیان كرده ایم.

بعضی از گناهان و معضلات اجتماعی را نمی‌توان بی پرده موشكافی و تشریح و تبیین كرد. گناهانی مثل: زنا، شُرب خمر، منكرات جنسی و... از این مقوله اند؛ از این رو این موارد را به وسیله نهی‌های روایی باید گوشزد نمود؛ امّا درباره مضرّات آن نیز می‌توان به صورت سربسته و اجمالی به مؤیدات علمی استناد كرد و در این نوع انذار، باید به گونه‌ای سخن راند كه خدای نخواسته مصداق اشاعه فحشاء نشود؛ حتی زمانی كه كسی از مبلّغ در این زمینه‌ها سؤالاتی دارد، مبلّغ باید مراعات زی طلبگی را بنماید تا خدای نخواسته باعث وهن روحانیت نشود و در بعضی از موارد استفاده از شیوه «تغافل» پسندیده است.

دقت در هنگام ذكر مصیبت

بعضی اوقات مبلّغ به اشتباه، خاطرات متوفی را به عنوان ذكر مصیبت نقل و یا در لا به لای مصیبت خوانی استفاده می‌كند. بهتر است از این مورد پرهیز شود؛ چرا كه فقط اهل بیت علیهم السلام هستند كه سزاوارند برای ایشان گریسته شود و با یاد آنها مجالس عطر و بوی معنوی بگیرد و فیوضات رحمانی نازل گردد و جمع حاضر ثواب ببرند.

گاهی نیز مبلّغ به جای تسكین دادن درد فراقِ متوفی، داغدیدگان را بیشتر داغ می‌كند! یعنی با ذكر بعضی از خاطرات، فقدان متوفی را امری ناگوار جلوه می‌دهد و خدای نخواسته نوعی اعتراض به امر الهی می‌كند. بنابراین، بهتر است مبلّغ سعی كند با استشهاد به آیات و روایات، مسئله مرگ را تبیین كند.

همچنین باید از مقایسه مستقیم بین بازماندگانِ متوفی و داغدیدگان اهل بیت علیهم السلام پرهیز شود؛ چرا كه اصلاً این سنخ شأنیت بین ما و ایشان علیهم السلام وجود ندارد. البته با اشارات كلّی اگر این مقایسه انجام شود، اشكال ندارد؛ مثلاً بگوید: وقتی به بعضی افراد مصیبتی می‌رسد، چنین و چنان می‌شوند و یا چنین و چنان حالتی پیدا می‌كنند؛ در حالی كه اهل بیت علیهم السلام این گونه نیستند و....

نحوه دعای ختم مجلس

چون قصد ما این است كه از لحظه به لحظه این مجالس نهایت استفاده برده شود؛ لذا می‌توانیم در پایان مجلس نیز از دعاهایی كه بارِ تبلیغی دارند، استفاده كنیم. البته باید توجه داشته باشیم كه نباید دعای ختم مجلس خیلی طولانی شود و در حدّ یك دقیقه و یا یك و نیم دقیقه كافی است.

به تناسب موضوعِ سخنرانی می‌توان دعاهایی را انتخاب كرد؛ مثلاً اگر در مورد قرآن صحبت شده، چنین دعا كنیم: خدایا! زندگی ما را بر محور تعالیم قرآن قرار بده! یا: ما را با قرآن محشور بفرما! و یا ما را با قرآن مأنوس بفرما! و... .

· پاورقــــــــــــــــــــی

1) بقره / 156.

2) آل عمران / 185.

3) می‌توان آیه و ترجمه آن را پس از تسلیت گفتن نیز قرائت كرد؛ یعنی حتماً لازم نیست كه قبل از تسلیت گفتن خوانده شود.

4) ممكن است تلقین محتضر نیز جزء این مراسم باشد.