زندگی در پرتو جهان بینی قرآن به چه معناست؟
بیداری اسلامی دغدغه بسیاری از اندیشمندان مسلمان بوده است. از سیدجمال‌الدین اسد‌آبادی تا امام خمینی(ره) بسیاری از اندیشمندان مسلمان در پی از سوال اساسی بوده اند که چگونه می‌توان به قرآن بازگشت و آن را به کتابی موثر در زندگی و حیات بشری بدل ساخت. ایده «قرآن، کتاب زندگی» ذهن بسیاری از مسلمانان سنتی و نو اندیش را به خود اختصاص داده است.
نگاهی به راه طی شده اما، نشان می دهد که کاری منسجم در این زمینه انجام نشده است. متفکران که معمولا فعالان تاریخی و اجتماعی ممالک اسلامی بوده اند، با بازگشت به قرآن توانسته اند توفیقات بسیاری در کشور خود داشته باشند. نگاه به مساله «قرآن و زندگی» اما می تواند موضوعی برای پژوهشی در حوزه دانشگاهی و رسانه ای باشد.
در حوزه رسانه ای که معمولا از آن می توان به حد واسط اندیشمندان و مخاطبان رسانه یاد کرد، رسانه ای دینی در حوزه تمدن اسلامی نمی تواند از مساله «قرآن و زندگی» به راحتی بگذرد. پرداختن به دو سوی این ترکیب برای برقراری یک پیوند ضروری است.
ذیل این مقدمه و در راستای رسالت رسانه ای دینی بر سبیل شناخت «قرآن» و «زندگی»، اولین گفت و گو برای بررسی نسبت میان «قرآن و زندگی» با حجت الاسلام و المسلمین محمد علی ایازی صورت گرفته است. ایشان استاد برجسته حوزه و دانشگاه بوده و در فعالیت های علمی شان به دغدغه تاثیر کتاب الله در حیات بشر نظر داشته اند.
به گزارش بلاع به نقل از ایکنا، گفت و گو با ایشان در یک ظهر بهاری صورت گرفت و ایشان علی رغم زمان محدودی که در تهران بودند، به سوالات جسته و گریخته، پاسخ هایی منسجم دادند. این گفت و گو آغازی است برای راهی که باید با یاری اندیشمندان دینی و قرآنی طی شود. در پی مشروح این گفت و گو را می خوانید.
توجه به قرآن و تاثیر آن در زندگی از سوی بسیاری از متفکران اسلامی مطرح شده است اما تاثیر قرآن و زندگی بحثی بسیار عام و مبهم است. برای محتوای قرآن چه دسته بندی هایی قائل هستید؟
ابتدا عرض کنم معارف قرآنی را می توان به سه بخش عقاید، اخلاقیات و شریعت و احکام تقسیم کرد. هر یک از این بخش ها به هم پیوسته و وابسته است. البته پرسشی که همواره درباره این معارف قرآن مطرح است، این است که خط کلی و هدف از بیان این معارف چیست و این سه بخش ما را به کجا می خواهند برساند و به تعبیر دیگر هدف و جهت گیری این آموزه ها چیست.
استاد به سوال مهمی اشاره کردید. درست است که اصل و اساس این بخش بندی ها جنبه موضوعی دارد که شما مطرح کردید، اما این پرسش مطرح است که آیا در مجموع این دسته بندی ها، قرآن جهت مشخصی دارد و به عبارت دیگر درسی برای زندگی دارد و قرآن با این آموزه ها چه می خواهد بگوید؟ و آیا با آن ها می خواهد زندگی را متاثر بکند؟
اصل و اساس دین است که روشی از زندگی را در میان روش های گوناگون مکاتب و جریان های دینی و غیر دینی ترسیم می کند. روش زندگی و یا سبک زندگی مجموعه ای از ارزش ها و روش های فردی و اجتماعی است. به نظر اینجانب قرآن الگو و مدلی از زندگی اخلاقی و معنوی را بر اساس آموزه های قرآن و سیره پیامبر ترسیم می کند و الگویی خاص از حیات معنوی با روش روشن و معین می خواهد ترسیم کند.
این معنا در این آیه بیان شده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اسْتَجِیبُواْ لِلّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاکُم لِمَا یُحْیِیکُمْ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ وَأَنَّهُ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ: اى کسانى که ایمان آورده اید چون خدا و پیامبر شما را به چیزى فرا خواندند که به شما حیات مى بخشد، آنان را اجابت کنید و بدانید که خدا میان آدمى و دلش حایل مى گردد و هم در نزد او محشور خواهید شد». (بقره، 24) زیرا در این آیه، سخن از نوعی زندگی و به تعبیری ارائه جهان بینی خاص برای انسان است. همچنین در این آیه، سخن از حیات و زندگی خاص آمده است.
تعبیر به: «لِمَا یُحْیِیکُمْ» یعنی چون شما اطاعت از پیامبر می کنید، به شما حیات می بخشد و منظور از حیات زندگی مشخص است. چون اگر شما در بیرون نگاه کنید حیات انسان ها مختلف اند، حیات مادی صرف و حیات مادی همراه با معنویت، این هم براساس الگو ها و روش های گوناگون متفاوت است، اما قرآن در اینجا می گوید که قرار است حیات جدیدی با جهان بینی خاص که پیامبر آن را نشان داده به دست بدهد.
قرآن در جای دیگر برای این حیات توصیفی روشن تر به دست می دهد و مسأله زندگی پاک و طیب را وصف این معنا دارد و می گوید: «مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَکَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا کَانُواْ یَعْمَلُونَ: هر کس از مرد یا زن کار شایسته کند و مؤمن باشد قطعا او را با زندگى پاکیزه اى حیات [حقیقى] بخشیم و مسلما به آنان بهتر از آنچه انجام مى دادند پاداش خواهیم داد». (نحل/94) در صورتی که در مسیر معنویت و اخلاق و فرامین الهی قرار قرار گرفتید، خداوند به شما یک حیات پاک و زیبا خواهد داد. اولین گام برای رسیدن به حیات طیبه و زیبا با نشان دادن یک جهان بینی صورت می گیرد.
مراد از جهان بینی چیست؟
جهان بینی یعنی اینکه شما باید جهان را چطور ببینید. ممکن است جهان بینی کسی بر اساس پول، قدرت و ماده استوار باشد. زندگی او بر این اساس استوار خواهد بود و کسی دیگر ممکن است، تعالی انسان و تحول و تکامل و جاودانه شدن انسان را مد نظر داشته باشد.
قرآن می خواهد نوعی از جهان را به ما نشان دهد. به تعبیر دیگر، همه ما در زندگی یک عینک داریم و از خلال این عینک جهان را می بینیم، آن عینک به زندگی ما معنا می دهد و زندگی ما را با هدف خاص، جهت و نظام معین معنا می بخشد.
این معنابخشی و ترسیم جهان بینی در دسته ای از آیات که جایگاه انسان را در نظام هستی و آفرینش آسمان و زمین و نسبت میان او سایر موجودات ترسیم کرده به خصوص اگر آن دسته از آیات را در نظر بگیرید که در آن خداوند می گوید، آسمان و زمین را در تسخیر انسان قرار داده و زمین را برای انسان آفریده است. انسان را خلیفه خود قرار داده، به ملائکه فرموده که به این انسان کرنش کند و امانتی را که موجودات از حمل آن سر باز زدند، به انسان واگذار کرده است. به نمونه ای از این دسته از آیات اشاره شود.
مثلا درباره آفرینش انسان می گوید: « هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً : اوست آن کسى که آنچه در زمین است، همه را براى شما آفرید».(بقره:29) یا در این دسته از آیات از قبیل: «وَسَخَّر لَکُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دَآئِبَینَ وَسَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ». و خورشید و ماه را که پیوسته روانند براى شما رام گردانید و شب و روز را [نیز] مسخر شما ساخت». (ابراهیم/33) خداوند معتقد است که کل نظام آفرینش برای انسان آفریده شده است. خوب این آیات انسان را مرکز این عالم معرفی می کند. این بیان نوعی جهان بینی است.
اهمیت جهان بینی انسانی چیست؟
برای روشن شدن اهمیت این دسته از آیات، در تعریف و تمجید انسان بدین جهت است که ارزش انسان را توصیف می کند. زیرا ممکن است یک وقتی چیزی در زمین افتاده باشد و شما به آن توجهی نداشته باشید، ارزش آن را ندانید. اما اگر وقتی کسی به شما بگوید این یک سنگ زمردی است که میلیارد ها می ارزد، نگاه ما پس از شنیدن این مساله به آن چیز تغییر خواهد کرد. حالا اگر ما بدانیم انسان ارزش بالایی در میان موجودات دارد، به راحتی آن را نمی فروشیم. در باره انسان این مسأله نسبت به تعریف های قرآن صادق است. در این دسته از آیات که انسان روح خدا، خلیفه خدا، امانت دار خدا و مسجود ملائکه می شود. تبیین جهان بینی است.
حال یکی از کار هایی که قرآن کرده، این است که قیمت و جایگاه انسان را در نظام آفرینش بیان کرده است و گفته که انسان جانشین خداست و ملائکه بر وی سجده کرده اند، روح خدا در آن دمیده است. امانت خدا به او داده شده و اسماء خدا به او تعلیم داده شده است. آنقدر در خصوص انسان چنین مطالبی بیان می شود تا انسان بفهمد که قیمت انسان بالا رفته و بداند که به سادگی در جهان آفریده نشده است.
این مساله در ارتباط میان انسان ها نیز تاثیر می گذارد. وقتی من با انسانی در ارتباط هستم، می دانم که با موجودی ارزشمند و ذی قیمت مواجه هستم و به آن ارزش قائل خواهم شد. حیات طیبه در بستر چنین جهان بینی قابل ملاحظه است.
در جهان بینی ها مباحثی مانند جایگاه شر، جبر و اختیار و ... بیان و بررسی می شود. آیا جهان بینی قرآنی به این نحو نیز به زندگی پرداخته است؟
بله، مهم این است که این اتفاقات را چگونه ببینیم. بسته به تفسیر ما از این حوادث است. در این مسائل هم جهان بینی قرآنی و هم غیر قرآنی داریم. در جهان بینی قرآن شری از سوی خداوند وجود ندارد. شر در فقدان خیر از ناحیه انسان است. خیر نسبی است. نوع نگاه به این حوادث دارای اهمیت است که آن ها را خوب ببینیم یا بد، لذا این مسأله در فکر و اندیشه ما تأثیر گذار و دارای اهمیت است. اگر فردی که فکر می کند مجموعه اتفاقاتی که در پیرامون روی می دهد، شر است مایوس می شود، اگر آن ها را خیر ببیند، امیدوار خواهد شد. درست است مسائلی مانند فقر، زلزله و جنگ چیز های بد و تهدید کننده برای انسان هستند، اما اگر انسان ها بتوانند از این اتفاقات درس بگیرد و از این حوادث برای حل مشکلات استفاده کنند، در آن صورت تهدید ها تبدیل به فرصت می شود و انسان می تواند از وسایل استفاده کند و خود را بسازد و با مشکلات مبارزه کند، در آن صورت شرور خواص خوبی هم خواهند داشت.
در جهان بینی قرآنی رویداد ها مثل پازل هایی است که هر کدام جای خود قرار دارند، قرآن در بسیاری از موارد می گوید که رویداد ها محصول اراده خود ماست، اما باید نگاه کرد از چه جهتی قرآن این را معنا می گوید.
یک وقتی اتفاق بدی قرار است برای ما بیفتند. از یک منظر این اتفاق نوعی گذار از یک مرحله به مرحله دیگر است، فرض کنید امتحان سختی دارید که با دادن این امتحان به مرحله بالاتر می رویم. قرآن می خواهد بگوید همه رویداد ها برای زندگی مفید و از جهتی سازنده است. برای ما صیقل دهنده روح و کسب آمادگی است. به شرط آنکه با آگاهی و آمادگی به آن برخورد کنیم.
این جهان بینی قرآنی چگونه در زندگی ما انسان ها تاثیر می گذارد؟
این بسته به نگاه ما به جهان بیرون خود دارد. اگر اتفاقات زندگی و دشواری ها را مرحله ای برای گذار دیدیم، مراحل زندگی مراحل گذار خواهند بود. جهان بینی قرآنی با معنابخشی به زندگی، آن را تحت تاثیر قرار می دهد. رویداد ها واحد هستند، اما جهان بینی دینی به این رویداد ها در قالب یک کلیت معنا می دهد. از نظر قرآن مسائل زندگی مراحل مختلف زندگی هستند.
افزودن دیدگاه جدید