قرآن شایسته‎ترین مونس انسان

امروزه انسان در معرض آماج حملات روحی و روانی قرار دارد و نگرانی‎های فراوانی او را احاطه کرده، وحشتِ تنهایی در همه حال انسان را تنها نمی¬گذارد. او به شدّت نیازمند انیس و مونس است که در کنار او آرامش یابد. نگرانی شدید او از تنهایی و بی¬کسی، در همة حوادث دوران زندگی، روح و روان او را می‎آزارد. قرآن کریم مونسی است که در شرایط عادی و نیز در بحران¬ها و سختی¬های زندگی می¬تواند بهترین هم‎دم انسان باشد؛ امام سجّاد7 می‎فرماید:
لَوْ مَاتَ مَنْ بَینَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لَمَا اسْتَوْحَشْتُ بَعْدَ أَنْ یکُونَ الْقُرْآنُ مَعِی؛[557]
وقتی قرآن با من باشد، اگر همة مردم که ما بین مشرق و مغرب هستند بمیرند و هیچ موجودى بر روى زمین زنده نماند و من تنها باشم، هرگز از تنهایى وحشت نمی¬کنم.
رسول خدا(ص) درمان همة مشکلات را در قرآن می¬داند و فرماید:
اذا التبست‏ علیکم الأمور کقطع اللیل المظلم فعلیکم بالقرآن فإنّه شافع مشفّع و شاهد مصدّق، من جعله أمامه قاده إلى الجنّة، و من جعله خلفه ساقه إلى النار، و هو أوضح دلیل إلى خیر سبیل؛[558]
[556]. سعدی، بوستان، ص 357 ـ 358.
[557]. کلینی، کافی، ج‏2، کتاب فضل القرآن، ص 602.
________________________________________
197
هر گاه کارها چون شب ظلمانى برایتان مشتبه و تاریک گردید به قرآن پناه ببرید؛ چون او شفیعى است که شفاعتش پذیرفته و شاهدى است که تصدیق شده است. هرکس او را رهبر خویش گرداند، وى را به بهشت رهنمون مى‏سازد و هرکس بدان پشت پا زند، به جهنّم سوقش مى‏دهد. قرآن روشن‏ترین راهنما به سوى بهترین راه‎هاست‏.
آری، قرآن بهترین مونس انسان در تنهایی¬ها و نگرانی‎های زندگی است که جلوه‎ای از علم و حکمت پروردگار و نشانگر عظمت خداوند متعال است. انس با قرآن، همراه شدن با گنجینة بی¬پایان و در اختیار داشتن برنامة جامع و کامل یک زندگی سعادتمندانه است که همه در پی آنند، ولی نمی دانند که در کنارشان قرار دارد و به قول معروف:
یار در خانه ما گرد جهان می‎گردیم
آب در کوزه ما تشنه لبان می‎گردیم
قرآن برنامة زندگی انسان مسلمان و معارف آن، دوای دردهای مادّی و معنوی همة انسان‎هاست. اساساً قرآن عهدنامه‎ای میان خداوند و مردم است. امام صادق(ع) با اشاره به این عهدنامة گرانبها، به مسلمانان سفارش می‎کند که هرچه می‎توانند با این منبع وحی مأنوس شوند و دست کم هر روز پنجاه آیه از این کتاب را تلاوت کنند:
الْقُرْآنُ عَهْدُ اللَّهِ إِلَى خَلْقِهِ فَینْبَغِی لِلْمُسْلِمِ أَنْ ینْظُرَ فِی عَهْدِهِ وَ أَنْ یقْرَأَ فِی کُلِّ یوْمٍ خَمْسِینَ آیة؛[559]
قرآن عهدنامة خداوند متعال به انسان‎هاست؛ برای یک مسلمان شایسته است که به این عهدنامه بنگرد و در هر روز پنجاه آیه از آن را تلاوت کند.
چنانچه ما مسلمانان با قرآن مأنوس نشویم و به آن عمل ننماییم، مورد شکایت و عتاب رسول خدا(ص) قرار خواهیم گرفت که فرمود:
یا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً؛[560]
پروردگارا! قوم من قرآن را رها کردند.
آداب انس با قرآن
1. رعایت حقّ تلاوت
یکى از مهم‎ترین شیوه‎های انس با قرآن رعایت حقّ تلاوت است که در قرآن فرموده:
[558]. حلّی، عدة الداعی، ص 286 .
[559]. کلینی، کافی، ج 2، ص 609.
________________________________________
198
الَّذِینَ ءَاتَینَاهُمُ الْکِتَابَ یتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ أُوْلَئکَ یؤْمِنُونَ بِهِ وَ مَن یکْفُرْ بِهِ فَأُوْلَئکَ هُمُ الخَْاسِرُون؛[561]
کسانى که کتاب آسمانى به آنها داده‏ایم آن را چنان‎که شایستة آن است مى‏خوانند، آنها به پیامبر اسلام ایمان مى‏آورند و کسانى که به او کافر شوند، زیان‎کارند.
2. رعایت حرمت قرآن
پیامبر9 فرمود:
یا حملة القرآن! تحبّبوا إلى اللَّه بتوقیر کتابه، یزدکم حبّا و یحببکم إلى خلقه؛[562]
اى حاملان قرآن! با نگاه‎داشتن حرمت قرآن، خود را محبوب خدا سازید، که در این صورت، بیشتر شما را دوست خواهد داشت و محبوب مردمانتان خواهد ساخت.
پیامبر9 فرمود: «قرآن از همه چیز، جز خدا، برتر است؛ پس هرکه قرآن را پاس دارد خدا را پاس داشته است، و هرکه قرآن را پاس ندارد، احترام خدا را سبک شمرده است».[563]
نمونه‎ای از تکریم ظاهر قرآن را می¬خوانیم: امام خمینی به‎طور معمول در حسینیّة جماران روی صندلی می‌نشست، ولی یک روز وقتی وارد حسینیّه شد، با این¬که صندلی در جای خود بود، روی زمین نشست؛ زیرا آن روز نفرات ممتاز مسابقات قرآن آمده بودند و قرار بود در‌ آن جلسه چند آیه از قرآن تلاوت شود.[564] روزی دیگر امام خمینی طبق معمول روی صندلی نشسته بود، که قرآنی آوردند و روی زمین گذاردند، امام وقتی متوجّه شد، بی‌درنگ آن را برداشت، روی میزی که در کنارش بود، گذاشت و فرمود: «قرآن را روی زمین نگذارید».[565]
3. رعایت ترتیل
[560]. فرقان، 30.
[561]. بقره، 121.
[562]. طیّب، أطیب البیان، ج‏1، ص 39.
[563]. «الْقُرْآنُ أَفْضَلُ مِنْ کُلِّ شَی‏ءٍ دُونَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- فَمَنْ وَقَّرَ الْقُرْآنَ فَقَدْ وَقَّرَ اللَّهَ وَ مَنْ لَمْ یوَقِّرِ الْقُرْآنَ فَقَدِ اسْتَخَفَّ بِحُرْمَةِ اللَّهِ» (جامع الأخبار، ص 40)
[564]. ، در سایه آفتاب، ص 114.
________________________________________
199
خداوند در قرآن فرموده است: «وَ رَتِّلِ الْقُرآنَ تَرتیلاً»؛[566] و قرآن را با دقّت و تأمّل بخوان!
ترتیل در قرآن، خارج کردن کلمه از دهان با سهولت و به شیوة درست است، که از آداب قرائت است.
4. با صوت زیبا خواندن
پیامبر9 فرمود: «لِکُلِّ شَی‏ءٍ حِلْیةٌ وَ حِلْیةُ الْقُرْآنِ الصَّوْتُ الْحَسَن»‏؛[567] هرچیزی زینت و آرایشی دارد و زینت قرآن هم با صوت زیبا خواندن است.
اهل بیت7 خود نیز چنین بودند و قرآن را با صوت زیبا می¬خواندند. نوفلى گوید: در نزد حضرت امام هادى7 از صدا و آهنگ خوش گفت¬وگو کردم، فرمود: امام سجّاد7 قرآن تلاوت مى‏کرد و گاهى مردم از صداى زیباى او بی‎هوش مى‏شدند، و اگر امام اندکى از صداى زیباى خود را ظاهر کند مردم طاقت شنیدن آن صوت زیبا را ندارند. گفتم: آیا پیامبر9 با مردم نماز نمى‏خواند و صداى خود را به تلاوت قرآن بلند نمى‏ساخت [پس چرا مردم بی‎هوش نمى‏شدند]؟ فرمود: رسول خدا(ص) به اندازة طاقت مردمى که پشت سر او بودند صداى خود را آشکار مى‏ساخت.[568]
5. مداومت بر انس
حضرت صادق(ع) فرمود: «فردى سوره‏اى از قرآن را فراموش مى‏کند، روز قیامت همان سوره در درجه‏اى از درجات بر او مشرّف مى‏شود و مى‏گوید: السّلام علیک. او در پاسخ مى‏گوید: و علیک السّلام، تو کیستى؟ مى‏گوید: فلان سوره‏اى هستم که مرا واگذاشتى و ترکم نمودى، اگر نگاهم مى‏داشتى تو را به این درجه مى‏رساندم».
آن‎گاه امام صادق(ع) فرمود: «بر شما باد به قرآن تا آن را فرا گیرید که بعضى از مردم آن را مى‏آموزند تا گفته شود: فلانى قارى است. و برخى آن را مى‏آموزند و هدفشان تنها صداست که
[565]. همان، ص 115.
[566]. مزّمّل، 4.
[567]. کلینی، کافی، ج‏2، بَابُ تَرْتِیلِ الْقُرْآنِ بِالصَّوْتِ الْحَسَن‏، ص 615.
________________________________________
200
گفته شود: فلانى خوش صوت است، در اینها خیرى نیست؛ امّا برخى هم قرآن را مى‏آموزند و شبانه روز بر این کار مداومت دارند و برایشان فرقى نمى‏کند که کسى این را بداند یا نداند».[569]
حضرت رضا(ع) فرمود:
أُمِرَ النَّاسُ بِالْقِرَاءَةِ فِی الصَّلَاةِ لِئَلَّا یکُونَ الْقُرْآنُ مَهْجُوراً مُضَیعاً وَ لْیکُنْ مَحْفُوظاً مَدْرُوساً فَلَا یضْمَحِلَّ وَ لَا یجْهَلَ؛[570]
مردمان از آن جهت به قرائت قرآن در نماز مأمور شده‏اند که مبادا قرآن متروک و به دست فراموشى سپرده شود و در نتیجه ضایع گردد، لکن (چون واجب شده که در نمازها آن را بخوانند) حفظ گردیده و مورد آموزش و آموختن قرار گرفته و در این صورت از فراموشى و نابودى مصون مانده است.
امام(ع) در ادامه فرمود: «اگر سؤال شود که چرا خداوند دستور داده تا در همة نمازها سورة حمد خوانده شود، در پاسخ می‌گوییم: برای این‎که قرآن متروک نشود و همواره نمازگزاران با قرآن ارتباط داشته باشند و آن را از یاد نبرند و انتخاب سورة حمد از این جهت است که همة معارف و مفاهیم قرآن در آن جمع است».[571]
مهم¬ترین شرط انس با قرآن
گاهی ممکن است به ذهن انسان این سوال پیش بیاید که چگونه برخی انسان‎ها که انس با قرآن دارند، از آن بهره نمی¬برند و در عمل انس با قرآن را نشان نمی¬دهند؟ امام محمّدباقر(ع) در پاسخ این پرسش انس‎گیرندگان با قرآن را سه گروه معرّفی می¬فرماید که دو گروه اوّل هرگز از انس با قرآن بهره¬مند نمی¬شوند مگر بهره اندک مادی، ولی گروه سوم بهره واقعی و معنوی را از قرآن خواهند برد .
آن حضرت می¬فرماید:
قُرَّاءُ الْقُرْآنِ ثَلَاثَةٌ؛ رَجُلٌ قَرَأَ الْقُرْآنَ فَاتَّخَذَهُ بِضَاعَةً، وَ اسْتَأْجَرَ بِهِ الْمُلُوکَ وَ اسْتَطَالَ عَلَى النَّاسِ، وَ رَجُلٌ قَرَأَ الْقُرْآنَ فَحَفِظَ حُرُوفَهُ وَ ضَیعَ حُدُودَهُ، وَ رَجُلٌ قَرَأَ الْقُرْآنَ فَوَضَعَ دَوَاءَ الْقُرْآنِ عَلَى دَاءِ قَلْبِهِ
[568]. طباطبائی، سنن النبى صلى الله علیه و آله، ترجمة محمّدهادى فقهى‏، ج ‏1، ص 10.
[569]. حلّی، عدة الداعی، ص 291.
[570]. صدوق، من لا یحضره الفقیه، ترجمة غفارى، ج‏1، ص 481.
________________________________________
201
فَأَسْهَرَ بِهِ لَیلَهُ وَ أَظْمَأَ بِهِ نَهَارَهُ وَ قَامَ بِهِ فِی مَسَاجِدِهِ وَ تَجَافَى بِهِ عَنْ فِرَاشِهِ فَبِأُولَئِکَ یدْفَعُ اللَّهُ الْبَلَاءَ وَ یزِیلُ الْأَعْدَاءَ وَ بِأُولَئِکَ ینَزِّلُ اللَّهُ الْغَیثَ مِنَ السَّمَاءِ وَ بِأُولَئِکَ یدِیلُ‏ اللَّهُ مِنَ الْأَعْدَاءِ وَ اللَّهِ لَهَؤُلَاءِ فِی قُرَّاءِ الْقُرْآنِ أَعَزُّ مِنَ الْکِبْرِیتِ الْأَحْمَر؛[572]
قاریان قرآن سه دسته¬اند؛ 1. شخصی که تلاوت و انس با قرآن را ابزاری برای کسب سرمایة مادّی و یا کسب موقعیّت در نزد حاکمان و یا مایة فخر و مباهات در میان مردم قرار دهد. 2. شخصی که با تلاوت و انس با قرآن، آداب ظاهری را رعایت کرده، ولی حدود و شرایط و دستورهای واقعی آن را اهمیّت نداده و ضایع می‎کند (انس صوری با قرآن دارد). 3. کسی که قرآن را بخواند و دوای آن را بر دردهای دل و دین خود قرار دهد. او با قرآن شب زنده‎داری می‎کند، عطش معرفت و معنوی‎اش را با قرآن فرو می¬نشاند. در مساجد با قرآن قیام می¬کند، برای قرآن از بسترش جدا می‎شود. پس دفع بلا، نابودی دشمنان، نزول باران رحمت از آسمان و پیروزی بر مخالفان همه را خداوند به خاطر عظمت و جایگاه رفیع این گروه سوم انجام می¬دهد.
امام باقر(ع) در پایان با نهایت تأسّف فرمود: «به خدا سوگند، قاریان از نوع سوم خیلی کم‎یاب است، کم‎یاب‎تر از کبریت احمر».[573]
حافظا مى خور و رندى کن و خوش باش ولى
دام تزویر مکن چون دگران «قرآن» را
پیامبر اکرم9 برخی از تلاوت¬کنندگان قرآن را به شدّت نکوهش می¬کند و می¬فرماید:
رُبَّ تَالِ الْقُرْآنِ‏ وَ الْقُرْآنُ‏ یلْعَنُهُ‏؛[574]
بسا قاریان قرآن که قرآن آنان را لعن می¬کند.
[571]. همو، علل الشرائع، ج 1، ص 247.
[572]. ، جامع الأخبار، ص 48.
[573]. کبریت احمر اصطلاحی بین کیمیاگرهاست، آن چیزی که به وسیلة آن اکسیر می‌سازند که می‌تواند طلا را مس کند. به چنین اکسیری کبریت احمر می‌گویند که بسیار کم‎یاب است. دهخدا می¬گوید : «کبریت احمر یا گوگرد سرخ گوهری‎ است و معدن آن بدان سوی بلاد تبّت در وادی النمل است».
________________________________________
202
همان¬طوری که برخی افراد با پیامبر9 بودند، ولی از محضر آن حضرت بهره نبردند، عدّه-ای هم ممکن است در ظاهر با قرآن باشند، امّا از معارف بلند آن سودی نبرند و از قرآن به عنوان ابزاری برای رسیدن به مطامع دنیوی خویش استفاده کنند.
در این زمینه روایات هشدار دهندة فراوانی از اهل بیت7 به ما رسیده است که توجّه قاریان، عالمان و اصحاب قران را می‎طلبد که چگونه از این سرمایة معنوی بهره ببرند و این فرصت طلایی را به ثمن بخس نفروشند.
البتّه انس حقیقی با قرآن هرگز پشیمانی ندارد؛ زیرا در آن صورت تمام وجود انسان و حرکات و سکناتش وحیانی و الهی خواهد شد، وگرنه قرائت صوری که قرائت و انس نیست. این همان سخن پیامبر9 است که فرمود:
اِقْرءِ القرآنَ ما نَهاک فَاذا لَمْ ینْهَک فَلَسْتَ تَقْرَؤهُ؛[575]
قرآن بخوان آن‌چنان‎که تو را نهی‌کند (و از بدی‎ها بازدارد)، پس هرگاه تو را نهی نکند (و از بدی¬ها بازندارد) پس تو آن را نخوانده‌ای.
انس با قرآن انسان را باید به اولیاء الله نزدیک گرداند و فرشته‎مآب نماید. اگر دشمنان قرآن از اهل قرآن نهراسند قرائت و تلاوت آن چه ثمری خواهد داشت؟!
مراحل انس با قرآن
در این‎جا ما از مرحلة پایین انس با قرآن آغاز می‎کنیم و به‎سوی کامل‎ترین مرحلة انس پیش می‎رویم که ان‎شاء الله به همة مراحل زیر توفیق یابیم:
1. نگه‎دارى در خانه
امام صادق(ع) فرمود: «إنَّهُ لَیعْجِبُنِی أَنْ یکُونَ فِی الْبَیتِ مُصْحَفٌ یطْرُدُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهِ الشَّیاطِین‏»؛[576] من خوش دارم قرآنى در خانه باشد و خداوند شیاطین را به واسطة آن از خانه دفع کند. البتّه در مورد کسانی این مرحله مناسب است که بیش از این نمی¬توانند استفاده کنند؛ وگرنه قرار دادن قرآن در خانه، بدون بهره¬برداری معنوی از محتوای آن، مورد نکوهش است و روز قیامت شکایت قرآن را در پی خواهد داشت.
[574]. مجلسی، بحار الأنوار ، ج ‏89، ص 184.
[575]. ابن القضاعی، ترک الاطناب فی شرح الشهاب، به اهتمام محمّد شیروانی، ج ه، ح ههه.
________________________________________
203
2. نگاه به خطوط قرآن
انس با قرآن مراتبی دارد و کمترین مرحلة انس با قرآن، نگاه کردن روزانه به قرآن است که همین نگاه کردن بدون خواندن، جزو عبادات مستحبّی محسوب شده و ثواب دارد. پیامبر9 دراین باره فرمود:
النَّظَرَ فِی الْمُصْحَفِ مِنْ غَیرِ قِرَاءَةٍ عِبَادَة؛[577]
نگاه کردن به خطوط قرآن بدون خواندن آن عبادت است.
3. سکوت هنگام قرائت
خداوند متعال از دیگر مراحل انس با قرآن را رعایتِ سکوت، هنگام قرائت آن بیان می‎کند و دستور می‎دهد که: «وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْءَانُ فَاسْتَمِعُواْ لَهُ وَ أَنصِتُواْ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُون»؛[578] هنگامى که قرآن خوانده شود، گوش فرا دهید و خاموش باشید شاید مشمول رحمت خدا شوید!
4. استماع تلاوت قرآن
از مراحل مهم انس با قرآن گوش دادن به تلاوت قاری است که برکات مادّی و معنوی فراوانی به همراه دارد که ما تنها به نقل یک روایت بسنده می‎کنیم؛ حضرت على بن الحسین(ع) فرمود:
مَنِ اسْتَمَعَ حَرْفاً مِنْ کِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ غَیرِ قِرَاءَةٍ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ حَسَنَةً وَ مَحَا عَنْهُ سَیئَةً وَ رَفَعَ لَهُ دَرَجَةً؛[579]
هرکس تنها یک حرف از قرآن را گوش کند هرچند آن را قرائت نکند، خداوند براى او یک حسنه می‌نویسد و یک گناه از او محو می‌کند و یک درجه بالایش می‎برد.
5. تلاوت با نگاه و بدون تلفّظ
[576]. کلینی، کافی، ج ‏2، بَابُ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ فِی الْمُصْحَف‏، ص 613.
[577]. کشّی، اختیار معرفة الرجال، ج ‏2، ص 616.
[578]. اعراف، 204.
________________________________________
204
امام سجّاد7 در روایتی می¬فرماید: «وَ مَنْ قَرَأَ نَظَراً مِنْ غَیرِ صَوْتٍ کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ حَرْفٍ حَسَنَةً وَ مَحَا عَنْهُ سَیئَةً وَ رَفَعَ لَهُ دَرَجَةً»؛[580] و هرکس با نگاه و بدون صوت و تلفّظ قرآن بخواند، خداوند برایش در برابر هر حرفى حسنه¬اى می‌نویسد و گناهى را از او محو می‌کند و درجة او را بالا برد.
6. آموزش حروف قرآن
حضرت زین العابدین7 به آموزش قرآن نیز ترغیب کرده، فرمود: «وَ مَنْ تَعَلَّمَ مِنْهُ حَرْفاً ظَاهِراً کَتَبَ اللَّهُ لَهُ عَشْرَ حَسَنَاتٍ وَ مَحَا عَنْهُ عَشْرَ سَیئَاتٍ وَ رَفَعَ لَهُ عَشْرَ دَرَجَاتٍ قَالَ لَا أَقُولُ بِکُلِّ آیةٍ وَ لَکِنْ بِکُلِّ حَرْفٍ بَاءٍ أَوْ تَاءٍ أَوْ شِبْهِهِمَا»؛[581] و هرکس یک حرف ظاهر از آن را بیاموزد خداوند برایش ده حسنه بنویسد و ده گناه از او محو کند و ده درجه برایش بالا برد، فرمود: نمی‎گویم به هر آیه، بلکه به هرحرفى چون باء، تاء، یا مانند اینها.
7. قرائت از روی مصحف
قرائت قرآن مرحله‎ای از مراحل انس با قرآن است، امّا کامل نیست. قرائت ممکن است از روی مصحف باشد و ممکن است از حفظ خوانده شود. رسول خدا ص فرمود:
لَیسَ شَی‏ءٌ أَشَدَّ عَلَى الشَّیطَانِ مِنْ قِرَاءَةِ الْمُصْحَفِ نَظَرا؛[582]
هیچ چیزى بر شیطان دشوارتر از قرائت قرآن از روى آن نیست.
امام صادق(ع) هم فرمود:
مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ فِی الْمُصْحَفِ مُتِّعَ بِبَصَرِهِ وَ خُفِّفَ عَنْ وَالِدَیهِ وَ إِنْ کَانَا کَافِرَین؛‏[583]
هرکه قرآن را از روى آن بخواند، از دیدگان خود بهره‏مند شود، و سبب سبک شدن عذاب پدر و مادرش گردد اگر چه آن دو کافر باشند.
[579]. کلینی، کافی، ج ‏2، بَابُ ثَوَابِ قِرَاءَةِ الْقُرْآن‏، ص 612.
[580]. همان.
[581]. همان.
[582]. صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص 103.
________________________________________
205
8. تلاوت قرآن
تلاوت قرآن، متابعت از قرآن در قرائت و دنبال کردن معانی و پیروی در عمل است؛ پس هر تلاوتی، قرائت می‎باشد، امّا هر قرائتی تلاوت نیست؛ اصولاً تلاوت در مواردی به‎کار می‎رود که مطالب قرائت‎شده، وجوبِ پیروی را در پی آورد. خداوند می¬فرماید:
الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ؛[584]
کسانی که به آنان کتاب دادیم آن را به حق تلاوت می‎نمایند؛ چرا که آنان به آن ایمان دارند.
رسول خدا(ص) هم در معنای تلاوت در این آیه فرمود: «حقّ تلاوت، یعنی پیرویِ راستین در عمل و تبعیّت راستین از فرامین قرآن».
تلاوت قرآن از آثار مادّی و معنوی برخوردار است که برخی از آنها را این آیه یاد آور شده است:
إِنَّ الَّذینَ یتْلُونَ کِتابَ اللَّهِ وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ أَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیةً یرْجُونَ تِجارَةً لَنْ تَبُورَ. لِیوَفِّیهُمْ أُجُورَهُمْ وَ یزِیدَهُم مِّن فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَکُور؛[585]
کسانى که کتاب الهى را تلاوت مى‏کنند و نماز را برپا مى‏دارند و از آنچه به آنان روزى داده‏ایم پنهان و آشکار انفاق مى‏کنند، تجارتى (پرسود و) بى‏زیان و خالى از کساد را امید دارند *آنها این اعمال صالح را انجام مى‏دهند تا خداوند اجر و پاداش کامل به آنها دهد و از فضلش بر آنها بیفزاید که او آمرزنده و شکرگزار است!
9. تدبّر در آیات
[583]. کلینی، کافی، ج ‏2، بَابُ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ فِی الْمُصْحَف‏، ص 613.
[584]. بقره، 21.
________________________________________
206
از مراحل بالای انس با قرآن تدبّر در آیات قرآن است، که قرآن آن را از جمله وظایف انسان به‎شمار آورده است.[586] در تلاوت آیات قرآن هرگز نباید بدون تدبّر و تأمّل رد شد؛ زیرا با تدبّر در آیات قرآن، آنها خودشان را نمایان مى‏کنند. تدبّر در آیات هرگز معطّل شدن و توقّف بى‏حرکت و تفکّر نیست؛ تدبّر در آیات قرآن در واقع تفسیر آیات به آیات دیگر است، تطبیق آیات با یک‎دیگر و توأم با حرکت فکرى است، در أثر تدبّر در آیات هم‎سویى و هماهنگى معانی و معارف آنها نمایان مى‏شود؛ آن‎گاه انسان مى‏تواند به معانی اصیل و ناب آیات قرآن دست یابد، البتّه لازم است تدبّر در آیات قرآن با فکر خالص و با ذهن خالی و دلى پاک و همراه با تعقّل، انجام گیرد. از آیات ظاهر می‎شود که تدبّر در آیات از طریق قلب پاک و عقل ناب به عمل می‌آید.[587]
10. حفظ قرآن
حفظ قرآن از مراحل انس با قرآن است. امام صادق(ع) فرمود:
الْحَافِظُ لِلْقُرْآنِ الْعَامِلُ بِهِ مَعَ السَّفَرَةِ الْکِرَامِ الْبَرَرَة؛[588]
کسى که قرآن را حفظ و از بر نماید و عامل به‎دستورهای آن باشد (در آخرت) با فرشتگان نیکوکار و ارجمندى که واسطة میان خداوند و پیامبران هستند محشور می¬گردد.
بر اساس این روایت قاریان، تالیان، حافظان و حاملان قرآن توصیه به عمل شده‎اند و با حفظ قرآن بدون عمل، انس با قرآن معنا ندارد.
11. عمل به آیات
این مرتبه، کامل‎ترین مرتبة انس با کلام خداست که در آیات و روایت بیشترین تأکید روی آن شده است. متون دینی ما در این زمینه روایات زیبا و قابل تأمّلی را به‎صورت انبوه آورده است. ما این بخش را با کلام امام صادق(ع) مزیّن می‎کنیم و بحث مفصّل را به مجال دیگری وا می‎گذاریم؛ امام صادق(ع) در سخن گهرباری به لزوم عمل به آیات قرآن پرداخته، فرمود:
[585]. فاطر، 29 ـ 30.
[586]. «أَ فَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً» (النساء، 82) و نیز فرمود: «کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیکَ مُبارَکٌ لِیدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ» (ص، 29) و فرمود: «أَ فَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى‏ قُلُوبٍ أَقْفالُها» (محمّد، 24).
[587]. آملی، تفسیر المحیط الأعظم و البحر الخضم، ج‏1، ص 134.
________________________________________
207
عَلَیکُمْ بِالْقُرْآنِ فَمَا وَجَدْتُمْ‏ آیةً نَجَا بِهَا مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ فَاعْمَلُوا بِهِ وَ مَا وَجَدْتُمُوهُ مِمَّا هَلَکَ مَنْ کَانَ قَبْلَکُمْ فَاجْتَنِبُوهُ؛[589]
بر شما باد انس با قرآن، پس هنگام تلاوت هر آیه¬ای یافتید که کسانی پیش از شما با عمل به آن نجات یافته‎اند، شما هم به آن عمل کنید و هر آیه¬ای را مشاهده کردید که بیانگر عوامل هلاکت و نابودی پیشینیان است، شما هم از آن عوامل پرهیز کنید.
برکات انس با قرآن
انس با کلام الهی آثار و برکات مادّی و معنوی فراوانی به همراه دارد که در این‎جا بخشی از آن را با توجّه به کلام وحی و روایات مرور می¬کنیم:
1. افزایش ایمان‏
مؤمنانی که از تلاوت آیات وحی لذّت می¬برند طبق وعدة خداوند نورانیّت می¬یابند و ایمانشان کامل می‎شود:
إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذا تُلِیتْ عَلَیهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ إیماناً وَ عَلى‏ رَبِّهِمْ یتَوَکَّلُون؛[590]
مؤمنان، تنها کسانى هستند که هرگاه نام خدا برده شود، دل¬هاشان ترسان می¬گردد و هنگامى که آیات او بر آنها خوانده مى‏شود، ایمانشان فزون‎تر مى‏گردد و تنها بر پروردگارشان توکّل دارند.
2. نورانیّت فضای زندگی
رسول خدا(ص) فرمود: «نَوِّرُوا بُیوتَکُمْ بِتِلَاوَةِ الْقُرْآن‏؛ وَ لَا تَتَّخِذُوهَا قُبُوراً کَمَا فَعَلَتِ الْیهُودُ وَ النَّصَارَى صَلَّوْا فِی الْبِیعِ وَ الْکَنَائِسِ وَ عَطَّلُوا بُیوتَهُمْ فَإِنَّ الْبَیتَ إِذَا کَثُرَ فِیهِ تِلَاوَةُ الْقُرْآنِ کَثُرَ خَیرُهُ وَ
[588]. صدوق، امالی، ص 59.
[589]. عاملی، وسائل الشیعه، ج 4، ص .
________________________________________
208
اتَّسَعَ أَهْلُهُ وَ أَضَاءَ لِأَهْلِ السَّمَاءِ کَمَا تُضِی‏ءُ نُجُومُ السَّمَاءِ لِأَهْلِ الدُّنْیا»؛[591] خانه‏هاى خود را با تلاوت قرآن، نورانى کنید و خانه‎هایتان را چون قبرستان قرار ندهید؛ همان‎طور که یهود و نصارا چنان کردند که در معابد و کنیسه‏ها نماز مى‏گزاردند و خانه‏هاى خویش را تعطیل نمودند؛ چون هرگاه در خانه‏اى قرآن زیاد تلاوت شود، خیرش زیاد مى‏گردد و آن خانواده بهره‏مند مى‏گردند و براى اهل آسمان نور مى‏دهند همچنان که ستارگان آسمان براى اهل زمین، نور افشانى مى‏کنند.
3. قبله نمای حقیقی
آیات قرآن شریف همانند قبله نمایی است که انسان را از هر سمت و سویی به طرف توحید و فضیلت سوق می‎دهد و از انواع شرک‎ها و کژی‎ها به سوی خداوند باز می‎گرداند. در سوره احقاف می‎فرماید:
وَ صَرَّفْنَا الْآیاتِ لَعَلَّهُمْ یرْجِعُون؛[592]
ما آیات خود را به صورت‎هاى گوناگون براى مردم بیان کردیم شاید بازگردند!
4. بصیرت‏ و آگاهی
شخصی که بصیر نباشد و راه و چاه را در پیچ و خم حوادث تشخیص ندهد، هرگز نمی تواند به سر منزل مقصود برسد. برای همین، زندگی با آیات قرآن برای همه انسان¬ها آگاهی بخش و بصیرت افزاست و مانند چراغ راه، روشنی بخش است. خداوند می‎فرماید:
قُلْ إِنَّما أَتَّبِعُ ما یوحى‏ إِلَی مِنْ رَبِّی هذا بَصائِرُ مِنْ رَبِّکُمْ؛[593]
بگو: من تنها از چیزى پیروى مى‏کنم که بر من وحى مى‏شود. این وسیلة بینایى از طرف پروردگارتان، و مایة هدایت و رحمت است براى جمعیّتى که ایمان مى‏آورند.
هم‎چنین در سورة جاثیه قرآن، بهترین وسیلة بصیرت معرّفی شده است:
هذا بَصائِرُ لِلنَّاسِ وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یوقِنُون؛[594]
[590]. انفال، 2.
[591]. کلینی، کافی، ج‏2، ص 610 و حلّی، عدة الداعی، ص 286.
[592]. احقاف، 27.
[593]. اعراف، 203.
________________________________________
209
این قرآن وسایل بینایى و بصیرت و مایه هدایت و رحمت است براى مردمى که به آن یقین دارند.
آشکار شدن طرح، نقشه و روش گنه‎کاران‏،[595] تذکّر و یادآورى وظایف اهل ایمان،[596] زمینه ساز تزکیه و تعلیم انسان،[597] تقویت تفکّر و تعقّل و اندیشه،[598] آراستن انسان‏ها به لباس زیبای تقوا،[599] شفا بخشیدن به امراض روحى و بیمارى‏هاى نفسانى اهل ایمان،[600] موعظه و عبرت برای پروا پیشگان،[601] هدایت مردم از تاریکى‏ها به سوى نور[602] از دیگر برکات انس با قرآن کریم در عرصة زندگی است.
[594]. جاثیه، 20.
[595]. انعام، 55.
[596]. بقره، 221 و نور، 1.
[597]. جمعه، 2.
[598]. بقره، 219.
[599]. بقره، 187.
[600]. فصّلت، 44.
[601]. نور، 34.