حتی یک نمازخانه کوچک با معماری اصولی یادآور مسجد است
به گزارش بلاغ از خبرنگار سرویس مسجد و کانون های مساجد خبرگزاری شبستان، معنا در هر سبک از معماری وجود دارد، در واقع گویی یک معمار حرفه ای در قالب نقشه هر بنا و سازه ای به دنبال بیان مفهوم و فرهنگی است که به آن اعتقاد دارد، اما برخی ساختمان ها حتی اگر به لحاظ هنری ذوق و قریحه چندانی در نما و سازه های داخلی خود نداشته باشند باز هم تداعی کننده یک معنای واحد هستند که مسجد در زمره چنین بناهایی قرار دارد.
در راستای بررسی معماری مساجد با دکتر نیر طهوری، عضو هیات علمی فرهنگستان هنر و مدرس دانشگاه به گفت وگو نشسته ایم که بخش دوم آن از نظرتان می گذرد:
گنبد یکی از ویژگی های مساجد ایرانی محسوب می شود، اما سوال آن است که گنبد چه بار معنایی دارد؟
همه چیز تا جایی که من می دانم در یک عالم زیسته ای شکل می گیرد. هر سرزمینی واجد خصوصیات منحصر به خود است. تابش ماه و خورشید در هر سرزمین متفاوت است، مثلا تابش خورشید در کشور هلند با تابش خورشید در ایران متفاوت است، گردش فصول، زمین، آب و هوا هرکدام عوامل اثرگذاری است که باید به آن توجه داشت، آسمان کرمان با آسمان تهران متفاوت است بنابراین محیط باعث می شود که برخی مسایل جزیی از ما شوند و ما با آنها آشنا بشویم، پس نیازهای هر ناحیه و زندگی انسان های ساکن در آن ناحیه از عوامل متعددی متاثر است.
با این توصیف و شرایط ما باید برای پاسخ به این نیاز چیزهایی بسازیم اما فقط مساله این نیست بلکه این مسیر نحوه تفکر ما را می سازد.
اما در مورد گنبد و اینکه چرا مسجد گنبد یا محراب دارد. گنبد در مسجد وجود دارد چون زیر گنبد و در فضای بزرگتری نمازگزاران می ایستند. حال سوال این است که این فضا باید چه طور بسته شود که در این رابطه کسانی که مشغول ساخت بنا هستند این بخش از سازه را تبدیل به هشت ضلعی و بعد از آن تبدیل به دایره می کردند. در واقع گنبد را روی این فضا می زدند.
حال آن گنبد که روی این فضا می زنند با آن تزئینات خاص نوعی صعود به سمت بالا هم هست. در واقع تمام اعتقادات و باورهایی که در این هستی شناسی خاص وجود دارد را در این گنبد می بینیم این یعنی حرکت در مسیر همان اعتقادات.
فلسفه ایجاد مناره ها در مساجد چیست؟ برخی عنوان کرده اند که این مناره ها در واقع از دوران ایران باستان باقی مانده و برای تعیین فضای شهری و نوعی نشان شهری بوده است
چنین نیست، مناره بیشتر نقش عملکردی دارد و در پی عملکرد خاص اش هم نشانه می شود چراکه وقت نماز از مناره اعلام می شود و زمانی که بلندگو نبوده است موذن بالای مناره می رفت و اذان می گفت تا صدا پخش شود. تعداد مناره ها نیز به تناسب وسعت آن مسجد بوده است.
بنابراین شکل گیری این مناره در پی این عملکرد خاص بوده است و اینکه تبدیل به یک نشانه شده اند چنانچه ناقوس کلیسا نیز نشانه می شود، نشانه مسیحیت.
اما در مورد بخش دیگر سوال باید بگویم که مناره به بنای مساجد اضافه شده است، قبل از ورود اسلام برای نشانه های شهری میل بود. ضمن اینکه اساسا پلان آتشکده با مساجد متفاوت است و مساجد ساخته شده بعد از ورود اسلام به ایران روی همین پلان یا دیوار ساخته شد.
کمی فضای بحث را عوض کنیم، تفاوت مساجد جامع با سایر مساجد به لحاظ سازه و معماری چیست؟
در مسجد جامع نماز جمعه اقامه می شود و مسجد مرکزی شهر است، به لحاظ ظاهری مساجد جامع تفاوتی با مساجد دیگر نداشته و ندارند اما کیفیت و کمیت این مساجد متفاوت است. مسجدی کوچک را با مسجدی با دوگنبد و چهار ایوان مقایسه کنید. چنین تفاوت هایی مقصود است. یا مثلا مسجد جامع اصفهان و مسجد جامع یزد که چهار ایوان و یک گنبدخانه بزرگ برای حضور تعداد جمعیت بالا طراحی شده است.
بنابراین مسجد جامع با یک مسجد در کمیت یک محله تفاوت دارد. البته این از اصولی است که امروز رعایت نمی شود از جمله اینکه مساجد باید رو به قبله طراحی شوند.
یعنی الان در سطح شهری مثل تهران این مساله رعایت نمی شود؟
خیر، بسیاری از مساجد در شهر تهران رو به قبله نیستند، از جمله مساجد مهم مثل مسجد جامع قلهک و بسیاری موارد دیگر مسجد موازی با خیابان ساخته شده است و وقتی وارد مسجد می شویم همچنان رو به خیابان است و هیچ گردشی در سازه نمی بینیم در حالی که قبله اصل هویتی اسلام است.
علت این مساله چیست؟
این مساله از بی خبری و بی دانشی حاصل می شود، ساختن مسجدی که رو به قبله نباشد دلیلی جز این ندارد در حالی که در گذشته جهت شهرها و حتی تمام خانه های شهرها رو به قبله بود.
اگر واقعا کسی معمار است باید یک چیزهایی را بداند، مسجد شاه اصفهان کاملا عمود بر میدان نقش جهان است اما وقتی وارد مسجد می شویم چنان شما را می چرخاند که دقیقا در جهت قبله قرار می گیرید. حرف من این است که کسی که اسم خود را معمار گذاشته است و یکبار هم چنین ظرافتی را برای مثال در این مسجد درک نکرده است چه طور می تواند معماری اسلامی بداند.
کمی مصداقی تر بخواهیم به مساله بپردازیم نظرتان در مورد معماری مسجد «بلال» یا مسجد «نور» تهران چیست؟
این دو مسجد نیز رو به قبله نیستند، در مورد مسجد بلال گویی یک دکل درست کرده اند.
در حالی که انتظار این است که امروز توجه بیشتری نسبت به بسیاری از مولفه های معماری سنتی شود متاسفانه شاهد عکس این قضیه هستیم. در این جا می خواهم اشاره به کامران دیبا داشته باشم، او در دانشگاه هاروارد درس خوانده است ولی هرچه که از معماری اسلامی ایرانی می گوییم یا او طراحی کرده و یا شاگردان اش. این معمار یک نمازخانه در موزه فرش پارک «لاله» ساخته است که مکعب بیرونی آن موازی با خیابان است و مکعب داخلی آن رو به قبله چرخیده است. فکر کنید که چه طور این طراحی را داشته است.این همان تمهیدی است که در مسجد شاه اصفهان وجود دارد.
اما در مورد دو مسجدی که عنوان کردید، به نظر در معماری این مساجد خیابان اهمیت داشته است که رو به خیابان باشد، ضمن آنکه گویی تصور شده است که هرچه مناره ها بلند تر باشد یعنی بنا اسلامی تر است در حالی که عظیم بودن و داشتن مناره های بلند دال بر این نیست که مسجدی وجه دینی بیشتری دارد که اگر چنین بود مسجد شیخ لطف الله اصفهان اصلا مناره ندارد چون اولا مسجد خصوصی و برای شاه و محارم او ساخته شده بود بنابراین مناره ای ندارد که موذن برود و بر فراز مناره اذان بگوید تا مردم برای نماز حاضر شوند.
در حال حاضر بنای کدامیک از مساجد تهران ویژگی های واقعی یک مسجد از جمله رعایت جهت قبله را دارا هستند؟
نمونه هایی داریم از جمله مسجد سپهسالار و نمازخانه پارک لاله که پیش تر اشاره کردم.
افزودن دیدگاه جدید