آداب خواب در اسلام

پایگاه اطلاع رسانی بلاغ| ره توشه ماه رمضان۱۴۰۰، آداب خواب در اسلام.
کاری از گروه تولید محتوای معاونت فرهنگی وتبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.

مقدمه

خواب، یکی از اساسی‌ترین عناصر حیات است که در آن، قوام بدن استوار می‌شود. انسان به طور متوسط 16 ساعت فعالیت می‌کند و دست‌کم به 8 ساعت خواب و یا استراحت نیاز دارد که بخش اعظم این استراحت، همان خوابیدن است. اگر انسان نتواند بخوابد، دچار بیماری‌هایی می‌شود که نتیجه آن، افسردگی و حتی خودکشی و ناتوانی در انجام وظایف انسانی است. اهمیت خواب تا آنجاست که در دین مبین اسلام، آدابی برای آن بیان شده است. در این مقاله به اهمیت و آداب خواب در اسلام می‌پردازیم.

معنای خواب و حقیقت آن

از نظر اهل لغت، خواب حالت آسایش و راحتی است که به واسطه بازآمدن حواس ظاهره از فعالیت و فقدان حس در انسان و حیوانات بروز می‌کند.[1] بعضی آن را بیهوشی سنگینی که بر قلب عارض می‌شود[2] و برخی استراحت اعصاب مغز و مرگ سبک بیان کرده‌اند؛[3] چنان‌که امام رضا(علیه السلام) فرموده است: «سلطنت خواب، بر مغز است».[4] در بیان قرآنی، خواب «توفّی روح» و همانند مرگ[5] است که خدای متعال با تصرف در وجود و جدا کردن جسم و روح انجام می‌دهد.[6] علامه طباطبایی; خواب را از کار افتادن و راکد شدن حواس حیوان با عارض شدن عوامل طبیعی در بدن می‌داند.[7]

اهمیت خواب

امام صادق(علیه السلام) خواب را لازمه حیات هر موجود زنده دانسته است.[8] خواب مانند خوردن و آشامیدن، غریزیِ وجود هر حیوان و نیازی ضروری است که زندگی او بر آن متوقف است.[9] بعضی معتقدند نظام خواب و بیداری، از عجایب زندگی انسان است؛ چنان‌که خداوند آن را از نشانه‌های خود شمرده است.[10] خدای متعال که انسان را از خاک آفریده و او را موجودی ضعیف قرار داده است،[11] در نظام عصبی مغز او برنامه و قانونی گذاشته است که اگر قوای عصبی بر اثر خستگی فکری یا جسمی دچار ضعف و سستی شوند، با اجرای آن برنامه، نیروی عصبی به حال اولیه باز می‌گردد و آن برنامه، همان خواب است. در خواب چیزی همانند مرگ بر انسان عارض می‌شود که ادرکات را از کار می‌اندازد و اعصاب را مانند مواد مخدر بی‌حس می‌کند؛ در حالی ‌که حرکات اساسی بدن تعطیل نمی‌شود و تنها بدن سست می‌‌شود و از کار می‌افتد تا مقدار زمان لازم بگذرد و قدرت از دست‌ رفته به بدن بازگردد و با حال خوش از خواب برخیزد و حیات کامل به انسان بازگردد.[12]

آداب خواب

خواب از جهات گوناگون، آدابی دارد که در کلام اهل‌بیت: به آنها توجه داده شده است.

1. زمان خواب

خوابیدن در زمان مناسب، آثار جسمی و روحی فراوانی به دنبال دارد. کسانی که برای بیداری خود و بهره‌ بردن از آن برنامه داشته باشند، باید زمان خواب خود را تنظیم کنند. همچنین کسانی که به سلامت و شادابی جسمی خود اهمیت می‌دهند و وضعیت جسمی آنان در زندگی‌شان نقش دارد، باید برای زمان خواب خود برنامه داشته باشند. قرآن از خواب هم در شب و هم در روز یاد کرده است: «وَ مِنْ آیاتِهِ مَنامُکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ ...».[13] در برخی دیگر از آیات نیز خدای متعال شب را زمان آرامش قرار داده است: «وَ جَعَلَ اللَّیْلَ سَکَنا».[14] با توجه به این آیات طبیعی‌ترین زمان برای خواب، شب است؛ چنان‌که در آیه‌ای می‌فرماید: «للَّهُ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِتَسْکُنُوا فیهِ وَ النَّهارَ مُبْصِراً إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَشْکُرُونَ؛[15] خداست که شب را برای شما پدید آورد تا در آن بیارامید و روز را روشن کرد تا در آن ببینید و روزی بجویید».

نیم‌نگاهی به سیره رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) حاکی از آن است که آن حضرت زمان خواب خود را به‌گونه‌ای منظم می‌کرد که نیرو و نشاط لازم برای بیداری ارادی در شب را داشته باشد و بتواند بخشی از شب را به عبادت و شب‌زنده‌داری اختصاص دهد. برخی از همسران‌ آن حضرت نقل کرده‌اند: «آن حضرت اول شب را می‌خوابید و پس از مدتی استراحت، بیدار می‌شد و به تهجد می‌پرداخت ... اما وقتی صدای اذان را می‌شنید، از جا می‌پرید».[16]

از نظر اهل‌بیت: خوابیدن در زمان‌های خاصی نکوهیده است؛ از جمله زمان‌های خوابِ ناپسند که از آن نهی شده است، خوابیدن پیش از خواندن نماز عشاء است.[17] بین‌الطلوعین (از سپیده صبح تا برآمدن آفتاب) نیز زمانی است که خوابیدن در آن بسیار ناپسند است و در روایات بسیار نکوهش شده و آثار ویرانگری برای آن بیان شده است. بر اساس حدیث از آنجا که روزی هر کس در این وقت فرو فرستاده می‌شود، خوابیدن مکروه است.[18] امام رضا(علیه السلام) فرموده است: «الْمَلَائِکَةُ تُقَسِّمُ أَرْزَاقَ بَنِی آدَمَ مَا بَیْنَ طُلُوعِ الْفَجْرِ إِلَی طُلُوعِ الشَّمْسِ فَمَنْ یَنَامُ فِیمَا بَیْنَهُمَا یَنَامُ عَنْ رِزْقِهِ؛[19] فرشتگان بین طلوع فجر و طلوع خورشید، رزق و روزی بنی‌آدم را تقسیم می‌کنند و کسی که در آن زمان در خواب باشد، روزی خود را از دست می‌دهد و در واقع این خواب، غفلت از دریافت رزق است». امام صادق(علیه السلام) نیز زمان را در ستایش یا نکوهش خواب تأثیرگذار دانسته و فرموده ‌است:

هر که پس از فرا رسیدن وقت نماز واجب یا مستحبی (سنّتی) و پیش از ادای نماز بخوابد و به سبب آن خواب، عبادت از او فوت شود؛ پس این خواب، خواب اهل غفلت و طریقۀ خاسران و زیانکاران است و او شیفتۀ نفس و هوا و نیازمند اصلاح است و هر که به خواب رود، پس از فراغ از واجبات و مستحبات و دیگر حقوق‌ اللَّه و حقوق‌ النّاس، چنین خوابی پسندیده است.[20]

۲. پیش از خواب

اهل‌بیت: پیش از خوابیدن، آدابی را رعایت می‌کردند که به برخی از آنها اشاره می‌شود.

الف. مسواک: پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) هر شب سه بار مسواک می‌کرد: پیش از خواب، هنگام بیداری برای تهجّد و هنگام خروج برای نماز صبح.[21]

ب. نظافت: رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) فرموده است: «لا یَبیتنّ أحَدُکم و یَدُه غَمرة فإن فَعلَ فأصابَه لَمَمُ الشَیطان فَلا یَلُومنّ إلا نَفسه؛[22] هرگز احدی از شما در حالی که دستانش آلوده به چربی است، نخوابد و اگر چنین کند و بیمار گردد، جز خویشتن را سرزنش ننماید».

ج. طهارت: در آداب خواب اهل‌بیت: آمده است که پیش از خواب ملتزم به طهارت بودند[23] و دیگران را به وضو پیش از خواب توصیه می‌کردند.[24] امیرمؤمنان(علیه السلام) به یارانش می‌فرمود: «مسلمان نباید با حالت جنابت بخوابد و جز با طهارت وضو به بستر نرود. هر گاه آب نیابد، تیمم کند؛ زیرا روح مؤمن به سوی خداوند تعالی بالا می‌رود، او را می‌پذیرد و به او برکت می‌دهد. هر گاه پایان عمرش فرارسیده باشد، او را در گنج‌های رحمتش قرار می‌دهد و اگر فرا نرسیده باشد، او را با امنایش از فرشتگان به جسدش باز می‌گرداند».[25]

د. رفتن به بیت‌الخلا: امیرالمؤمنین(علیه السلام) به فرزندش امام حسن(علیه السلام) توصیه کرده که پیش از خواب به مستراح برو که اگر چنین کنی، از بیماری پیشگیری خواهد شد و محتاج پزشک نخواهی شد: «وإذا نَمتَ فَأعرِض نَفسَکَ عَلی الخَلا، فإذا استَعمَلت هذه استَغنَیت عَن الطِّب».[26]

هـ . تهیه مقدمات عبادت شبانه: از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) آب وضو را نزد سر و مسواک را زیر بالش خود می‌گذاشت، سپس می‌خوابید.[27]

و. دعا و اذکار: اهل‌بیت: پیش از خواب به قرائت «حمد»، «آیةالکرسی»، آیۀ «شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لاَ إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ وَالْمَلاَئِکَةُ»[28] و تسبیح حضرت زهرا3 مقید بوده‌اند.[29]

3. کیفیت خوابیدن

اهل‌بیت: اعمال خود را به‌گونه‌ای انجام می‌دادند که رنگ و جهت خدایی داشته باشد.[30] از آنجا که اهل‌بیت: الگوی سبک زندگی انسان‌ها هستند، کیفیت خواب باید به سبک خاصی باشد که آنها داشته و به آن سفارش کرده‌اند؛ مانند خوابیدن رو به قبله، بر پهلوی راست و با نهادن دست راست زیر گونۀ راست؛ چنان‌که اهل‌بیت: چنین می‌خوابیدند. امام رضا(علیه السلام) فرموده است: «وَإِذَا أَرَدْتَ النَّوْمَ فَلْیَکُنْ اضْطِجَاعُکَ أَوَّلًا عَلَی شِقِّکَ الْأَیْمَنِ ثُمَّ انْقَلِبْ عَلَی شِقِّکَ الْأَیْسَرِ وَکَذَلِکَ فَقُمْ مِنْ مُضْطَجَعِکَ عَلَی شِقِّکَ الْأَیْمَنِ کَمَا بَدَأْتَ بِهِ عِنْدَ نَوْمِکَ؛[31] هر گاه خواستی بخوابی، ابتدا بر سمت راست، سپس بر سمت چپ بخواب و همچنین هنگام برخاستن، از سمت راست برخیز».

4. مقدار خواب

مدت زمان خواب در شب یا روز، از مسائل مهم زندگی انسان است. از آیات قرآن و روایات بر می‌آید که پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) خواب طولانی ـ چنان‌که امروز گفته می‌شود تا هشت ساعت خواب لازم است ـ حتی در شب نیز نداشته‌اند؛ بلکه بخش زیادی از شب را به عبادت و تهجد می‌پرداختند. افزون بر رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله)، گروهی از همراهان ایشان و مؤمنان نیز چنین بوده‌اند: «إِنَّ رَبَّکَ یَعْلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدْنی مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ طائِفَةٌ مِنَ الَّذینَ مَعَکَ».[32] رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) فرموده است: «لِکُلِّ شیءٍ حِلیَةٌ و حِلیَةُ الصِّحَّةِ فی الدُّنیا أربَعُ خِصالٍ: قِلَّةُ الکَلامِ و قِلّةُ المَنامِ و قِلّةُ المَشیِ وَ قِلّةُ الطَّعامِ؛ هر کار را چاره‌ای است و چاره تندرستی در دنیا، چهار چیز است: کم سخن گفتن، کم خفتن، کم راه رفتن و کم خوردن». امام علی(علیه السلام) نیز فرموده است: «إِذَا أَرَادَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ صَلَاحَ عَبْدٍ أَلْهَمَهُ قِلَّةَ الْکَلَامِ وَ قِلَّةَ الطَّعَامِ وَ قِلَّةَ الْمَنَامِ؛[33] اگر خدا صلاح بنده‌ای را اراده کند، از جمله صفاتی که به او الهام می‌کند، خواب اندک است».

5. مراقبت‌های هنگام خواب

بعضی افراد برای خوابیدن از صداهای اطراف خود آزرده می‌شوند. همچنین ممکن است محیط آلوده باشد و گوش در معرض خطر قرار گیرد. امام رضا(علیه السلام) برای چنین شرایطی فرموده است: «وَ مَنْ أَرَادَ أَنْ لَا یَشْتَکِیَ أُذُنَهُ فَلْیَجْعَلْ فِیهَا عِنْدَ النَّوْمِ قُطْنَة؛[34] هر کس می‌خواهد گوش‌هایش درد نگیرد، به هنگام خواب در گوشش پنبه بگذارد».

خاموش‌ کردن آتش پیش از خوابیدن نیز از دیگر توصیه‌هایی است که رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) به آن تأکید داشته است: «لا تَترُکوا النّار فِی بُیُوتِکم حِین تَنامُون».[35]

توجه به تمیزی و پاکیزگی محیط خواب نیز از جمله توصیه‌هایی پیامبر(صلی الله علیه و آله) درباره خوابیدن است: «لا تَبّیتُوا القَمامَة فِی بُیُوتِکم وأخرِجُوها نَهاراً، فَإنها مَقعدَ الشَّیطان؛[36] زباله را شب در خانه‌های خود نگه ندارید و آن را در روز به بیرون از خانه منتقل کنید؛ زیرا زباله، نشیمنگاه شیطان است».

6. مکان و زیرانداز خواب

اهل‌بیت(علیه السلام) برای خوابیدن از ساده‌ترین ابزار رایج زمان خود استفاده می‌کردند؛ چنان‌که نقل شده است حصیر تنها زیرانداز پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) برای استراحت بود.[37] از این رو گاه زائده‌های حصیر بر بدن حضرت اثر می‌گذاشت و اصحاب از حضرت می‌خواستند که از زیراندازی نرم‌تر استفاده کند، ولی ایشان نمی‌پذیرفت.[38] بنا بر روایات، خوابیدن در برخی مکان‌ها مکروه است؛ مانند پشت بامی که حفاظ نداشته باشد؛[39] خانه‌ای که دارای در و پرده نباشد؛[40] خوابیدن در مسجدالحرام؛[41] جایی که نفس نامحرم احساس شود؛[42] خوابیدن در مکا‌ن‌هایی که نجس یا کثیف ‏باشد. تنهایی نیز موجب ناپسندی خوابیدن است؛ زیرا پیامدهایی دارد که سبب شده اهل‌بیت: از آن نهی کنند؛ چنان‌که امام کاظم(علیه السلام) نقل کرده است که تنها خوابیدن، سبب لعن رسول‌خدا(صلی الله علیه و آله) است.[43]

یکی از نکاتی که درباره مکان خواب توصیه شده و در سیره پیامبر(صلی الله علیه و آله) آمده است، خوشبو کردن آن است. از انس بن مالک نقل شده است: «کانَت لِلَّنَبی(صلی الله علیه و آله) مَلحَفة مَصبُوغَة بِالوَرس والزَعفِران یَدُور بِها عَلی نِسائِه فَإن کانَت لَیلَة هَذه رَشَّها بِالماء وإن کانَت لَیلة هذه رَشَّتها بِالماء؛[44] پیامبر(صلی الله علیه و آله) ملحفه‌ای داشت که با گیاه خوشبو (ورس و زعفران) رنگ شده بود و میان همسرانش می‌چرخاند و هنگام خوابیدن بر آن آب می‌پاشید تا بوی خوش آن به مشام برسد».

7. امنیت و آرامش خوابگاه

یکی از نکات مهم و مورد توجه در سبک زندگی اسلامی، داشتن امنیت و آرامش برای خوابیدن است. خداوند شب را با تاریکی سنگین‌اش همچون پوششی برای امکان خواب[45] و آن را زمان آرامش[46] و خوابی آسوده قرار داده است.[47] از نظر تشریعی نیز دستورهای تأمین آرامش را صادر کرده است. از جمله این دستورها لزوم اجازه ‌گرفتن خدمتکاران و حتی فرزندان برای ورود به خوابگاه والدین است.[48] اوقات مورد نظر آیه، یعنی پیش از طلوع فجر، وقت قیلوله و پس از نماز عشا، زمان‌هایی هستند که ممکن است عورت آشکار باشد.[49] از امام صادق(علیه السلام) نیز نقل شده است که این دستورها، برای آن است که زمان‌های مشخص‌شده، ساعت‌های خلوت هستند.[50]

در این آیات یک آموزش دو سویه وجود دارد؛ اولاً به فرزندان و دیگر نزدیکان آموزش می‌‌دهد که مراقب استراحت و حریم والدین و صاحب منزل باشند و از سوی دیگر به والدین و صاحبان خانه یاد می‌دهد که حالت‌ها و وضعیت زن و شوهر و حتی در صورت تنهایی، در وضع خلوت و لباس خاص، نباید اجازه داد که هر کس شاهد آن وضع باشد؛ به‌ویژه فرزندان که ممکن است دچار انحراف جنسی شوند.[51]

نگارنده: فرج‌اللّه میرعرب

فهرست منابع

ابن‌ابی‌شبیه الکوفی، عبدالله بن محمد؛ المصنف؛ تحقیق سعید اللحام؛ چاپ اول، بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، 1409ق.
ابن‌عاشور، محمد بن طاهر؛ تفسیر التحریر و التنویر؛ چاپ اول، بیروت: مؤسسة التاریخ العربی، 1420ق.
بحرانی، سید هاشم؛ البرهان فی تفسیر القرآن؛ تحقیق مؤسسۀ بعثت؛ چاپ اول، تهران: بنیاد بعثت، 1416ق.
برقی، احمد بن محمد خالد؛ المحاسن؛ تحقیق سیدجلال‌الدین حسینی؛ تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1330 ش.
تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد؛ تصنیف غرر الحکم و درر الکلم؛ چاپ اول،  قم: دفتر تبلیغات، 1366 ش.
حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعة؛ چاپ دوم، قم: مؤسسۀ آل‌البیت: لاحیاء التراث، 1414ق.
دهخدا، علی‌اکبر؛ لغت‌نامه؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1377 ش.
طباطبایی، سید محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ چاپ پنجم، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین، 1417ق.
صدوق، محمد بن علی؛ الامالی؛ تحقیق: مؤسسه البعثه؛ قم: دارالثقافه، 1414ق.
 الخصال؛ تحقیق: علی‌اکبر الغفاری؛ قم: منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیه، 1403ق.
 کتابُ من لایحضره الفقیه؛ تحقیق علی‌اکبر غفاری؛ قم: جامعۀ مدرسین، 1404ق.
کمال‌الدین و تمام النعمه؛ قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1405ق.
 معانی الاخبار؛ قم: انتشارات اسلامی وابسته به جامعۀ مدرسین، 1361 ش.
عروسی حویزی، عبدعلی بن جمعه؛ تفسیر نور الثقلین؛ تحقیق: هاشم رسولی محلاتی؛ چاپ چهارم،  قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1412ق.
قطب‌الدین راوندی، سعید بن هبةالله؛ الدعوات، تحقیق: مدرسۀ امام مهدی4؛ چاپ اول، قم: مدرسه امام مهدی4، 1407ق.
کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ تحقیق علی‌اکبر غفاری؛ چاپ سوم، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1388ق.
متقی الهندی، علاءالدین علی بن حسام؛ کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال؛ بیروت: مؤسسه الرساله، 1409ق.
مطهری، مرتضی؛ زندگی جاوید یا حیات اخروی؛ تهران: انتشارات صدرا، [بی‌تا].
مکارم شیرازی، ناصر و همکاران؛ تفسیر نمونه؛ چاپ اول، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1374 ش.
منسوب به امام صادق(علیه السلام)مصباح الشریعة؛ چاپ اول، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1400ق.
منسوب به امام رضا(علیه السلام)؛ طب الإمام الرضا(علیه السلام)؛ تحقیق محمدمهدی نجفی؛ قم: دارالخیام، 1402ق.
نوری طبرسی، حسین بن محمدتقی؛ مستدرک الوسائل؛ چاپ دوم، قم: مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، 1409ق.
هیثمی، نورالدین علی بن ابی‌بکر؛ مجمع الزوائد؛ بیروت: دارالکتب العلمیه، 1408ق.

[1]. علی‌اکبر دهخدا؛ لغت‌نامه؛ ج 6، ص 8776.

[2]. احمد بن محمد فیومی؛ المصباح المنیر؛ ج 2، ص 631.

[3]. حسین بن محمد راغب اصفهانی؛ المفردات فی غریب القرآن؛ ص 830.

[4]. طب الإمام الرضا(علیه السلام)؛ ص 49.

[5]. مرتضی مطهری؛ زندگی جاوید یا حیات اُخروی؛ ص 19.

[6]. سید محمدحسین طباطبایی؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ ج 17، ص 269.

[7]. همان، ج ‏2، ص 331.

[8]. محمد بن علی صدوق؛ کمال الدین وتمام النعمه؛ ص 666.

[9]. سید عبدالاعلی سبزواری؛ مواهب الرحمان فی تفسیر القرآن؛ ج ‏4، ص 284.

[10]. روم: 23.

[11]. نساء: 28.

[12]. ابن‌عاشور؛ التحریر و التنویر؛ ج ‏21، ص 36 و 37.

[13]. روم: 23.

[14]. انعام: 96.

[15]. غافر: 61.

[16]. محمد بن عیسی ترمذی؛ الشمائل المحمّدیه؛ ص 223.

[17]. محمد بن علی صدوق؛ الامالی؛ ص 378.

[18]. عبدعلی بن جمعه عروسی حویزی؛ تفسیر نور الثقلین؛ ج‏1، ص82.

[19]. محمد بن علی صدوق؛ کتابُ من لایحضره الفقیه؛ ج ‏1، ص 504.

[20]. منسوب به امام صادق(علیه السلام)مصباح الشریعه؛ ص 45.

[21]. ابن ‌ابی‌شیبه کوفی؛ المصنف؛ ج ‏1، ص 195.

[22].  محمد بن علی صدوق؛ کتابُ من لایحضره الفقیه؛ ج ‏4، ص 6.

[23]. حسین بن محمدتقی نوری؛ مستدرک الوسائل؛ ج ‏5، ص 116.

[24]. همان، ج ‏1، ص 296.

[25]. عبدعلی بن جمعه عروسی حویزی؛ تفسیر نور الثقلین؛ ج4، ص488.

[26]. قطب‌الدین رواندی؛ الدعوات؛ ص 74.

[27]. محمد بن حسن طوسی؛ تهذیب الاحکام؛ ج 2، ص 334.

[28]. آل‌عمران: 18.

[29]. حسین بن محمدتقی نوری؛ مستدرک الوسائل؛ ج ‏5، ص 116.

[30].انعام: 79.

[31]. طب الإمام الرضا(علیه السلام)؛ ص49.

[32]. مزّمل: 20.

[33]. عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی؛ تصنیف غرر الحکم و درر الکلم؛ ص 211.

[34]. طب الإمام الرضا(علیه السلام)؛ ص 37.

[35]. متقی الهندی؛ کنز العمال؛ ج ‏15، ص 359.

[36]. محمد بن علی صدوق؛ الامالی؛ ص 510.

[37]. حسن بن فضل طبرسی؛ مکارم الاخلاق؛ ص 38.

[38]. همان، ص 25.

[39]. احمد بن محمد خالد برقی؛ المحاسن؛ ج ‏2، ص 621 و 622.

[40]. عبدالله حمیری قمی؛ قرب الاسناد؛ ص 146.

[41]. محمد بن یعقوب کلینی؛ الکافی؛ ج ‏3، ص 370.

[42]. محمد بن حسن حر عاملی؛ وسائل الشیعه؛ ج ‏20، ص 185.

[43]. محمد بن علی صدوق؛ الخصال؛ ص 93.

[44].نورالدین علی هیثمی؛ مجمع الزوائد؛ ج ‏5، ص 129.

[45]. فرقان: 47؛ نبأ: 10.

[46]. انعام: 96.

[47].  فرقان: 47.

[48]. نور: 58 و 59.

[49]. فاضل مقداد؛ کنز العرفان فی فقه القرآن؛ ج‏ 2، ص 224 و 225.

[50]. سید هاشم بحرانی؛ البرهان فی تفسیر القرآن؛ ج ‏4، ص 98.

[51]. ناصر مکارم شیرازی و همکاران؛ تفسیر نمونه؛ ج ‏14، ص 546 – 544.