آیا دیوانگان و اطفال مشرکان به بهشت خواهند رفت؟!

طبق دلایل عقلی و نقلی از دیدگاه علمای شیعه نحوه به بهشت رفتن کودکان و دیوانگان با استناد به آیات قرآن را به قلم حجت الاسلام و المسلمین مهدی عزیزیان مورد بررسی قرار می‌ دهیم.

*آغاز سخن

درباره اين موضوع، با دو رويكرد عقلى و نقلى مى توان به بحث پرداخت. در رويكرد عقلى، اين موضوع قابل بحث است كه در نگاهى كلى و بدون تعيين مصاديق جزئى، وضعيت انسان ها در قيامت چگونه است؛ آيا اكثر انسان ها اهل شقاوتند يا سعادت؟.

اما در رويكرد نقلى با استفاده از آيات و روايات و نظرات مفسران و متكلمان مسلمان، وضعيت گروه هاى متفاوت انسان ها مانند مؤمنان، كافران، اطفال، مستضعفان و... مورد بررسى قرار مى گيرد. موضوع پلوراليسم نجات نيز كه يكى از موضوعات بحث انگيز در كلام جديد است، ارتباطى تنگاتنگ با همين موضوع دارد.

الف. رويكرد عقلى

از نظر سعادت و شقاوت انسان ها در حيات اخروى، جاى اين اشكال وجود دارد با توجه به اينكه اكثر انسان ها به لحاظ حكمت نظرى فاقد كمالات عقلى بوده و مغلوب جهل اند؛ و به لحاظ حكمت عملى فاقد كمالات اخلاقى و مغلوب شهوت و غضب مى باشند؛ اكثر انسان ها اهل شقاوت بوده و شمار اندكى از آنان به سعادت اخروى نايل مى شوند.

ب. رويكرد نقلى

گرچه با عنوان «احوال اهل قيامت» در كتب كلامى بحث مستقلى مطرح نشده است؛ از جمع آورى مباحثى كه متلكمان و مفسران درباره حالات مؤمنان، كافران، مستضعفان، اطفال و... با استفاده از آيات و روايات مربوطه مطرح كرده اند، مى توان از آراء و نظرات آنان در مورد اين موضوع آگاه شد. متكلمان مسلمان به پيروى از آيات قرآن كريم و روايات مأثوره از پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه وآله و سلم و امامان معصوم عليهم السلام، با محور هاى فوق در مباحث مربوط به عدل الهى، معاد و ايمان و كفر در شرح و تبيين آيات و روايات به بيان ديدگاه هاى خود پرداخته اند. از همين رو، رويكرد نقلى متكلمان و مفسران در اين گونه مباحث بر رويكرد عقلى آنان غالب است.

با الهام از روايتى از امام صادق عليه السلام مى توان انسان هاى محشور در صحنه قيامت را به سه دسته كلى: مؤمنان، كافران و گمراهان تقسيم كرد. (اصول كافى، ج2 ، ص388).

مؤمنان، برخوردار از نعمت هاى بهشت؛ كافران، مشمول عذاب جهنم و گمراهان، داراى حالات و درجات متفاوتند. روايات ديگرى، گروه گمراهان را به چهار دسته: مستضعفان، اهل اعراف، مؤمنان گناهكار «خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً» و وانهاده به امر خداوند «مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ» تقسيم كرده اند (همان، ج2 ، ص381).

حالات اطفال، بُلْه و وانهاده شدگان به امر خداوند در قيامت

1. مرجون لأمر اللّه: در آيه 106 سوره توبه آمده است: «وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ وَ اللَّهُ عَليمٌ حَكيمٌ»؛ و گروهى ديگر، به فرمان خدا واگذار شده ‏اند (و كارشان با خداست)؛ يا آن ها را مجازات مى‏ كند، و يا توبه آنان را مى ‏پذيرد (هر طور كه شايسته باشند)؛ و خداوند دانا و حكيم است.

«مرجون» از ماده «رجى»، اسم مفعول از باب اِفعال است. مصدر آن «اِرجاء» به معناى تأخير انداختن و «مرجون» به معناى «تأخير انداخته شده» است. در كتب روايى، بابی ويژه گروه مرجون لأمر اللّه گشوده شده است (اصول كافى، ج2، ص407؛ بحارالانوار، ج69، ص157).

امام صادق عليه السلام فرموده است: گروهى از مشركان در جنگ بدر، احد و حُنين گروهى از مؤمنان، مانند حمزه و جعفر را به شهادت رساندند؛ آنان سپس شرك را رها كرده و مسلمان شدند؛ اما با قلب خود ايمان نياوردند تا از مؤمنان به حساب آيند و بهشت بر آنان واجب شود و نيز بر جحد و انكار خود باقى نماندند تا كافر محسوب شوند و آتش دوزخ بر آنان واجب شود. آنان بر همين حال باقى ماندند كه يا عذاب خواهند شد و يا مشمول رحمت خداوند خواهند شد؛ آنان مرجون لأمر اللّه هستند. (اصول كافى، ج2 ، ص407؛ بحارالانوار. ج69، ص165).

با توجه به اين روايت و روايات مشابه، وجه تسميه اين گروه به «مرجون لأمر اللّه» دانسته مى شود. اين عده از آن جهت كه نه مؤمن محض محسوب مى شوند و نه كافر جاحد؛ نمى توان به صورت قطعى در مورد اهل نجات بودن آنان قضاوت كرد. بلكه بايد داورى در مورد آنان را تا هنگام قيامت به تأخير انداخت تا خداوند خود بر اساس حكمت و رحمتش با آنان رفتار كند.

در برخى از روايات، مرجون لأمر اللّه از جمله مستضعفان شمرده شده اند. (بحارالانوار، ج69، ص165؛ تفسير نورالثقلين، ج3، ص169). از اين رو وضعيت اين گروه در قيامت، همانند مستضعفان است كه از مجموعه آيات و روايات در مورد مستضعفان مى توان چنين استنتاج كرد كه گرچه مستضعفان استحقاق ذاتى بهشت را ندارند و تعيين قطعى وضعيت آنان به خداوند واگذار شده است، اما لحن و سياق آيات و روايات، ورود آنان به بهشت و برخوردارى از نعمت هاى بهشتى را تقويت مى كند، گرچه مقام آنان در بهشت به رتبه انبيا، صالحان، شهدا، صديقين، مؤمنان و ابرار نمى رسد و در درجات پايين بهشت جاى مى گيرند.

2. بُلْه: در كتب روايى اهل سنت و شيعه روايتى از پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله و سلم با تعابير مختلفى نقل شده است كه يكى از آن ها چنين است: «أكثر أهل الجنّة البُله» اكثر اهل بهشت بُله هستند. (كنزالعمّال، ج14، ص467؛ معانى الاخبار، ص 203).

پرسش اين است كه بُله به چه معنا و شامل چه كسانى است. آيا در زمره مستضعفان و مرجون لأمر اللّه مى باشند و يا گروه ديگرى غير از آنانند؟.

برخى، بُله را به معناى احمق و ضعيف العقل دانسته اند و از آنجا كه بهشت جاى اولوا الالباب است نه بى خردان؛ انتساب روايت مذكور را به پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم صحيح ندانسته و معتقدند: نقل صحيح روايت اين است كه: «أكثر أهل الجنّة الفقراء» (شرح العقيدة الطحاويه، ص 508).

با مراجعه به كتب لغت روشن مى شود كه بُله در اين روايت به معناى احمق و بى خرد نيست. بُله جمع اَبْلَه (در مورد مذكّر) و بَلْهاء (در مورد مؤنث) است. ابن منظور در لسان العرب و ابن اثير در نهايه آورده اند: اَبْله كسى است كه بَلَه و بلاهت او آشكار است و بَلَه به معناى غفلت از شرّ، بى توجهى به آن و خوب نشماردن بدى هاست. منظور از بُله در اين روايت كسانى هستند كه داراى سلامت نفس و حُسن ظنّ به مردم هستند. به امر دنيا، كم توجهند و خود را مشغول امر آخرت نموده اند و در امور اخروى خود افرادى زيرك و كيّس مى باشند.

در مجموع مى توان بُله را كسانى دانست كه داراى قلبى سالم و بى كينه اند، چه بسا از علم فراوانى برخوردار نيستند، اما چنانچه از حقيقت آگاه شوند، از آن پيروى مى كنند. شايد بتوان معادل واژه بله را در فارسى، «عوام يا عامى» دانست.

در روايتى از امام باقر عليه السلام، بَلهاء از مصاديق مستضعف معرفى شده اند (همان، ص 161). بر اين اساس مباحث مربوط به وضعيت مستضعفان در مورد اين گروه نيز جارى است. علاوه بر آن كه تصريح روايت «اكثر أهل الجنّة البُله» بر بهشتى بودن بُله، تأييدى بر بهشتى بودن مستضعفان است.

3. كودكان (اطفال): مقصود از كودك يا طفل، فرزند مسلمان يا كافرى است كه پيش از رسيدن به سن بلوغ و تكليف از دنيا رخت بندد؛ موضوع بحث اين است كه آيا چنين فردى كه مكلّف نبوده و پيش از تكليف از دنيا رفته، در بهشت جاى مى گيرد يا دوزخ. در قرآن كريم در برخى از آيات، عناوينى همچون «ولدان و ذريّه» به كار رفته كه شامل كودكان نيز مى شود. آيه 98 سوره نساء و آيه 21 سوره طور، از آن جمله اند: «... إِلاّ المُسْتَضْعَفينَ مِنَ الرِّجال وَالنِّساء وَالوِلْدان لا يَسْتَطيعُونَ حيلَةً وَلأَ يَهْتَدُونَ سَبيلاً»؛ ... مگر آن دسته از مردان و زنان و كودكانى كه به راستى تحت فشار قرار گرفته اند و حقيقتاً مستضعفند [نه چاره اى دارند و نه راهى] براى نجات از آن محيط آلوده مى يابند. «وَ الَّذينَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِإيمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ» كسانى كه ايمان آوردند و فرزندانشان به پيروى از آنان ايمان اختيار كردند، فرزندانشان را(در بهشت) به آنان ملحق مى ‏كنيم.

در ذيل اين دسته از آيات قرآن كريم، مفسران به اظهار نظر در موضوع بحث پرداخته اند. در كتب روايى نيز در بحث از افعال خداوند و عدل الهى، رواياتى كه درباره نحوه برخورد با اطفال در روز قيامت وارد شده، جمع آورى گرديده است. (صدوق، توحيد، ص 390، باب الاطفال وعدل اللّه فيهم).

در كتب كلامى نيز در بحث از عدل الهى و معاد به اين بحث پرداخته شده است. (البدور السافرة في أحوال الآخره، ص 400، باب حال اطفال المشركين؛ حق اليقين فى معرفة اصول الدين، ج2 ، ص144 فى بيان احوال الاطفال و..؛ كشف المراد، ص 318).

اطفال به دو دسته اطفال مسلمان و اطفال كافران يا مشركان تقسيم مى شوند. وضعيت اطفال مسلمانان در جهان آخرت تا حدود زيادى براى متكلمان واضح و روشن بوده و اختلاف چندانى در مورد آن به چشم نمى خورد. بيشتر مباحث و اختلاف متكلمان، درباره وضعيت اطفال مشركان و كفّار است كه از سويى غير مكلّف هستند و از سوى ديگر در بسيارى از احكام فقهى تابع والدين خود به شمار مى روند. بر اساس برخى روايات، هنگام درگذشت كودكى از مؤمنان، ندايى در ملكوت آسمان ها و زمين در مى افتد و درگذشت او را خبر مى دهد؛ چنانچه يكى از والدين كودك يا هر دوى آنان يا بعضى از خويشان او قبلاً درگذشته باشند، آن كودك به آنان سپرده مى شود و در غير اين صورت به حضرت فاطمه عليها السلام سپرده مى شود تا با درگذشت اولين نفر از والدين يا خويشان او، به آنان بازگردانده شود. (من لا يحضره الفقيه، ج3، ص490).

بر اساس روايات ديگرى، اطفال مؤمنان از ابتدا به سرپرستى حضرت فاطمه زهرا عليها السلام در مى آيند و روز قيامت به والدينشان بازگردانده مى شوند. (تفسير قمى، ج2، ص332).

روايات ديگرى حاكى از آن است كه اطفال مؤمنان تا قبل از روز قيامت و تحويل به والدينشان، به حضرت ابراهيم عليه السلام و ساره سپرده مى شوند. (توحيد، ص 393).

در چگونگى جمع بين اين اخبار، علامه شُبّر معتقد است كودكان مؤمنان يا از همان ابتدا به فاطمه زهرا عليها السلام داده مى شوند و سپس وى اطفال را به حضرت ابراهيم عليه السلام و ساره تحويل مى دهد و يا بر اساس اختلاف مراتب معنوى پدران و والدين اين كودكان، آنان به حضرت زهرا عليها السلام و يا حضرت ابراهيم عليه السلام و ساره، سپرده مى شوند. (حق اليقين فى معرفة اصول الدين، ج2 ، ص146).

در مورد وضعيت كودكان مسلمانان در روز قيامت، متكلمان شيعه و سنى معتقدند اين اطفال وارد بهشت خواهند شد. سيد مرتضى در رسائل خود، ورود كودكان مسلمانان را به بهشت تفضلى الهى دانسته است كه موجب خشنودى والدين آن ها خواهد شد كه خود نوعى پاداش در حق آنان است. (رسائل، ج4، ص34)

علامه شُبّر بهشتى بودن اطفال مسلمانان را از نظر علماى اماميه به دليل آيه: «وَ الَّذينَ آمَنُوا وَ اتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِإيمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ» اجماعى دانسته است. (حق اليقين، ج2، ص144).

اكثر قريب به اتفاق متكلمان سنى و شيعه بر ورود كودكان مسلمان به بهشت، اتفاق نظر دارند و عده معدودى در مسأله توقف كرده و حكم آن را به مشيّت الهى واگذار كرده اند.

اما در مورد وضعيت اطفال مشركان و كافران در قيامت، اقوال متفاوتى از سوى متكلمان سنى و شيعه ابراز شده است.

هيچ يك از علماى اماميه به داخل شدن اطفال مشركان در جهنم، به تبع پدرانشان معتقد نيستند. (حقّ اليقين، ج2، ص146) اما در عين حال اختلاف نظر هايى نيز در بين آنان ديده مى شود. اين نظرات به اختصار عبارتند از:

1. يا داخل بهشت شده و يا در «اعراف» ساكن مى شوند. اين نظريه به اكثر متكلمان اماميه نسبت داده شده است (نور البراهين، ج2، ص385؛ حق اليقين، ج2، ص146).

2. خداوند در روز قيامت آنان را به داخل شدن در آتش امتحان مى كند، چنانچه فرمان او را اطاعت كنند، آتش بر آنان بَرد و سلام (خنك) شده و پاداش مى يابند و اگر اطاعت نكردند، آنان را به آتش دوزخ درمى آورد. هواداران اين نظريه، رواياتى به همين مضمون در تأييد گفتار خود نقل مى كنند. اين نظريه به اكثر محدثان شيعه از جمله كلينى و صدوق نسبت داده شده است. (حق اليقين، ج2، ص147).

3. خداوند بر اساس علمش به آينده آنان عمل مى كند. اگر بداند كه كودكى در صورت ادامه زندگى و پس از دوران بلوغ، مؤمن و سعيد مى شود، او را داخل بهشت مى كند و اگر بداند كافر و شقى مى شود، او را داخل آتش خواهد كرد. (همان، ص 146).

4. آنان خادمان اهل بهشت خواهند شد. (همان، ص 144).

منشأ اختلاف آراى علماى اماميه، اختلاف رواياتى است كه به مضامين مذكور، وارد شده است. (التوحيد، ص 291ـ 293؛ نور البراهين، ج2، ص383).

در عين حال كه دسته اى از روايات، بر ورود اطفال مشركان در آتش دلالت دارد، هيچ يك از متكلمان اماميه بر اين عقيده نيستند كه اطفال مشركان عذاب خواهند شد. آنان در جمع بندى اين روايات معتقدند، اين دسته از روايات يا بيانگر جارى شدن احكام دنيوى كفّار مانند نجاست، عدم غسل و كفن و... بر كودكان آنان است، يا از باب تقيه و در مقام موافقت با نظر اهل سنت بيان شده اند، يا مربوط به اطفالى است كه در قيامت از فرمان الهى سرپيچى مى كنند و يا دال بر ورود اطفال مشركان با پيروانشان در آتش دارد؛ اما آنان در آتش نخواهند سوخت و آتش بر آنان سرد و خنك خواهد بود. (نور البراهين، ج2، ص383ـ 384).

در جمع بندى آن دسته از رواياتى كه بيانگر امتحان اطفال مشركان از طريق امر كردن آنان به داخل شدن در آتش است، شيخ صدوق اعتقاد دارد معيار عدل و ظلم خوشامد يا نفرت ما انسان ها از چيزى نيست. هنگامى كه حكمت كارى بر ما روشن نباشد، بايد به صفات و حالات فاعل آن بنگريم. از آنجا كه صفات كمال خداوند از قبييل حكمت، بى نيازى، عدالت و علم او از پيش اثبات شده است، در مى يابيم كه تمام افعال او حكيمانه و بر صواب است و به دور از ظلم و جهالت. هر چند ممكن است حكمت و علت برخى از افعال او بر ما پوشيده باشد. (التوحيد، ص 395ـ 396).

در مورد همين دسته از روايات و در پاسخ به اين سؤال كه آيا در قيامت كه جاى پاداش و عقاب است، چگونه تكليف و امتحان وجود دارد؛ شيخ صدوق معتقد است بهشت و جهنم دار جزاست؛ اما تكليف اطفال مشركان قبل از آن و در غير بهشت و جهنم است و پس از اطاعت يا عصيان، آنان به بهشت يا جهنم خواهند رفت. (خصال، ص 283)، علامه شبّر نيز ممكن مى داند كه سراى قيامت براى عده اى فقط دار جزا باشد و براى گروهى ديگر دار تكليف و جزا. (حق اليقين، ج2، ص149).

در جمع بندى دلايل متكلمان اماميه در مورد وضعيت اطفال مشركان و كافران در قيامت مى توان گفت: دلايل آنان از دو بخش سلبى و ايجابی تشكيل شده است. دلايل سلبى در ردّ تعذيب اطفال و ورود آنان به جهنم؛ و دلايل ايجابى در تأييد ورود آنان به بهشت، اعراف و امتحان شدن آنان است؛ متكلمان در اين مسير از دلايل عقلى و نقلى بهره برده اند.

دليل عقلى متكلمان اماميه در ردّ تعذيب اطفال مشركان، قبييح بودن تعذيب غير مكلفان است با اين توضيح كه پاداش و عقاب يا بهشت و جهنم در قبال رفتار مثبت و منفى مكلفان قرار داده شده است و وقتى فردى مكلف نباشد، استحقاق ثواب يا عقاب را نيز دارا نيست. خواجه نصيرالدين طوسى از اين دليل استفاده كرده است. (كشف المراد، ص318). اين دسته از متكلمان به دلايلى كه فرقه حشويه بر جواز تعذيب اطفال مشركان اقامه كرده اند، پاسخ داده اند. دلايل اين فرقه عبارتند از:

1. گفتار نوح «وَلا يَلِدُوا إِلاّ فاجِراً كَفّاراً» (نوح:27) دليل است كه كودك مى تواند موصوف به فاجر و كافر شود.

2. در دنيا مى توان اطفال كافران را به دليل كفر پدرانشان به خدمت گرفت. اين خدمتكارى عقوبتى در حق اوست كه قبيح محسوب نمى شود.

3. احكام طفل در دفن، ميراث و... تابع احكام پدر اوست. لذا احكام اخروى آنان نيز يكسان است.

علامه حلّى در پاسخ به اين دلايل مى گويد: 1. آيه مورد استشهاد از باب مجاز است. معناى آيه اين است كه فرزندان قوم نوح، در آينده و پس از بلوغ همانند پدران خود فاجر و كافر خواهند شد، نه آن كه در حال طفوليت چنين هستند.

2. هر مشقت و رنجى عقوبت نيست و خدمتكارى طفل از اين قبيل است؛ نظير حجامت كه گرچه دردناك است، اما عقوبت محسوب نمى شود. آرى، به خدمت گيرى طفل مشرك، براى پدر او عقوبت و براى خود او امتحان است كه در مقابل اين امتحان عوض دريافت خواهد كرد.

3. تبعيت طفل در بعضى از احكام (دنيوى) از پدر خود به شرط عقوبت نبودن آن در حق طفل، مورد پذيرش است. آنچه مورد انكار است مجازات طفل به دليل جرم پدر اوست كه قبيح مى باشد. (كشف المراد، ص 318).

حاصل آنكه با توجه به حكمت و رحمت خداوند و منزّه بودن او از ظلم و جور، خداوند كسى را بدون اتمام حجت، مجازات و عذاب نخواهد كرد. از اين رو اطفال مشركان و كافران، يا بر اساس برخى اخبار در قيامت مورد تكليف و امتحان قرار مى گيرند، يا در اعراف ساكن مى شوند، يا در درجات پايين بهشت جاى مى گيرند و يا خدمتگزاران بهشتيان خواهند بود. سزاوار است كه تعيين وضعيت آنان را به علم و عدل الهى واگذار كنيم. (حق اليقين، ج2، ص150).

4. ديوانگان (مجانين): در مورد وضعيت ديوانگان و مجانين در قيامت، بر خلاف موضوع اطفال مشركان، بحث مفصّلى از سوى متكلمان مطرح نشده و به اختصار از آن عبور كرده اند. اما مشابه با آن، اختلاف نظر اندكى به چشم مى خورد. برخى معتقدند در روز قيامت با تفضل الهى عقل آنان كامل شده و به بهشت درخواهند آمد. (كنز الفوائد، ج1، ص250).

رواياتى نيز وجود دارد كه حاكى از تكليف شدن آنان به ورود در آتش است كه در قبال طاعت يا عصيان، آتش بر آنان سرد و خنك شده و يا خواهد سوزانيد. (التوحيد، ص 292ـ 293). در تفسير و توضيح اين روايات مباحثى كه در مورد اطفال مشركان گذشت، در اين موضوع نيز جارى خواهد بود و همان نتايج به دست خواهد آمد. (حق اليقين، ج2، ص150).

منبع: حوزه