اهميت «تبليغ» در اسلام

تبليغ به عنوان يك علم بسيار مهم در دنياي متمدن امروزي مطرح گرديده و داراي تكنيك هاي پيشرفته شده است . تبليغ امر ساده اي نيست بلكه به اطلاعات وتخصص هاي وسيع و دوره هاي خاص نيازمند است تا افراد با فنون پيچيده اين علم آشنا شوند و از نظر فني و تخصصي به تلاشهاي بي وقفه اي نياز مي باشد.

انواع تبليغ

الف) تبليغ اعتقادات :

يكي از قديمي ترين و عمده ترين نوع تبليغ نوع اعتقادي آن است يعني گروهي در صدد بر مي آيند كه يك فكر و يا يك مكتب خاصي را منتشر كند. كه در اكثر موارد در اين نوع تبليغ انگيزه مادي وجود ندارد يا در حداقل مي باشد در اين تبليغ مبلغان بسيار به اين اعتقادات بها مي دهند و اهميت اين موضوع آنقدر زياد است كه مبلغ در اكثر موارد مجموعه اعتقاداتش را با وجود « خودش » مساوي وبرابر مي داند و دفاع از عقايدش را با دفاع از خود برابر مي داند عاملان اين نوع تبليغ افراد مي باشند كه در دسته ها و گروهها كار خود را انجام مي دهند و ممكن است هر دسته و گروه شكلي خاص از تبليغ را در نظر داشته باشند وارزشها در اين نوع تبليغ با توجه به نظر مسئول گروه دسته بندي و اولويت بندي مي شود.

هنگامي كه پيامبر اسلام (ص ) افرادي را بعنوان مبلغ به مدينه و يمن مي فرستد يعني تصميم دارد كه اعتقادات اسلامي را به اين سرزمين ها صادر كند و به تبليغ عقايد اسلام بپردازد در تاريخ اسلام اين اولين اقدام براي تبليغ اعتقادات است .

ب ) تبليغ تجاري :

پس از تبليغ اعتقادات رايج ترين تبليغ در دنياي امروز به لحاظ حجم آن تبليغ از نوع تجاري است . در اين نوع تبليغ براي رونق كار و بازار و افزايش توليد و توزيع به يك سلسله امور تبليغي دست مي زنند. در قديم حوزه اين نوع تبليغ يك بازار در يك شهر بوده ولي هم اكنون با توسعه وسايل ارتباط جمعي ورسانه ها و اينترنت اين نوع تبليغ بسيار گسترده و وسعت قابل توجهي يافته است وشكل و اهداف در اين نوع تبليغ با توجه به قديم بسيار پيچيده شده است . دراين نوع تبليغ تنها معيار و ملاك عمل دست يابي به سود و فوايد مادي است هر گروه سعي مي نمايد كه بابكارگيري ابزار تبليغ بيشترين سود را بدست بياورند و غالبا به اعتقادات همديگر كاري ندارند.

ج ) تبليغ سياسي :

اين تبليغ كه بوسيله احزاب و گروههاي خاص انجام مي شود و بعنوان يك تبليغ رسمي در نظر قرار دارد كه در اكثر موارد بوسيله دولتها و تحت اختيار و كنترل آنها انجام مي شود در تبليغ اعتقادي جنبه عمومي و همگاني آن بيشتر در نظرات و در تبليغ نوع دوم (تجاري ) براي گروهي خاص داراي اهميت است . و در تبليغ سياسي جنبه خصوصي بودن بيشتر عيان است بدين معني كه عموم جامعه غالبا در اين نوع تبليغ مشاركت جدي ندارند و كار تبليغ بيشتر بر عهده دولتمردان واحزاب و گروههاي سياسي فعال است .

اين نوع تبليغ در طول تاريخ از اهميت والايي برخوردار بود و توانسته است انواع تبليغ ها (اعتقادي وتجاري ) راتحت تاثير عميق خود قرار دهد. دولتمردان و حاكمان براي رسيدن به تبليغ سياسي مد نظرشان از تمام امور استفاده كرده اند وجالب است كه بگويم تبليغ سياسي مي تواند بر تبليغ اعتقادي و تجاري اثرگذار باشد و محدوده حوزه فعاليت اين دو نوع تبليغ را تحت تاثير قرار دهد و در شدت و ضعف اين دو نوع تبليغ موثر است .

محتواي تبليغ :

هدف غايي تبليغ و نوع تبليغ نقش بسيار قابل توجهي در محتواي آن خواهد داشت كه در اين مورد نوع تبليغ به تنهايي نمي تواند معيار تشخيص محتواي آن باشد بلكه بايد به اهدافي كه مبلغ در نظر گرفته توجه شود يعني اگر در تبليغي رضايت خداوند و هدايت مردم بسوي اهداف متعالي بعنوان اهداف اصلي در نظر باشد در اينجاست كه اين اهداف نقش قابل توجهي در محتواي تبليغ دارد و مي توان محتواي تبليغ را پيش بيني كرد.

تبليغ ممكن است داراي يك شكل باشد ولي با دو هدف متفاوت ومتضاد انجام شود بعنوان مثال جمهوري اسلامي ايران و دولت عربستان كه هر دواسلام را تبليغ مي كنند ولي اهداف و انگيزه هاي هر يك متفاوت است . دولت عربستان اسلامي را تبليغ مي كند كه مد نظر وهابيون كه فرقه اي استعماري است و مطابق با اهداف آنها در حركت است پس محتواي تبليغ نيز تابع اهداف تبليغ است .

مخاطبان تبليغ :

يكي از اصول مهم در تبليغ آن است كه مخاطبان تبليغ بخوبي شناخته شوند زيرا اين شناخت رابطه مستقيم با تاثير تبليغ دارد يعني هر چه مخاطب بهتر شناخته شود تاثير تبليغ نيز بيشتر مي شود بعنوان مثال اگر درامر تبليغ فهميده شد كه مخاطبان افرادي كم سوادند بايد در حد سواد وافكار آنها سخن گفت و ادبيات خاص آن افراد را بكار گرفت . براي حصول شناخت مخاطب بايد به نكات زير توجه كافي داشت .

الف ) شناخت انسان :

در تبليغ بايد توجه داشته باشيم كه قرار است انسان مخاطب اصلي ما باشد بنابراين در جريان تبليغ بايد به ويژگيهاي انسان توجه عنايت كافي داشت و مبلغ چيره دست شناخت همه جانبه آنان را در سرلوحه كارش قرار مي دهد. بعنوان مثال از جمله ويژگيهاي انسان انگيزه هاي فردي است كه در انسانها اين انگيزه فردي بصورت قوي و ضعيف وجود دارد در تبليغ تجاري حداكثر استفاده را از اين مورد مي نمايند يعني دائما در تبليغ تجاري اين كلمات استفاده مي شود : به نفع شماست براي رفاه شماست و چون انسان ذاتا خودش را دوست دارد و براي خودش در مرحله اول اعتبار وبهاي ويژه اي قايل است تبليغ اثرگذار مي شود. مطلب ديگر اين است كه درباره موضوع شناخت انسان بايد توجه داشت كه اين انسان داراي روان و روح خاص خود است يعني در شناخت انسان بايد به (روان شناسي انسان ) توجه كافي داشت يعني نوع ارتباط برقرار كردن مي تواند بر خواسته از شناخت رواني ما از انسانها باشد.

ب ) شناخت فرهنگ ها

در بررسي يك جامعه اي موقعيت جغرافيايي ـ سياسي و مختصات اجتماعي و ساختار فكري وسابقه تاريخي مي تواند شرايطي خاص براي آن منطقه ايجاد كند. اين شرايط در نهايت به فرهنگي منتهي مي شود كه جامعه انساني مورد نظر را از ديگر جوامع متمايز مي سازد.

وضعيت فرهنگي حاكم در آن منطقه ظرفيت وپتانسيل فكري خاص را بوجود مي آورد كه باعث تفاوت افراد جامعه هاي مختلف مي شود بنابراين ورود يك نظام اعتقادي واحد ويكسان به دو منطقه متفاوت از لحاظ فرهنگي در يك زمان خاص باعث تحولات و تغييرات مختلفي مي شود و در هر دو منطقه به شكلي خاص در اعتقادات اثرگذار شده است زيرا شالوده اساسي براي اثرگذاري وجود فرهنگ است .

رابطه شناخت انسان و تبليغ

مخاطب در تبليغ يك انسان است و ويژگيهاي خاص خود را دارد و هر چه شناخت از انسان عميق تر باشد تبليغ تاثير بيشتري دارد يعني هر چقدر به ويژگيها و خصوصيات انسانها در تبليغ توجه و عنايت كافي شود آن تبليغ از توفيق بيشتري برخوردار است . ميزان و مقدار توفيق يا شكست در برنامه ها با نسبت شناخت آنان رابطه مستقيم دارد. بنابراين در دستگاههاي تبليغاتي پيشرفته بخش عظيمي از كار اين دستگاه ها به مطالعه انسان هاي آن جامعه مورد نظر اختصاص مي يابد.

يك پيام در تبليغ بايد چه خصوصياتي داشته باشد يك پيام وقتي موثر واقع مي شود كه در آن جامعه انساني مورد توجه وعلاقه عموم قرار گيرد براي اينكه موثر واقع شود بايد شرايط و ويژگيهاي زير را داشته باشد :

1 ـ چون انسان فطرتا وذاتا جمال وزيبايي را دوست دارد بنابراين طرح تبليغي بايد به اين ميل دروني (زيبادوستي ) پاسخ دهد وآنرا امتناع كند. و مي توان بخوبي دريافت كه در تاريخ اسلام يكي از عوامل پيشرفت و ترقي اسلام در زمان پيامبر(ص ) اين بود كه آيات قرآني داراي شيوائي و زيبايي كلامي بود آنچنانكه شعراي معاصر پيامبر به اين زيبايي دروني و كلامي آيات قرآن اعتراف مي كردند وبه دلنشيني وزيبايي معنوي آيات به هر شكل ممكن معترف بودند.

2 ـ پيام تبليغي بايد با عنايت به مخاطبان آن جامعه قابل فهم براي آن مخاطبان باشد يعني عموم جامعه بتوانند فهمي ابتدايي از آن پيام داشته باشند. و اگر در سطح بالايي قرار داشته باشد و خصوص جامعه را شامل شود مفيد واقع نخواهد شد.

3 ـ پيام تبليغي بايد مستند باشد يعني اگر حاصل يك پيام ومقصد نهايي تبليغ از بين بردن جهل و ناداني است وقرار است درجامعه معرفت وآگاهي ايجاد كند بايد اين پيام قابل استناد به يكسري ادله وبراهين عقلي و عرضي باشد.

4 ـ پيام تبليغي در يك تبليغ بايد بتوان همزمان اميد وبيم را در آن جامعه ايجاد كند يعني بيم دهند . و اميدوار كننده باشد . قرآن به پيامبر(ص ) مي فرمايد :

انا ارسلناك شاهدا و مبشرا و نذيرا (اي پيامبر ما تو را شاهد و بشارت دهنده و ترس دهنده فرستاديم .) در اين آيه نقش پيامبر(ص ) در امر تبليغ هم مبشر است و هم منذر (ترساننده )

5 ـ پيام تبليغ بايد هم عرض با نيازهاي جامعه باشد يعني بتواند پاسخگوي نيازها باشد بعنوان مثال در كار تبليغ يك پيامبر چون انسان بنابر فطرت دوست دارد بسوي خداوند حركت كند و نقطه تكاملي انسان توحيد است بايد پيام تبليغي پيامبر اين نياز را برطرف نمايد.

6 ـ در يك تبليغ پيامهاي تبليغي بايد با ارزشهاي حاكم درجامعه همخواني داشته باشد يعني پيامها بايد حامل ارزشهاي الهي باشد تا بتواند دراز مدت صفات خدايي را در انسانها زنده نمايد و براي نيل به اين هدف پيام تبليغي بايد روشن و واضع باشد.

وظايف و شرايط اوليه يك مبلغ در امر تبليغ چه چيزهايي است

يك مبلغ در امر تبليغ خود بايد در ابتداي امر خصوصيات زير را داشته باشد.

الف ) خود او در مرحله اول به مورد تبليغ ايمان داشته باشد وچون ايمان كافي دارند از چيزي هراس ندارند قران مبلغين پيامهاي الهي را اينگونه وصف مي نمايد :

الذين يبلغون رسالات الله ويخشونه ولا يخشون احدا الا الله (احزاب 39 )

كسانيكه رسالات خدا را تبليغ مي كند هراس ندارند و از كسي جز خداوند نمي ترسند.

ب ) مبلغ بايد بر موضوع مورد تبليغ احاطه و تسلط كافي داشته باشد اگر اينگونه نباشد با طرح چند سئوال در او ترديد وشك ايجاد مي شود. اگر در تبليغ ارزشهاي اسلامي علم و احاطه كافي موجود نباشد نتيجه جواب عكس خواهد داد وبه اسلام و اهداف آن ضربه خواهد زد.

ج ) مبلغ بايد در امر تبليغ خود ملايمت نرمي در گفتار داشته باشد يعني ملايمت و نرمي در گفتار مي تواند جاذبه ايجاد كند وبر مخاطبان اثر و گيرايي بيشتري داشته باشد. قرآن درباره حضرت موسي (ع ) و برادرش هارون كه به عنوان مبلغ خداوند مطرح مي باشند در برخورد با فرعون اينگونه سفارش شده اند (فقولا له قولا لينا) ط 44 (شما با فرعون با نرمي در گفتار سخن بگوييد .

د) مبلغ بايد به موضوع تبليغ عمل كند. يعني اولين نفري كه به آن موضوع عمل نمايد بايد خود شخص او باشد زيرا با اين كار ارزش موضوع بالا مي رود و مي تواند در مردمان اعتماد ايجاد كند بعنوان مثال پيامبر(ص ) وقتي كه مامور به نماز خواندن مي شود به عنوان مبلغ واولين شخصي كه به اين موضوع (نمازخواندن ) اهميت مي دهد معرفي مي گردد.

امام صادق (ع ) مي فرمايد : « كونوا دعاه للناس بغير السنتكم »

با اعمال خود مبلغ باشيد و مردم را با عمل كردن دعوت كنيد نه با زبانتان )

د) مبلغ بايد شرايط زماني و مكاني را بخوبي تشخيص دهد نيز در امر تبليغ خود مسايل جغرافيايي يا فرهنگي وسياسي مسائل روز را بشناسد. يعني به عنوان مثال در شب ولادت علي بن ابيطالب (ع ) همه منتظر شنيدن سخناني پيرامون شان و رتبه آن حضرت مي باشند ويا تبليغ اسلام در مشهد كه اكثرا شيعه هستند با تبليغ در استان سيستان و بلوچستان يكي نيست و درهر شهر يك موضوع محور تبليغ قرار مي گيرد .

« جايگاه هنر اسلامي در تبليغ »

اگريك پيام تبليغي در شكل عادي و يكنواخت ارائه شود جاذب و موفق نخواهد بود ولي اگر براي تبليغ از هنر به عنوان قالبي براي ارائه بهتر موضوع استفاده شود نفوذ بيشتري خواهد داشت چون هنر باغريزه تنوع طلبي وزيبايي گرايي انسان بسيار نزديك است .

خداوند متعال درباره آن ما را به هنر اسلامي آشنا مي كند و بطور مستقيم و غيرمستقيم ما را در امر تبليغ و انتقال فرهنگ اسلامي با كاربرد هنر توجيه و تشويق مي كند. و به جرات مي توان گفت كه هنر اسلامي و اثر هنرمندان از صدر اسلام تاكنون الهام گرفته از قرآن كريم است .

منابع و مآخذ :

1 ـ قرآن كريم

2 ـ بحارالانوار علامه مجلسي ـ انتشارات قم ـ سال 1371

3 ـ خدمات متقابل اسلام و ايران ـ مرتضي مطهري ـ انتشارات حكمت

4 ـ استراتژي تبليغات ـ محمدتقي رهبر

5 ـ جايگاه هنر در اسلام ـ علي محمد وارسته ـ انتشارات پويا 1374

6 ـ دائره المعارف الاسلاميه الشيعه ـ حسن الامين

هدف غايي تبليغ و نوع تبليغ نقش بسيار قابل توجه اي در محتواي آن خواهد داشت

بايد توجه داشته باشيم كه در تبليغ قرار است « انسان » مخاطب اصلي باشد بنابراين در جريان تبليغ بايد به ويژگي هاي انسان توجه وعنايت كافي داشت

زيبايي وشيوايي كلام قرآن يكي از عوامل پيشرفت پيامبراكرم (س ) در تبليغ و گسترش اسلام بود.

منبع: جمهوری اسلامی 1388.10.15