فاجعه آتش‏ سوزی سینما رکس آبادان توسط عمال رژیم پهلوی

مهم ترین موضوعی که مسئله را بیشتر پیچیده می کرد مسئله قفل بودن درهای سالن نمایش سینما بود. نجات یافتگان همگی اظهار کردند که هنگام آتش سوزی کلیه  درهای خروجی و اضطراری قفل بوده و آنها توانسته اند با شکستن یکی از درهای اضطراری خود را نجات دهند. شهود نیز که در لحظه اوّل به کمک آمده بودند نیز برقفل بودن درها اذعان کرده اند. دادستان آبادان نیز در گزارش خود به وزیر دادگستری نوشته است «کلیه ی نجات یافتگان متفقاً بسته بودن درهای سالن را تأیید می کنند» این موضوع حتی در روزنامه ها نیز منعکس شد.

کیهان از قول خانواده رامهرمزی نوشت که «شاهدان عینی می گویند ما چند لحظه قبل از شروع آتش سوزی از سینماخارج شدیم و هیچ یک از درهای سالن بسته نبود، امّا هنگام بازگشت به سالن با درهای بسته روبه رو شدیم .» مسئله  دیگر که شک مردم را برانگیخته بود ممانعت از یاری مردم به حریق زدگان توسط شهربانی بود... ساعت حدود 30/21 بیست و هشتم مرداد 1357هم زمان با شب پانزدهم رمضان سالگرد تولد امام حسن (ع ) در حالی که صدها نفر درسینما رکس آبادان مشغول تماشای فیلم گوزن ها بودند سینما دچار حریق شد. با این که کلانتری مرکزی در صد متری سینما بود، برای نجات محبوس شدگان درحریق اقدام فوری به عمل نیامد. مراکز مسئول هم پس از حضور در محل آتش سوزی فاقد امکانات اطفاء حریق بودند.

به گزارش ساواک «مأمورین آتش نشانی شهرداری که باسه دستگاه ماشین به محل اعزام شده بودند، فاقد آب بودند و هم چنین بلندگو برای اعلام خطر و راهنمایی مأمورین آتش نشانی وجود نداشت آتش نشانی شرکت نفت پس از یک ساعت و نیم تأخیر به محل حادثه رسید، لذا متأسفانه دیر شده بود و بوی سوخته شدن اجساد به بیرون نیز رسیده بود.» بنا به گزارش مورخ 27/7/1357 آقای ضرابی دادستان وقت آبادان به وزیر دادگستری ، ساعت 1 بامداد از طرف شهربانی خبرآتش سوزی را به دادستان اعلام کردند. دادستان فوراً خود را به محل حادثه رساند.

«بعضی از مسئولین معتقد بودند که شبانه تمام اجساد یک جا دفن شوند»، ولی دادستان این تصمیم را ردّ کرد و پیشنهاد داد اجساد شبانه به گورستان شهر برده و چیده شوند تاخانواده هایشان آنها را شناسایی و بقیه یکجا دفن شوند. پیشنهاد دادستان عملی شد وخود نیز به همراه بازپرس و پزشک قانونی در قبرستان برای صدور جواز دفن حاضرشد.

در نتیجه از تعداد «306 نفر مقتولین 106 جسد شناخته شد که جداگانه دفن گردیدند و 80 نفر از گورستان خارج و به محل سکونت آنان برده شد و 120 جسد دیگربه علّت شدت سوختگی شناخته نشدند، تقریباً به طور دسته جمعی در کنار یکدیگردفن شدند.» خبر فاجعه در فردای آن روز از رسانه های داخلی و خارجی پخش گردید.

روزنامه اطلاعات در سوتیتر صفحه اوّل نوشت 600 نفر را در سینما رکس آبادان زنده زنده سوزاندند. 377 تن کشته و بقیه وضع وخیمی دارند. کیهان نیز نوشت 377 نفر درحریق سینمای آبادان زغال شدند. عزای عمومی در سراسر کشور اعلام شد. دست ها وپاهای جدا شده و تکه پاره های بدن تماشاگران در سالن فیلم پخش شده بود. ناله وشیون ماتم دیدگان از سراسر شهر آبادان بگوش می رسد. پدران و مادران داغ دار درمیانه ی ویرانه های سوخته ی سینما به دنبال اجساد فرزندانشان می گشتند. فقط 10 نفر ازتماشاگران توانستند از راه بام سینما جان سالم بدر برند. خبرگزاری دولتی پارس بلافاصله این آتش سوزی را به خرابکاران نسبت داد و اعلام نمود که شب گذشته عده ای از عوامل خرابکار با اجرای یک نقشه ی شیطانی سینمارکس آبادان را به آتش کشیدند. این موضع گیری زود هنگام و قبل از روشن شدن حادثه ، چیزی جز شک مردم رابرنینگیخت نکته ی دیگری که بلافاصله شک همگان را دامن زد دو مقاله ای بود که بدون نام و با یک مضمون روزنامه کیهان و اطلاعات در صفحه ی تشریح حادثه به چاپ رساندند. روزنامه اطلاعات این مقاله را تحت عنوان «گوشه ای از وحشت بزرگ » نوشت :«سه روز پیش رهبر ایران در مصاحبه ای با سردبیران و خبرنگاران جراید داخلی سخن از وحشت بزرگ گفته بود. آن لحظه شاید بسیاری از مردم عظمت این وحشت را درک نکردند... دست هایی درهای سینما را می بندد، هیچ کس نباید سالم بیرون آید، وحشت بزرگ باید واقعیت پیدا کند.»

کیهان نیز مقاله ای با همین مضمون تحت عنوان «حادثه ای که فاجعه ی ملی شد»نوشت «این واقعه ی دردناک چه می تواند باشد؟ خبر وحشتی بزرگ که ملّتی را به خشم درمی آورد و از فرط بی رحمی اشک را در چشم ها می خشکاند. هنوز طنین صدای شاهنشاه در ایران به گوش می رسد که فرمودند: ما به سوی تمدن بزرگ می رویم و آنهاکه اهل ایجاد حریق و تخریب اند به سوی وحشت بزرگ ». در همان روز قضاوت بسیاری از خوانندگان روزنامه ها این بود که این دو مقاله از ساواک ارسال شده و سؤال می کردند: این دو مقاله ی هم معنی ، بدون نام و قبل از مشخص شدن علّت حادثه چه مفهومی می تواند داشته باشد؟ هنوز پاسخ این سؤالات روشن نشده بود که اطلاعات شاهدان حادثه ، زبان به زبان پیچید که درهای سینما قفل بوده و پلیس از یاری رساندن مردم سخت جلوگیری می کرده است روزنامه ها با این که هنوز در سانسور دولت بودند نتوانستند حقایق را نادیده بگیرند. کیهان در این رابطه نوشت «مردم می گویند باید به آنها اجازه ی کمک به حریق زدگان داده می شد.» بنابر همین گزارش مردم «در مساجد خواستار رسیدگی به مسأله ی اهمال رئیس شهربانی و مأمورانش در جریان اطفای حریق بودند.» دولت نیز هیأتی را برای بررسی اعزام کرد. هیأت پس از بررسی با این که نمی خواست همه ی وقایع را تشریح کند، ولی در گزارش خود اعتراف کرد که آتش سوزی در ساعت 45/21 اتفاِ افتاده ، ولی «به علت نبودن مسئولین در محل و ازطرفی به علت نبودن ارتباط مستقیم تماشاچیان با خارج و نیز عدم دید مردم اطراف ساختمان سینما به محل وقوع حادثه ، اطلاع از وقوع حریق با تأخیر انجام می شود. به محض اطلاع شهربانی از حریق مراتب تلفنی به آتش نشانی پالایشگاه آبادان در ساعت 22/22 اعلام و وسایل اولیه آتش نشانی در محل حاضر می شوند و برای اطفای حریق سعی می نمایند. شیر واقع در فاصله ی 60 متری سینما به علّت شکستگی قابل استفاده نبوده ، مجدداً به شیر آب خیابان زند که به فاصله ی 160 متری سینما می باشد مراجعه ،ولی به علت آن که با موزاییک مفروش بوده قابل استفاده نگردیده بالاجبار به شیر آب خیابان امیری که 160 متری است و در نبش بازار و در جهت مخالف لوله کشی می باشدمراجعه ، ولی متأسفانه به علّت نبودن آب و فشار کافی قابل استفاده نبوده ، لذا از تانک 4هزار لیتری ماشین آتش نشانی شرکت نفت آب گرفته و شروع به اطفا می نمایند که به همین علل در حدود پانزده دقیقه مبارزه به تأخیر می افتد.»

امّا مهم ترین موضوعی که مسئله را بیشتر پیچیده می کرد مسئله قفل بودن درهای سالن نمایش سینما بود. نجات یافتگان غلام حسین نماینده ، علی رضا دریس زاده ، شیرین قنبرزاده ، نادر ناصری و رسول رهنما همگی اظهار کردند که هنگام آتش سوزی کلیه ی درهای خروجی و اضطراری قفل بوده و آنها توانسته اند با شکستن یکی از درهای اضطراری خود را نجات دهند. شهود نیز که در لحظه ی اوّل به کمک آمده بودند نیز برقفل بودن درها اذعان کرده اند. دادستان آبادان نیز در گزارش خود به وزیر دادگستری نوشته است «کلیه ی نجات یافتگان متفقاً بسته بودن درهای سالن را تأیید می کنند» این موضوع حتی در روزنامه ها نیز منعکس شد. کیهان از قول خانواده رامهرمزی نوشت که «شاهدان عینی می گویند ما چند لحظه قبل از شروع آتش سوزی از سینماخارج شدیم و هیچ یک از درهای سالن بسته نبود، امّا هنگام بازگشت به سالن با درهای بسته روبه رو شدیم .» مسئله ی دیگر که شک مردم را برانگیخته بود ممانعت از یاری مردم به حریق زدگان توسط شهربانی بود. تمام شهود در بازپرسی شهادت داده اند که مأمورین با باتوم و شلاِق از کمک مردم جلوگیری می کردند. آقای جعفر سازش ، پدر 5 جان باخته ی سینما در بازپرسی گفته است بعد از این که از ماجرا خبردار شدم خودم را به سینما رساندم ، ولی «هر کس می خواست کمک کند کتک می خورد».

حمید یکی از نجات یافتگان گفته است :«حتی یک نفر می خواست داوطلبانه جلو برود و درب را با ماشین خورد کند، امّا مانع شدند.» از همان ساعات اوّلیه انگشت اتّهام به سوی سرتیپ رضا رزمی رئیس شهربانی آبادان نشانه رفت مردم آبادان شعار می دادند رزمی باید سوزانده شود. به گزارش ساواک «احساسات شدید و انتقام جویانه علیه رئیس شهربانی آبادان بین مردم متعصب آبادان برانگیخته شده است مردم علیه رژیم و رئیس شهربانی شعار می دهند و اعلام می کنند به هر ترتیبی است یا رئیس شهربانی کنار برود یا او را می کشیم .» با این که رادیو و تلویزیون و کارگزاران دولتی سعی می کردند از این حادثه علیه انقلابیون استفاده کنند، ولی فشار اجتماعی به حدی شد که دولت دست به عقب نشینی زد و سه روز بعد ازحادثه سرتیپ رزمی را به مرکز فراخواند و هرگز بازنگشت .

علاوه به دستور آموزگار کلیه مأموران سهل انگار، فرماندار، رئیس فرهنگ و هنر و مسئول آتش نشانی شرکت نفت به تهران احضار شدند. امام خمینی در 31 مرداد با ارسال پیامی ضمن تسلیت «این مصیبت بزرگ به ملت مسلمان ایران به خصوص مردم ستمدیده آبادان و به خانواده های داغدیده » اعلام کردندکه «من گمان نمی کنم هیچ مسلمانی ، بلکه انسانی دست به چنین فاجعه ی وحشیانه ای بزند، جز آنان که به نظایر آن عادت نموده اند و خوی درندگی و وحشیگری آنان را ازانسانیت بیرون برده باشد. من تاکنون اطلاع کافی ندارم ، لکن آنچه مسلم است این عمل غیرانسانی و مخالف با قوانین اسلامی از مخالفین شاه که خود را برای حفظ مصالح اسلام و ایران و جان و مال مردم به خطر انداخته اند و با فداکاری از هم میهنان خود دفاع می کنندـ به هر مسلکی باشندـ نخواهد بود.» امام خمینی در این پیام اتّهام را متوجه رژیم نمودند و فرمودند: «قراین نیز شهادت می دهد که دست جنایت کار دستگاه ظلم در کارباشد که نهضت انسانی ـ اسلامی ملت را در دنیا بد منعکس کند. آتش را به طورکمبربندی در سراسر سینما افروختن و بعد توسط مأمورین درهای آن را قفل کردن کاراشخاص غیرمسلط بر اوضاع نیست ». امام خمینی قرینه ی دیگر را مصاحبه شاه دانستندکه وی گفته بود: «تظاهرکنندگان مخالف من وحشت بزرگ را وعده می دهند و تکرار آن پس از واقعه که این همان وعده بوده است ، شاهد دیگری بر توطئه است ، نه این که واقعاًشاه یک غیب گوی بزرگ است .»

امام خمینی شاهد دیگری که بر این ادعا آوردند این بودکه هیچ گروهی از این عمل نفعی نمی برد و تنها «شاه و بستگانش امید نفعی داشته اند.» آیت الله صدوقی با صدور اطلاعیه رسماً رژیم را مجرم دانست و اعلام کرد«بار دیگر دست های خون آلود رژیم که تا مرفق در خون بی گناهان اصفهان ،تبریز،مشهد، قم ، یزد، رفسنجان و... غوطه می خورد از آستین مکر و خدعه ی شیطانی بیرون آمد و جنایتی بس هولناک که روح چنگیز از شنیدن آن به لرزه درمی آید در شهر آبادان بیافرید.»

جامعه روحانیت تهران و جامعه روحانیت کرمانشاه نیز با صدور اعلامیه هایی این جنایت را به رژیم نسبت دادند. آیت الله شریعتمداری نیز در پاسخ حجت الاسلام سیدمحمد دهدشتی فاجعه ی آبادان را شبیه جنایات نازی ها دانست و اعلام کرد:«مسلماً هیچ مسلمانی متشرع و عاقلی به چنین عمل خلاف انسانی و اسلامی دست نمی زند». وی با کنایه رژیم را متهم به دست داشتن در این جنایت کرد و افزود: «بگذاریدکه هر چه بیشتر چهره ی ظلم و ظالمین و مرتکبین اینچنین حوادث تکان دهنده آفتابی ترو بی آبرویی و رسوایی آنان بیشتر شود.» موجی که علیه رژیم شاه از این فاجعه ی دردناک ایجاد شد، رژیم را در تنگنا قرار داد.دستگاه های امنیتی رژیم برای آرام کردن این موج از همان روزهای اوّل خبر ازدستگیری عاملین دادند. سرتیپ رزمی رئیس شهربانی در فردای روز حادثه درمصاحبه ای گفت به دنبال تلاش مأمورین «سرنخ هایی بدست آمده و حدود 10 نفردستگیر شده اند که امید می رود عاملان اصلی به زودی شناسایی و دستگیر شوند. آنچه مسلم است آتش سوزی به دست خرابکاران انجام شده است .» واقع این بود که چنین ادّعایی از اساس دروغ بود و هیچ فردی که سرنخی از این ماجرا باشد دستگیر نشده بود.هفتم شهریور روزنامه ها اعلام کردند: عامل فاجعه ی آبادان دستگیر شد. اطلاعات ازقول خبرگزاری عراِ اعلام کرد: یک ایرانی به نام عبدالرضا آشور در عراِ دستگیر شده و اعتراف کرده در فاجعه ی سینما رکس دست داشته است .

خبرگزاری عراِ افزود چون وی تقاضای پناهندگی سیاسی نکرده به مقامات ایرانی تحویل داده خواهد شد. همان روز آقای آشور را با یک فروند هواپیما به تهران آوردند. متهم در واقع هاشم منیشدپور معروف به هاشم مقدم ، فردی معتاد و بی کار بود که برای یافتن کار به عراِرفته بود. هاشم را در کمیته مشترک تحت شدیدترین شکنجه ها قرار دادند و وی رامجبور به اعترافات ضد و نقیض نمودند، سپس وی را به آبادان انتقال دادند. وی درتحت شکنجه نام چند تن از دوستان خود را به عنوان همکاران آتش سوزی اعلام نموده بود. یکی از اعضای ساواک تحت عنوان یک مقام مطلع اعلام کرد که افراد معرفی شده از سوی متهم ، دستگیر شدند.

چند روز بعد وزیر دادگستری دکتر باهری در یک مصاحبه ی مطبوعاتی اعلام کرد: متهم اصلی یک نفر را اقرار کرده و وی دستگیر شده ،ولی بازپرس می گوید من هنوز قانع نشده ام هاشم پنج نفر را به عنوان هم دستان خود معرفی می کند که دادستان و بازپرس معتقدمی شوند که متهم تحت فشار این اعترافات را نموده است ساواک که تلاش داشت تا هرچه زودتر موضوع را رسانه ای کند و متهمین را پشت تلویزیون بیاورد، با مخالفت دادستان و بازپرس روبه رو می شود. ساواک به تهران گزارش می کند: «اکنون که موضوع برای ارائه به مردم که بی صبرانه در انتظار معرفی عاملین قضیه می باشند آماده است ،مسئولین قضایی آبادان عملاً از انتشار موضوع جلوگیری می نمائید.» مسئولین مرکز از جمله شاه اصرار داشته اند تا هر چه زودتر علیه آقای عبدالرضاآشور کیفرخواست صادر و به قول خودشان قال قضیه را بکنند؛ امّا بازپرس پرونده آقای صرافی و دادستان ، متهم را بی گناه تشخیص می دهند و حاضر به ارتکاب چنین ظلمی نمی شوند.

آقای ضرابی در یک مصاحبه ی مطبوعاتی بعد از پیروزی انقلاب از ماجراپرده برداشت و گفت «بارها مرا زیر فشار قرار دادند که بازپرس دادسرای آبادان را وادارکنم برای عبدالرضا آشور کیفرخواست صادر کند، امّا من زیر بار این دروغ بزرگ نرفتم ،در نتیجه اختلاف بین باهری و شریف امامی اوج گرفت شریف امامی از باهری مصراًمی خواست که در جهت اجرای نیات شاه برای خواباندن سر و صدای فاجعه ی سینمارکس عبدالرضا آشور را عامل این جنایت معرفی کنم و باهری همه ی این فشار را به من منتقل می کرد؛ امّا می دانستم که آشور شخص بی کاری بیش نیست که می خواسته ازطریق مرز عراِ برای کار به کشورهای خلیج فارس برود.» وی اضافه کرد: «مرا در تهران در جلسه ای با حضور ارتشبد ازهاری ، شریف امامی و سپهبد مقدم رئیس ساواک شرکت دادند. در این جلسه بار دیگر مرا تهدید کردند که باید برای فیصله دادن به ماجرای سینمارکس ، آشور را به عنوان عامل این جنایت معرفی کنم من زیر بار نرفتم در نتیجه شریف امامی دکتر باهری راـ که قبلاً تمایلی به این کار نداشت ـ به کاخ شاه فرستاد. درآن جا بود که شاه ، باهری را از وزارت دادگستری برکنار کرد». بار دیگر ضرابی را به تهران احضار کردند. ضرابی بر اعتقاد خود پافشاری کرد و خواستار ارسال پرونده به تهران شد. پرونده را به تهران ارسال کردند و قضات تهران نیز نظر دادستان آبادان را تأییدکردند، امّا آنها را تحت فشار قرار دادند و «رئیس ساواک به قضات گفت که شاه برای اومهلت تعیین کرده است تا آشور را به عنوان عامل اصلی جنایات آبادان معرفی کند و سرو صداها را بخواباند.»

شاه نیز در آخرین کتاب خود به این موضوع اشاره می کند و می نویسد: «مقصر واقعی به عراِ گریخت و در آن جا دستگیر شد. اعترافات او ثبت شد؛ ولی قضاتی که مرعوب شده یا جبون بودند بر این قضیه سرپوش نهادند. فقط این شخص بود که می توانست بگوید این جنایت را به نیابت از طرف چه کسی مرتکب شده بود.» البته شاه می دانست اگر قرار بود قضات مرعوب شوند، در آن زمان باید مرعوب ساواک وشهربانی رژیم می شدند. آقای صرافی بازپرس پرونده ی سینما رکس نیز به دادسرای ویژه ای که بعد از انقلاب برای رسیدگی به این موضوع تشکیل شد اظهار کرد: هاشم آشور که بعداً معلوم شدهاشم منیشدزاده ، کارگر ریل شادگان و ساکن خرمشهر است ، فقط به خاطر فقر وبدبختی و برای کار به عراِ رفته بود. وی تحت فشار در کمتیه مشترک تهران افرادبی گناهی را به عنوان هم دست معرفی کرده بود، ولی من زیر بار صدور قرار مجرمیت نرفتم .

رژیم تلاش می کرد که وانمود کند «مسببین حادثه ، روحانیت مبارز تحت رهبری »امام خمینی بوده اند، «رویای طلایی و خیالی ساواک به این شکل بود که اینجانب درمقابل رادیو و تلویزیون های دنیا که قرار بود در آبادان حاضر باشند، حاضر شوم و بامتهمی که ساخته ی دست آنها بود و به اقاریر بی سروته او و معرفی افراد بی گناه می خواستند جامه ی حقیقت پوشانده و چنین اعلام کنند که سینما رکس توسط عمّال بیگانه من جمله قذافی در ارتباط با رهبر انقلاب و به دستور روحانیون مبارز این فاجعه به وجود آمده » امّا «با مقاومت اینجانب مواجه شد حتی حاضر به استعفای از شغل خودشدم .» ساواک بعد از شکست در این سناریو، گزارشی را مبنی بر این که عبدالرضا آشورمهندس برِ و مرتبط با چریک های بین المللی بوده در اختیار روزنامه دیلی تلگراف می گذارد و روزنامه نیز مبادرت بر چاپ می کند. امّا این نیز مورد قبول مردم داخل وخارج قرار نگرفت فاجعه ی سینما رکس خشم مردم ایران را در سرتاسر کشوربرانگیخت آبادان یک پارچه علیه رژیم قیام کرد. گرچه دولت از اعلام حکومت نظامی در آبادان شرمگین بود، ولی عملاً در آبادان حکومت نظامی برقرار کرد و تا هفتم کشته شدگان تعداد بسیاری از مردم آبادان با ضرب گلوله نیروهای رژیم شهید و مجروح شدند. مردم در شهرهای مشهد، کرمان ، تهران ، قم و چند شهر دیگر تظاهرات خونینی به دفاع از مردم آبادان برپا کردند. رژیم نه تنها نتوانست از این اقدام ناجوانمردانه استفاده کند، بلکه شدت نفرت مردم موجب سقوط دولت آموزگار گردید.

منبع: کتاب "یکسال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه" ، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی،روح الله حسینیان