اصول و روش های تبليغی در قرآن(3)

5. اصل تذكر

قرآن مجيد، در زير مجموعه ي اصل تبليغي تذكر، از روش موعظه ي حسنه، يادآوري نعمت ها و رحمت ها، عبرتآموزي و تكرار، بارها استفاده كرده است.

اصل تذكر در قرآن داراي جايگاه رفيعي است تا آنجا كه تمامي قرآن ((تذكره)) نام گرفته است: ((ان هذه تذكره))(1). و تنها وظيفه رسول خدا(ص) ((تذكر)) بيان شده است: ((انما إنت مذكر))(2).

و اين اصل بيانگر آن است كه گاه بايد آنچه را كه فرد به آن علم دارد، براي او باز گفت. به سخن ديگر، تذكر، علومي را كه در سر مدفون شده، در ((دل)) مبعوث مي سازد(3). از اين رو، تذكر يكي از اصول اساسي تبليغ تلقي مي شود. ((و ذكر به إن تبسل نفس بما كسبت))(4). ((آنان را به قرآن تذكر ده، مبادا كسي به سبب كردار ناپسند خويش در معرض هلاكت قرار گيرد)).

بدين ترتيب در اصل تذكر بايد روشهايي باشد كه به آگاهيهاي فرد، تحركي بخشد و براي اين مقصود، روشهاي ذيل پيش بيني شده است:

1. روش موعظه حسنه.

راغب اصفهاني در معناي وعظ مي گويد:

((وعظ در لغت به معناي بازداشتن و منع كردن است كه مقرون به بيم دادن[از عواقب كار] باشد))

و از خليل (لغوي معروف) نقل مي كند كه گفته است:

((وعظ، يادآوري و توجه دادن قلب ها به خوبي هاست، آنگونه كه موجب رقت قلب شود))(5).

واعظ در درجه اول خداوند است: ((ان الله نعما هي يعظكم))(6).((خداوند پند و اندرزهاي خوب به شما مي دهد)).

و سپس اين منصب را به رسول مكرمش(ص) نسبت مي دهد: ((قل انما إعظكم بواحده... ))(7)، ((بگو اي پيامبر! شما را تنها به يك چيز اندرز مي دهم)).

((ادع الي سبيل ربك بالحكمه و الموعظه الحسنه..))(8)، ((با حكمت و پند نيكو مردم را به سوي پروردگارت بخوان)).

خداوند سبحان قرآن كريم را به عنوان موعظه الهي معرفي كرده است:

((يا إيها الناس قد جإتكم موعظه من ربكم و شفإ بما في الصدور و هدي و رحمه للمومنين))(9)، ((اي مردم! اندرزي از سوي پروردگارتان براي شما آمده است و درماني براي آنچه در سينه هاست و هدايت و رحمتي است براي مومنان)).

((هذا بيان للناس و هدي و موعظه للمتقين))(10)، ((اين بياني است براي[ عموم] مردم هدايت و اندرزي است براي پرهيزگاران)).

قرآن كريم در شيوه موعظه اي خود در آيات فراوان به كافران و گناهكاران با وعده عذاب هشدار داده و آنان را از گناه باز داشته است:

((ان الذين كفروا بآيات الله لهم عذاب شديد و الله عزيز ذو انتقام))(11)، ((كساني كه به آيات خدا كفر ورزيدند، براي آنان عذاب شديد است و خداوند توانا و انتقام گيرنده است)).

و زماني هم كه مي خواهد حكم شرعي را بيان كند، ابتدا در قالب نصيحت و موعظه، زيان ها و فايده ها را مقايسه نموده و آنگاه حكم شرعي وجوب يا حرمت را بيان مي كند. چنانكه درباره حرمت شراب و قمار، روش موعظه اي را بكار برده است(12).

در بسياري از آيات انسان ها را دعوت به تفكر و تعقل نموده است و از اين طريق درباره امور گوناگون از قبيل توحيد، نبوت، معاد و ... پند و اندرز مي دهد و از خواب غفلت بيدارشان مي كند:

((قل انما إعظكم بواحده إن تقوموا لله مثني و فرادي تتفكروا ما بصاحبكم من جنه ان هو الا نذير لكم بين يدي عذاب شديد))(13).

((بگو من به شما فقط يك نصيحت مي كنم و آن اين كه براي خدا، دو به دو، يا تنها بايستيد و بينديشيد كه پيامآور شما دستخوش جنون نشده است و از عذاب سخت شما را بر حذر مي دارد)).

و در آيات فراواني هم انسان ها را به عمل خوب و صالح ترغيب مي كند و از عمل زشت برحذر مي دارد. حتي اگر اين عمل به اندازه ذره اي باشد تإكيد مي كند كه مردم نتيجه اعمال خود (زشت و زيبا) را خواهند ديد:

((يا بني ان تك مثقال حبه من خردل فتكن في صخره إو في السموات إو في الارض يإت بها الله ان الله لطيف خبير))([.(14لقمان حكيم به فرزند گفت]: ((پسرم اگر به اندازه سنگيني دانه خردلي[ از عمل نيك يا بد] باشد و در دل سنگي يا در گوشه اي از آسمان ها يا در زمين قرار گيرد، آن را در روز جزا به حساب ميآورد چرا كه خداوند دقيق و آگاه است)).

در نتيجه، مي توان گفت كه قرآن جامع همه گونه موعظه هاست; چنانكه امام علي(ع) مي فرمايد: ((ان الله سبحانه لم يعظ إحدا بمثل هذا القرآن))(15) ((خداوند سبحان احدي(از پيروان پيامبران پيشين) را همانند اين قرآن پند نداده است)).

2. روش يادآوري نعمت ها و رحمت هاي الهي

موعظه در اين روش مبتني بر گذشته مخاطب است و گذشته او را در معرض ديده ميآورد. قرآن كريم در صدها آيه، روش يادآوري نعمت ها را، هم در عرصه حيات فردي و هم در عرصه حيات اجتماعي به كار برده است كه بهترين نمونه آن در حيات فردي، گفتگوي خداوند با رسول خدا(ص) است.

((إلم يجدك يتيما فآوي و وجدك ضالا فهدي و وجدك عائلا فإغني فإما اليتيم فلا تقهر و إما السائل فلا تنهر و إما بنعمه ربك فحدث))(16)، ((آيا تو طفل يتيمي نبودي كه خداوند تو را در پناه خود گرفت و گم گشته نبودي كه خداوند تو را هدايت نمود و تهيدست نبودي كه خداوند تو را بي نياز كرد؟ پس يتيم را خوار و ذليل مدار و نيازمندي را كه زبان مي گشايد، از خود مران و نعمت خدايت را بازگو كن و شكر آن را برآور)).

و در حيات جمعي درباره نعمت وحدت چنين موعظه مي دهد:

((واذكروا نعمه الله عليكم اذ كنتم إعدإ فإلف بين قلوبكم...))(17)، ((نعمت خدا را به ياد آريد كه بين قلب هاي شما الفت و دوستي برقرار كرد، هنگامي كه با يكديگر دشمن بوديد)).

3. روش عبرت آموزي

قرآن در اين روش، زبان قصه را مورد استفاده قرار مي دهد ولي چون هدف قرآن از قصه گويي، موعظه و عبرتآموزي است، مسائل كلي قصه را ذكر نموده و موارد جزئي را كه دانستن آن فايده اي در بر ندارد، حذف كرده است. قصه هاي قرآني همواره با رهنمودهاي عملي همراه است تا ويژگي موعظه بودن را داشته باشد:

((و كلا نقص عليك من إنبإ الرسل ما نثبت به فوادك و جإت في هذه الحق و موعظه و ذكري للمومنين))(18)، ((ما حكايت و اخبار انبيإ را بر تو بيان مي كنيم، تا قلب تو را به وسيله ي آن، قوي و استوار نماييم و در اين اخبار، طريق حق و راه ثواب برتو روشن شود و اهل ايمان را موعظه و تذكر باشد)).

4. روش تكرار

يكي از روش هاي تبليغ، تكرار پيام است، اين روش گاه ضروري است و داراي آثار و فوائد زيادي است از جمله اين كه تذكري است براي كساني كه حقيقت را فراموش كرده اند و هم، آگاهي است براي كساني كه به حقيقت را توجه نداشته اند.

منبع: مكتب اسلام ، شماره ( 3 ) 1381

........................................

پي نوشت:

1. انسان: 29.

2. غاشيه: 21.

3. باقري، خسرو، نگاهي دوباره به تربيت اسلامي، ص 146.

4. انعام: 70.

5. راغب اصفهاني، مفردات الفاظ القرآن، ص 564

6. نسإ: 58

7. سبإ: 46.

8. نحل: 125.

9. يونس: 57.

10. آل عمران، 138.

11. آل عمران: 4.

12. طباطبايي، سيد محمد حسين، الميزان، ج6، ذيل آيه 91 - 90 از سوره مائده.

13. سبإ: 46 و سوره اعراف: 179.

14. لقمان: 16 و زلزال: 8 - 7.

15. نهج البلاغه، فيض الاسلام، خطبه 175، حكمت سوم.

16. ضحي: 12.

17. آل عمران: 103.

18. هود: 120.