آسیب شناسی استفاده از روش فطرت محور در تبلیغ دین

چکیده 
یکی از حوزه های آسیب شناسی تبلیغ دینی، روش تبلیغ دین است. تبلیغ دین در سه حوزه اخلاق، عقاید و احکام صورت گرفته و روش فطرت در هر سه حوزه کارایی دارد. در این پژوهش آسیب های روش فطرت در دو دسته آسیب های نظری و آسیب های عملی مورد بررسی قرار می گیرند. آسیب های نظری شامل غفلت، وسوسه علمی، گمان ورزی و عقل متعارف است و در آسیب های عملی خودبینی، هوس مداری، تکبر، دنیاگرایی مورد بحث قرار گرفته است.
واژگان کلیدی: آسیب شناسی، تبلیغ، فطرت، دین، آسیب شناسی تبلیغ.

مقدمه 
فطرت در فرهنگ و معارف اسلامی جایگاه ویژه ای دارد به طوری که در قران و احادیث معصومین به عنوان یکی از اصول جهان بینی اسلامی مطرح شده است. دانشمندان اسلامی نیز نظریه فطرت را در کتب تفسیر، کلام و اخلاق مورد توجه قرار داده و به آن استناد کرده اند. در روزگار معاصر نیز با توجه به بحث های جدید در حوزه معرفت دینی، این بحث بیشتر مورد عنایت قرار گرفته و البته گاه مورد اعتراض و انتقاد نیز قرار گرفته است. می توان ادعا کرد که هر نوع آموزش و تبلیغی که به منظور تغییر رفتار و نگرش انسان صورت گیرد بدون پیوند با خاستگاه فطری آن، ریشه دار و اصیل نخواهد بود و همین امر ضرورت پژوهش در این حوزه را آشکار می سازد. (مقدمه کتاب فطرت و دین، ربانی گلپایگانی، ص 14)
اهمیت پرداختن به شیوه های تبلیغ نیز به حدی است که رهبر معظم انقلاب می فرمایند «اگر چنانچه ما به شیوه تبلیغ توجه نکنیم و به آن نپردازیم هیچ کاری نکرده ایم.» (روزنامه جمهوری اسلامی، 28/10/61) به دلیل روشن شدن بحث لازم است برخی اصطلاحات در این زمینه از جمله تبلیغ، تبلیغ دین، روش فطرت محور و آسیب شناسی روشن شود.

مفهوم شناسی
تبلیغ، واژه ای عربی از باب تفعیل و معنی لغوی آن، رساندن و رسانیدن است. (المفردات فی الالفاظ القرآن، راغب اصفهانی، ص 144) در اصطلاح نیز شاید بلیغ ترین تعریف در این زمینه رساندن مجموعه اطلاعاتی به مخاطب، به منظور اقناع و برانگیختن احساسات وی به سود یا بر ضد یک موضوع باشد. (دانشنامه جهان اسلام، الویری، ج ۶، ص ۴۴) آن چه در این نوشتار منظور نظر است، تبلیغ دین است که عبارت است از رساندن پیام الهی به عنوان یک تکلیف اسلامی و محتوای پیام عبارت است از رسالت و دستورات آسمانی با هدف اتمام حجت و هدایت انسان ها به سوی کمال، که به دور از هرگونه تحریف و خلاف گویی صورت می پذیرد. (ره توشه مبلغ ویژه حج، رهبر، ص 41) بحث فطرت و دین از مسائل مهم دین پژوهان است. یک معنای فطرت، تطابق دین مخصوصاً ادیان آسمانی با سرشت و فطرت انسان است. یعنی دین بر حسب نیاز و تلازم ذاتی انسان بوده و نازل شده است. (پاسخ به شبهات کلامی، قدران قراملکی، ج 1، ص 191) در واقع منظور از فطرت، نحوه خاصی از آفرینش است که حقیقت انسان به آن نحو سرشته شده و جان انسانی به آن شیوه خلق شده است. (فطرت در قرآن، جوادی آملی، ص 255)

دین و ارزش های آن زاده فطرت انسان است، پس راه و روش تبلیغ آن نیز برگرفته از فطرت است.

آسیب شناسی نیز به معنای شناخت ریشه ها، علل و عوامل آسیب ها و ضعف هایی است که در محتوا، روش ها و مخاطب شناسی تبلیغات دینی وجود دارد که ممکن است با اصل دین و معرفت دینی در تضاد قرار بگیرد و به دین ضربه بزند. (آسیب شناسی تبلیغات دینی، رستمی نیا، ص 90-91 )
دین و ارزش های آن زاده فطرت انسان است، پس راه و روش تبلیغ آن نیز باید برگرفته از فطرت باشد به گونه ای که بتوان بدون افزودن و منتقل کردن چیزی از بیرون، اقدام به استخراج معادن و بازکاوی آنها کرد. (اشاره به حدیث الناس معادن کالمعادن الذهب و الفضه، بحار، 58،65 و 106) بر این اساس یکی از روشهایی که برای تبلیغ دین به کار گرفته می شود روش فطرت است.
فطرت انسانی در همه افراد بشر یکسان است. زبان مشترک، زبان فطرت است که هم همگانی، تغییرناپذیر و همواره ثابت و پایدار است. (تعاون و تبادل فرهنگی در قرآن و حدیث، حق پناه، ص 188) چنان که در قرآن به این امر تصریح شده است «فاقم وجهک للدین حنیفا فطرت الله التی فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله ذلک الدین القیم و لکن اکثر الناس لایعلمون». (روم:30) «پس روی خود را با گرایش تمام به حق، به سوی این دین کن با همان سرشتی که خدا مردم را بر آن سرشته است. آفرینش خدای تغییرپذیر نیست، این است همان دین پایدار ولی بیشتر مردم نمی دانند» و گاهی اوقات خطاب های فطری در قرآن وجود دارد که عمق وجود انسان را نشانه می رود و سعی در تنبه انسان می کند چنان که می فرماید: «أفی الله شک فاطر السماوات والأرض». (ابراهیم:10)
قلمرو فطرت در سه حوزه دین یعنی احکام، عقاید و اخلاق گسترده است. از دیدگاه قرآن اصول معارف نظری و احکام از فطرت انسانی سرچشمه می گیرد. 

علامه طباطبائی: روش در افعال اختیاری انسان معنا پیدا می کند.

فطری بودن معارف دینی می تواند به این معنا باشد که این معارف مستقیماً از نهاد انسان ها برخاسته هر چند از وجود آن آگاه نباشند. با این همه فطرت، علت تامه اعتنا کردن انسان به چنین معرفت های فطری نیست، به این دلیل که انسان موجودی مختارست. روش فطرت نیز در حوزه دین از اکراه و اجبار به دور است اینجاست که سخن علامه مبنی بر این که روش در افعال اختیاری انسان معنا پیدا میکند، قابل درک است چرا که فطرت نیز به عنوان یک روش از این قاعده مستثنی نیست. (المیزان، طباطبایی، ج 6، ص 273)
بر این اساس انسان در برابر پیام های فطرت دو گونه عکس العمل می تواند داشته باشد چون دو گونه عامل در فطرت تأثیر دارند، عواملی که می توانند باعث شکوفایی فطرت یا ویرانگر آن باشند. در واقع اختیار انسان زمینه ساز این دو عکس العمل است. این تأثیرها در اصل واقعیت فطرت نیست، بلکه در ترتب آثار و نتایج عملی آن است. (المیزان، طباطبایی، ج 6، ص 273؛ فطرت و دین، ربانی گلپایگانی، ص 85)

آسیب های روش فطرت محور
برای شناسایی بهتر این آسیب ها، می توان از دو دسته آسیب های نظری و آسیب های عملی سخن گفت. این آسیب ها مانع شکوفایی فطرت انسان و مؤثر بودن این روش برای تبلیغ معارف دینی است. موانع نظری شامل غفلت، وسوسه علمی، گمان ورزی و عقل متعارف است. موانع عملی نیز شامل خودبینی، هوس مداری، تکبر، دنیاگرایی و ... است (فطرت در قرآن، جوادی آملی، ص 392 -3) که به اختصار در هر مورد بحث می کنیم.

1- آسیب های نظری
1-1- غفلت 
از عدم توجه انسان به واقعیت ها و حقایق در قرآن با واژه غفلت یاد شده است. غفلت سبب می شود انسان از حرکت علمی برای شناخت و شهود حق و حرکت عملی برای شکوفایی فضایل نفسانی محروم شود و این مانع رسیدن انسان به کمال است، (همان، ص 393) البته غفلتی که علت آن عدم توجه فرد و ناشی از حاکمیت نفس است که در این صورت انسان در مقابل آن مسئول است.

دو گونه عامل در فطرت تأثیر دارند. این تأثیرها در اصل واقعیت فطرت نیست، بلکه در ترتب آثار و نتایج عملی آن است.

1-2- وسوسه علمی یا شیطانی
در آموزش های اسلامی عقیده بر این است که انسان همواره تحت تأثیر دو انگیزه متضاد قرار می گیرد که یکی انسان را به رشد و کمال و دیگری وی را به سقوط و هلاکت راهنمایی می کند که در این حال وسوسه نام دارد. وسوسه رأی انسان را جای وحی یا عقل مبرهن قرار می دهد و قادر است وهم و خیال را به جای عقل و موهوم و متخیل را به جای معقول بنشاند. در واقع حق را باطل و باطل را حق جلوه دهد و انسان را گرفتار مغالطه کند و از مشاهده ملکوت باز دارد. (همان، ص 394) می توان گفت کمین گاه های شیطان متعدد است گاهی در حوزه تعبد، گاهی در حوزه تعقل و گاهی در حوزه شهود. (همان، ص 400) وسوسه شیطان در حوزه تعبد باعث می شود انسان اعمالش را بر اساس وحی انجام ندهد، بلکه به میل خود انجام دهد. در حوزه تعقل سبب می شود انسان در مقام فهم معارف، برهان نما را به جای برهان واقعی بنشاند. در حوزه شهود نیز باعث می شود انسان واقع را آن طور که هست مشاهده نکند یا چنین راهی را انکار کند. در واقع اول شهود، آنگاه اندیشه و سپس عمل را منحرف می کند. (همان، ص 401)

1-3- گمان ورزی
گمان یا ظن در علوم مختلف به کار رفته است. در بیان قرآن به معنای آن چیزی است که از خاطر می گذرد و بر قلب انسان غلبه پیدا می کند، به طوری که طرف مقابل به کلی نفی نمی شود، بلکه احتمال آن نیز وجود دارد. (التبیان فی تفسیر القرآن،‏ طوسی، ج‏1، ص 206 – 207) از دیگر آسیب های روش فطرت محور، گمان ورزی است، چرا که اگر به ظن و گمان توسل کنیم در حقیقت بیراهه رفته ایم؛ حال آنکه یقین بر اساس فطرت معتبر است که در آیات متعددی به این حقیقت استناد شده است. (یونس: 35-36؛ نساء: 157؛ انعام: 116،148 و... ) یکی از مصادیق این گمان ورزی می تواند خطا در تطبیق باشد. خیلی از انسان ها به اقتضاء فطرت خداگرایی به سوی معبود سوق داده می شوند؛ اما موجودات دیگری را جایگزین خدا می کنند و به راحتی متوجه اشتباه خود نمی شوند. استاد جوادی آملی در این باره می گویند «انسان عادی گرفتار خطا در تطبیق است خیال میکند فلان مقام باطل یا فلان چیز کمال مطلق اوست. وقتی به او می رسد می بیند سیر نشده و بالاتر از آن یک قله هست و به آن هم نایل می گردد ولی باز هم سیر نمی شود.» (فطرت در قرآن، جوادی آملی، ص 70)

عقل متعارف برای مراحل اولیه معرفت ضروری است؛ اما برای رسیدن به مقام عالی انسان مانع است.

1-4- عقل متعارف 
عقل متعارف عقلی است که همه تلاش آن برای حفظ حیات ظاهر است. توده مردم چنین نیروی مدرک و فعال را عقل می نامند؛ در حالی که این عقل صرفا برای مراحل اولیه معرفت و سیر به سوی فضایل لازم است؛ اما برای رسیدن به مقام عالی انسانی، رهایی از این عقل ضروری است. (همان، ص 397) برخی بر این باورند که روش فطرت با عقل و استدلال عقلی در تعارض است حال آنکه بیش از 300 آیه از قرآن با عناوین مختلف انسان را به تأمل و تفکر دعوت کرده است. استفاده از عقل متعارف به عنوان یک آسیب نباید این ذهنیت را توسعه دهد که فطرت با عقل در تعارض قرار دارند. این سخن به معنای این نیست که از عقل در فهم یا تبلیغ معارف دینی استفاده نشود، چرا که تعبد بی پشتوانه ی عقل و اندیشه از نگاه دین مردود است. به همین دلیل خداوند از همه می خواهد که در کلام الهی اندیشه کنند، زیرا پذیرشی ارزشمند است که پس از دریافت صحیح، تفکر و تأمل باشد. اساساً پذیرش تعقلی دین بر پذیرش تعبدی آن شرافت و برتری دارد. بر این اساس می توان گفت یکی از عوامل شکوفایی فطرت و امور فطری راه فکری و طریق استدلال است و هدایت فطری از آن جهت که با ساحت عقلانی و اندیشه ورزی انسان در ارتباط است از مقوله معرفت و آگاهی است. (فطرت و دین، ربانی گلپایگانی، ص 100)

یکی از عوامل شکوفایی فطرت و امور فطری راه فکری و طریق استدلال است.

این مسأله از خطرناک ترین آفات تبلیغ دینی است، در حالی که مبنای دین اسلام فطرت و عقل سالم انسانهاست. اگر مبلّغان در تبلیغ دین به طور ناخودآگاه و از روی عدم اطلاع دستورات و برنامه های دینی را در مقابل دستورات عقل و خواسته های فطری بشر قرار دهند و مخاطبین آنان چنین برداشت کنند که دین و فطرت و معنویت و عقل با هم سازگاری ندارد، به طور طبیعی از آن فاصله می گیرند و ممکن است برای همیشه از دین و مبلّغان دینی گریزان شوند.
چنانکه بعضی از مقدّس مآبان و مدعیان تبلیغ دین به نام دین با همه چیز به جنگ بر می خیزند، شعارشان این است: اگر می خواهی دین داشته باشی به همه چیز پشت پا بزن، گرد مال و ثروت نگرد، ترک حِشمَت و مقام کن، زن و فرزند را رها کن، از علم بگریز که حجاب اکبر است و مایه گمراهی است، شاد مباش و شادی نکن، از خلق بگریز و به انزوا پناه ببر، بنابراین اگر کسی بخواهد به غریزه دینی خود پاسخ مثبت دهد باید با همه چیز در حال جنگ باشد. (امدادهای غیبی، مطهری، ص 50-51)
روشن است وقتی که مفهوم زهد، ترک وسائل معاش، ترک موقعیت اجتماعی، انزوا و اعراض از انسان های دیگر باشد، وقتی که غریزه جنسی پلید شناخته شود و منزه ترین افراد کسی باشد که در همه عمر مجرد زیسته است، وقتی که علم دشمن دین معرفی می شود، مسلماً مردم به دین بدبین خواهند شد.

تبلیغات یک هنر و فن است و برای موفقیت در یک فن، نیاز به تخصص است.

بنابراین مبلّغان دینی وظیفه دارند موضوعات و برنامه های دینی را با عقل و فطریات مردم هماهنگ سازند، در آن صورت است که تبلیغات دینی مؤثر واقع شده و تمام اقشار جامعه به سوی دین خواهند آمد. (همان) اینجاست که یکی دیگر از آسیب ها روشن می شود و آن نداشتن تخصص کافی در امر تبلیغ است. تبلیغات یک هنر و فن است و برای موفقیت در یک فن، نیاز به تخصص است و این امر مهم در این آیه شریفه به وضوح تأکید شده است «وَلاَ تَقْفُ مَا لَیسَ لَکَ بِهِ عِلْم إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفوَادَ کُلُّ أُولـئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسئولا» (اسراء:36) «و از چیزی که به آن علم نداری پیروی مکن، زیرا گوش و چشم و دل [که وسیله علمند] از همه اینها پرسش خواهد شد». 
بسیاری از مبلغان دینی عمیقا به فطری بودن امور دینی و ارزش های اخلاقی اعتقاد دارند؛ اما در عمل مغایر با آنچه باور دارند عمل می کنند و تلاش می کنند که بدون کاویدن درون به تحمیل ارزشها از بیرون اقدام کنند. (برای تفصیل بیشتر رک. «روش سلبی به مثابه روش فطری در تبلیغ و تربیت دینی»، کریمی، ص 54) در حالی که مفاهیم دینی واقعی تر از آنچه تبلیغ می شوند در درون انسان وجود دارند و عینی تر از آنچه در ذهن متصور می شوند در دل حس می شوند. اما دینی کردن افراد از بیرون بدون اتکاء به فطرت مانع بزرگی برای دینی شدن افراد به صورت طبیعی و خود انگیخته است. (رویکردی نمادین به تربیت دینی با (تأکید بر روش های اکتشافی)، کریمی، ص 139)

مفاهیم دینی واقعی تر از آنچه تبلیغ می شوند در درون انسان وجود دارند و عینی تر از آنچه در ذهن متصور می شوند در دل حس می شوند.

از امیر المؤمنین (علیه السلام) نقل است که علم نه در آسمان است که بر شما فرود آید و نه در زمین است که برای شما بالا آید، بلکه در قلب های شما آفریده شده است. (حسن زاده آملی، نکته 788) با این سخن این نکته روشن می شود که اگر تبلیغ دینی را فرآیندی زمینه ساز برای آشکارسازی قابلیت های فردی و درونی افراد بدانیم، در خواهیم یافت که درون مایه های اصلی تربیت در درون افراد وجود دارد و عوامل محیطی و بیرونی فقط زمینه ساز هستند.

2- آسیب های عملی
2-1- پیروی از هوای نفس
یکی دیگر از آسیب های خطرناک فطرت، پیروی از هوای نفس است که اگر انسان دچار این بیماری شود دیگر نمی تواند به ندای فطرت توجه کند و به سمت انکار می رود و در این صورت علم سودی نخواهد داشت. هوای نفس جلوی بینش و گرایش را می گیرد. (فطرت در قرآن، جوادی آملی، ص 399)

2-2- کبر
کبر یکی از عوارض حاکمیت دادن به هوای نفس است. به تعبیر دیگر نمادی از هواپرستی است. غرور و خودخواهی چنان پرده ای روی فطرت می کشاند که انسان با وجود علم و آگاهی از حق، با آن مبارزه و مخالفت می کند چنان که قرآن به این امر تصریح می کند: «وَ جَحَدُوا بِها وَ استَیقَنَتها أَنفُسُهُم ظُلماً وَ عُلُوًّا». (نمل:14)

2-3- دنیاگرایی
دنیا عناوین اعتباری است که هر کدام مایه تفاخر بی جا و تکاثر نارواست. منظور از دنیا زمین، آسمان، دریا، صحرا و ... نیست، زیرا همه پدیده های عالم هستی آیات الهی اند و نشانه های خدا هرگز مذموم نیست. (فطرت در قرآن، جوادی آملی، ص 102) دنیاگرایی از آسیب های جدی روش فطرت است. می توان گفت این عامل جامع تمام آسیب هاست و می توان همه آسیب ها را به آن ارجاع داد. (فطرت و دین، ربانی گلپایگانی، ص 400) به همین دلیل در روایات آمده «حب الدنیا راس کل خطیئته» (بحارالانوار، مجلسی، ج 70، ص 59) چرا که هم مانع اصلاح عملی و هم اصلاح علمی انسان می شود. 

نتیجه
از آنچه مطرح شد می توان به این درک رسید که هر آنچه نقطه مقابل امور یاد شده است، می تواند شرایط جلوه نهایی فطرت و مثمر ثمر بودن این روش برای تبلیغ دین را فراهم کند. عواملی چون تواضع، پیروی نکردن از هوای نفس و ظن و گمان، یقین گرایی و دوری از گمان ورزی، دوری از دنیاگرایی و کبر، استفاده از تعقل، تربیت نیروی متخصص و ... می تواند سبب این امر مهم باشد که بحث جداگانه ای را می طلبد. روش فطرت به دلیل موانعی که با آن روبه روست نمی تواند روش عمیق و کافی برای تبلیغ دین باشد. در واقع دین شناسی فطری در کنار دین شناسی عقلی و شهودی می تواند روشی مؤثر در تبلیغ دین قرار بگیرد. 

فهرست منابع 
1. المیزان، طباطبایی، محمد حسین، ترجمه محمد موسوی همدانی، چاپ چهارم، انتشارات بنیاد علمی فرهنگی علامه، 1376.
2. آسیب شناسی تبلیعات دینی، رستمی نیا، محمد اسماعیل و توران اظهری معز، قم، پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (علیه السلام)، انتشارات زمزم هدایت، 1393.
3. امدادهای غیبی، مطهری، مرتضی، انتشارات صدرا، چاپ 20، 1387.
4. بحارالانوار، الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، مجلسی، محمدباقر، دار احیا التراث العربی، بیروت،1403.
5. التبیان فی تفسیر القرآن،‏ طوسی، محمد بن حسن،‏ دار احیاء التراث العربی،‏ بیروت، بیتا.
6. پاسخ به شبهات کلامی، دفتر اول (خداشناسی)، قدردان قراملکی، محمد حسن، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، 1386.
7. تعاون و تبادل فرهنگی در قران و حدیث حق پناه، رضا، مشهد، بنیاد پژوهش های حوزه و دانشگاه، 1391.
8. دانشنامه جهان اسلام، الویری، محسن، بنیاد دایره المعارف اسلامی، تهران، 1380.
9. ره توشه مبلغ ویژه حج، رهبر، محمد تقی، چاپ و نشر مشعر، 1384.
10. رویکردی نمادین به تربیت دینی با (تأکید بر روش های اکتشافی)، کریمی، عبدالعظیم، تهران، انتشارات قدیانی، چاپ پنجم، 1391.
11. فطرت در قرآن، جوادی آملی، قم، نشر اسراء، چاپ اول، 1378. 
12. فطرت و دین، ربانی گلپایگانی، علی، تهران، کانون اندشه جوان، 1380.
13. المفردات فی الالفاظ القرآن، راغب اصفهانی، محمد، تحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت، انتشارات دارالقلم، 1416.
14. هزار و یک نکته، حسن زاده آملی، حسن، مرکز نشر فرهنگی رجا، 1365.

مقالات 
1. کریمی، عبدالعظیم، «روش سلبی به مثابه روش فطری در تبلیغ و تربیت دینی»، پژوهش نامه تربیت تبلیغی، شماره 3 و 4، 1393، ص 49-80.