آیا سیزده بدر و چهارشنبه سوری خرافه و بدعت است؟

پرسش:
آیا سیزده بدر و چهارشنبه سوری خرافه و بدعت است؟

پاسخ:
برای جواب دادن به این سؤال، ذكر چند مقدمه لازم است:
1. مقدمه اوّل در تعریف بدعت و خرافه است.
تعریف بدعت: بدعت طریقه ای ساختگی در دین است كه با طریقه و احكام دینی مشابهت دارد و هدف از در پیش گرفتن آن، مبالغه در تعبّد در برابر خداوند عزّوجل است.(1)
تعریف خرافه: به عقیده های پوچ و داستان های دروغ و سخنان بیهوده و باطل كه به طور كلی خلاف عقل و برهان باشد.(2)
2. مقدمه دوم در مورد تاریخچه چهارشنبه سوری و سیزده بدر است.

تاریخچه چهار شنبه سوری یكی از مراسم باستانی مربوط به جشن نوروز، آتش افروزی های شب چهار شنبه آخر سال است كه از دیر زمان از نیاكان ما بر جای مانده است. در روزگار باستان آتش، مظهر فروغ ایزدی و از این رو مقدس ترین و نخستین عنصر از عناصر چهارگانه طبیعت بود و در گاه شماری آریایی در روزها و ماه های سال، گرامی داشته می شد و جشن های ویژه داشت مانند آذرجشن، آبان جشن یا جشن سده.
آیین بپاداشتن چهارشنبه سوری تقریبا در میان تمام مردم ایران مشترك است. غیر از آتش افروزی كه تمام نقاط این مرز و بوم مشترك است، آیین های دیگری در این شب بر پا داشته می شود. از قبیل كوزه شكستن و آجیل مشكل گشا و فال گوش وگره گشایی و فال گرفتن با كوزه... .
در مورد افروختن آتش در چهار شنبه سوری روایت های مختلف ذكر شده است. از جمله این كه چون شب چهارشنبه آخر سال به نحوست در احادیث یاد شده و آتش كه نماینده فروغ یزدان و پاك كننده هر پلیدی است، از این جهت آتش می افروزند كه تمام نحوست و پلیدیها را از بین ببرد.(3)
روایت دیگر این كه چهارشنبه سوری سالروز كشته شدن سیاوش است. سرگذشت زندگی سیاوش سرگذشت عبرت انگیز و آموزنده ای است كه شرح تفصیلی آن در شاهنامه فردوسی نقل شده است.
آموزنده ترین قسمت این جریان تاریخی گذشتن سیاوش از خرمن آتش به منظور برائت از اتهام و اثبات بی گناهی بوده است. آثار و علائم اندكی كه از جریان تاریخی فوق بر جای مانده، نشان می دهند كه سیاوش در پایان سال 1013 پیش از میلاد كه برابر با روز چهارشنبه بوده به دستور افراسیاب كشته شد و یك روز پس از كشته شدن سیاوش فرزند وی كی خسرو در روز پنج شنبه، یكم فروردین سال 1012 پیش از میلاد در توران متولد شد و چون در آیین زرتشتی مراسم سوگواری در رسای مردگان جایز نیست، پارسیان زرتشتی در آخرین شب چهارشنبه پایان سال از آتش می گذشتند تا خاطره سیاوش به منظور دفاع از عفت و پاكدامنی، جاودان باقی بماند.(4)

تاریخچه سیزده بدر در مورد تاریخچه سیزده بدر هم روایات مختلف وجود دارد. یكی از آن روایات این است كه در باورهای مردم ایران باستان، كیومرث آغاز آفرینش است، طبق آنچه ابوریحان بیرونی در كتاب آثار الباقیه گفته است، مشیه و مشیانه كه پسر و دختر دوقلوی كیومرث بودند در روز سیزده فروردین به وسیله گره زدن دو شاخه با هم ازدواج كردند.(5)
یكی دیگر از روایات در مورد تاریخچه سیزده بدر این است كه: همان طور كه پیشینه جشن نوروز را از زمان جمشید می دانند. درباره سیزده بدر هم روایت است كه جمشید شاه پیشدادی روز سیزده نوروز را در صحرای سبز و خرم خیمه و خرگاه بر پا می كند و چندین سال متوالی این كار را انجام می دهد كه در نتیجه این مراسم در ایران زمین به صورت سنت و آیین در می آید و ایرانیان از آن پس سیزده بدر را بیرون از خانه در كنار چشمه سارها و دامن طبیعت برگزار می كردند، امّا برای بررسی سابقه جشن سیزده بدر از روی منابع مكتوب، تمامی منابع مربوط به دوران قاجار می باشند و گزارشی به برگزاری سیزده بدر در فروردین یا صفر داده اند، از همین رو برخی پژوهشگران پنداشته اند كه این جشن بیش از یكی دو سده دیرینگی ندارد. امّا با دقت بیشتر در می یابیم كه شواهدی برای سابقه این جشن وجود دارد. یكی از شواهد، گسترش بسیار، تنوع و گوناگونی شیوه های برگزاری این جشن اشاره می كند كه بر پایه قواعد مردم شناسی و فرهنگ عامّه، هر چقدر دامنه گسترش باوری فراخ تر و شیوه های برگزاری آن متفاوت تر باشد، نشان دهنده سابقه بیشتر آن است.
هم چنین مراسم مشابه ای كه به موجب كتیبه های سومری و بابلی از آن آگاهی داریم، آیین های سال نو در سوم با نام «زگموگ» و در بابل با نام «آكیتو» دوازده روز به درازا می كشیده و در روز سیزدهم جشنی در آغوش طبیعت برگزار می شده. بدین ترتیب تصور می شود كه سیزده بدر دارای سابقه ای دست كم چهارهزار ساله است.(6)
بعد از ذكر مقدمات، حالا در مورد هر كدام از چهارشنبه سوری و سیزده بدر صحبت می كنیم.

اما چهارشنبه سوری با توجه به اینكه الآن در كشور ما هیچ كس چهارشنبه سوری را به عنوان طریقه ای در دین بر پا نمی كند، تعریف بدعت شامل آن نمی شود، پس چهارشنبه سوری یقینا بدعت نیست. امّا با توجه به این كه آتش افروزی و پرتاب ترقّه و عبور از روی آتش و گفتن این جمله كه زردی من از تو و سرخی تو از من، فقط با استناد این كه گذشتگان انجام می دادند، ما هم انجام می دهیم، هیچ گونه مبنای عقلائی و شرعی ندارد و عملی بیهوده و باطل است، پس تعریف خرافه شامل آن می شود.
امّا در مورد سیزده بدر، با توجه به این كه مردم الآن این عمل را رفتن به سوی طبیعت به عنوان طریقه ای در دین انجام نمی دهند، پس سیزده بدر، بدعت نمی باشد و تعریف بدعت شامل این هم نمی شود. امّا اگر رفتن به سوی طبیعت را به عنوان این كه روز 13 نحس است و نباید در خانه ماند، عملی است كه هیچ گونه اساس و مبنایی ندارد و تعریف خرافه شامل آن می شود. اما با توجه به این كه الآن در كشور ما، روز سیزده فروردین به عنوان روز طبیعت إعلام شده و مردم صرفا به خاطر رفتن به طبیعت از خانه خارج می شوند، این كار، كار بدون اشكالی است.
در آخر نتیجه گرفته می شود كه آنچه دین اسلام با آن مخالفت می كند، گناه وسنت های باطل و بیهوده است و در اصل عید و عید گرفتن اشكالی نیست و روز سیزده بدر ربطی با سیزده رجب ندارد.

پاورقی:
1. صابری، حسین، اعتصام، سلفیه، بدعت یا مذهب، ص167. انتشارات آستان قدس رضوی، ج1، ص30.
2. فرهنگ فارسی عمید، ج1، ص843، انتشارات عمید، فرهنگ فارسی خرد، ص269، انتشارات خرد، مصاحبه ای درباره ای خرافه و نیرنگ، ص26، انتشارات موسسه مطبوعاتی فراهانی.
3. تاریخچه راجع به عید نوروز، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی(ره)، ص1.
4. جشن های آتش، هاشم رضی، انتشارات بهجت، ص95 و 96.
5. آثار الباقیه، ابوریحان بیرونی، ص266.
6. گنجینه ادب و عرفان پارسی، تاریخچه سیزده بدر.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1ـ جشن نوروز و چهارشنبه سوری و سیزده بدر، مجموعه دوازده متن سخنرانی، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر.
2ـ جشن ها و آیین های ایرانی، ترجمه محمود رضا افتخار زاده، انتشارات مدبّر