سلوك سیاسی-اجتماعی مبلغان (1)؛(ویژگی های مبلغان در عرصه سیاست)
نام نشریه: مبلغان، شماره 47
رفتار و گفتار مبلغان دینی در متن جامعه، مبین تصویری از نمای درونی آنان و نشانگر شخصیت دینی و تعالی فكری و اخلاقی ایشان است. افزون بر اینكه در تعامل و ارتباط با دیگران، با كردار سنجیده و منطقی، زمینه پیوند و نزدیكی با مردم را فراهم می‌سازند و خواسته‌های تبلیغی خود را به نحو مطلوبی پی گیری می‌كنند.
در عصر حاضر سخن و عملكرد عالمان تنها به حوزه معارف و احكام اسلامی منحصر نبوده، گستره آن به عرصه‌هایی چون: سیاست، فرهنگ و اجتماع نیز كشیده شده است. همچنین سلوك سیاسی، اجتماعی و فردی مبلغان، به نوعی نمایانگر چهره دین و سیره سلف صالح می‌باشد و استفاده از این موقعیت، می‌تواند عاملی كارگشا و پویا در جهت تبلیغ عملی شریعت به شمار آید.
این دو انگاره مهم، پیام آوران معنویت را ملزم می‌سازد تا بر كردار و گفتار خود نظارت و مواظبت مستمر داشته باشند و در سلوك سیاسی - اجتماعی، خود را از كجیها و اشتباهات پیراسته سازند.
سیاست، عرصه ستیزش
سیاست، عرصه‌ای بسیار گسترده و پر خطر و دارای بازیگرانی متعدد و تاثیر گذار است و با حوزه‌های مختلف زندگی انسانی، ارتباطی تنگاتنگ دارد. دقت و تامل در این موضوع، باعث می‌شود كه مبلغان با دشواریهای مقوله سیاست آشنا شده و در دام فتنه‌ها و مشكلات سیاسی روز نیفتند و مانعی برای فعالیتهای تبلیغی شان ایجاد نشود. از اینرو، به عنوان مقدمه، در اینجا یكی از مباحث سیاسی، مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.
یكی از شاخه‌های علم سیاست، جامعه شناسی سیاسی است؛ یعنی بررسی ارتباط و تعامل سیاست و اجتماع و پیوند این دو با یكدیگر. موضوع جامعه شناسی سیاسی بررسی روابط میان جامعه و دولت و بویژه، اثر گذاری نیروهای اجتماعی بر عرصه سیاسی است. بنابراین، جامعه شناسی سیاسی، به بررسی سه حوزه پیوسته به هم، می‌پردازد:
1. شناخت پیچیدگیها، شكافها و تعارضات جامعه؛
2. شناخت گروه بندیها و نیروهایی كه بر اساس خطوط آن شكافها در هر جامعه پیدا می‌شود؛
3. شیوه تاثیر گذاری نیروهای اجتماعی بر زندگی سیاسی. (1)
بر این اساس، مبلغان دینی - به عنوان یكی از نیروهای مؤثر و توانای اجتماع - باید ضمن شناخت وظایف و كاركردهای اجتماعی، فرهنگی و سیاسی خود، با نیروها و بازیگران عرصه سیاست و تعارضها و شكافهای موجود نیز آشنا شوند و بتوانند بهترین راهكار واثر بخش‌ترین شیوه تبلیغی را انتخاب كنند.
عرصه سیاست، شامل تندرویها و كندرویها، تعارضات و مناقشات، افراط و تفریط، جناح بندیهای ناصحیح، محافظه كاری و میانه روی و در نهایت، تشكیل گروهها و احزاب چپ، راست و میانه است. امروزه این شكافها و كشمكشها، لازمه زندگی سیاسی انسان به شمار می‌رود. ولی این امر باعث ایجاد مشكلات و دشواریهایی چند - به خصوص در جوامع دینی - شده است.
باید خاطر نشان كرد كه یكی از واقعیات اساسی در حیات بشری این است كه مردم با هم زندگی می‌كنند و اگر چه همه افراد از برخی جهات به یكدیگر می‌مانند، اما هیچ كس از همه نظر، شبیه دیگری نیست. از اینرو، انسانها خواسته‌های مختلفی دارند و برای رسیدن به آنها، از هیچ تلاش و كوششی دریغ نمی‌ورزند و گاهی به ستیزه جویی و رقابت می‌افتند.
چنین ستیزه جویی و رقابتهایی اگر در مسیر صحیح قرار نگیرد و مبتنی بر اصول و شاخصها و نیز همسو با منافع دینی و ملی نباشد، موجب بروز دشواریها و مشكلات و فرو رفتن در غرقاب خودخواهی و دیگر فریبی خواهد شد. (2)
پاره‌ای از آثار و پیامدهای سوء ستیزه‌های سیاسی در جامعه ما عبارت است از:
1. دور ماندن از راه حق و حقیقت و دستیابی به طریق روشن؛
2. گرفتاری در دام افراط و تفریط و انحراف و اشتباه؛
3. دچار شدن در مناقشه‌ها و ستیزشهای طولانی و كینه جویانه (سیاست زدگی) و در نتیجه فرسایش تواناییها و استعدادها؛
4. كشمكشهای بیهوده و اختلاف برانگیز و لطمه خوردن منافع ملی و وحدت عمومی؛
5. تضعیف بنیانهای عقیدتی و اخلاقی مردم و هجمه به مقدسات و ارزشهای دینی آنان؛
6. میدان داری افراد ریاكار و متلون و سوء استفاده از باورهای دینی و جامعه اسلامی.
از اینرو، بایسته است كه مبلغان دینی با فراست و هوشیاری كامل به طور منطقی با این ستیزشها برخورد كنند و رفتاری فراگروهی و اصول گرایانه از خود نشان دهند و براساس نصوص دینی، شاخصها و اصولی را برای فعالیتهای سیاسی مشخص سازند و به دور از افراط و تفریط، حامی حق و حقیقت و رهرو طریق مستقیم باشند. امام علی علیه السلام در خصوص فایده برخورداری از حسن سیاست می‌فرماید: «حسن السیاسة قوام الرعیة (3)؛ حسن سیاست، مایه استواری ملت است.»
یك مبلغ نمونه و موفق كسی است كه عملكرد و فعالیتهای احزاب، گروهها و نهادها را با معیارهای دینی بسنجند و فعالیتهای سیاسی خود را نیز بر محور این معیارها و شاخصها استوار نماید.
مهم‌ترین ویژگیهای مبلغان در عرصه سیاست
1. تعادل و میانه روی
گروه بندیهای نادرست و رقابتهای ستیزه جویانه، نه تنها امری مثبت تلقی نمی‌شود، بلكه غیر قابل پذیرش و به دور از حكمت و شریعت است. البته اسلام، آن گروه گرایی و رقابت سیاسی را تایید می‌كند كه از افراط و تفریط، دوری از اخلاق و آموزه‌های دینی، كج روی و انحراف و گرایش به چپ و راست یا شرق و غرب مصون بوده و در صراط مستقیم قرار گرفته باشد.
به عبارت روشن تر، فقط باید آموزه‌ها و دستورات صریح دینی - كه در قرآن كریم و روایات اسلامی بیان گردیده - ملاك قرار گیرد و دین در راس تمام امور و فعالیتهای حزبی و فردی باشد.
شایسته است كه مبلغان دینی با پایبندی به این معیار و ملاك، دیگران را نیز بدین سمت و سو راهنمایی كنند و اصول سیاسی اسلام را برای آنان ترسیم نمایند.
امام حسن عسكری علیه السلام در این باره می‌فرماید:
«الصراط المستقیم، هو صراطان: طراط فی الدنیا وصراط فی الاخرة؛ فاما الصراط المستقیم فی الدنیا فهو ما قصر عن الغلو وارتفع عن التقصیر واستقام فلم یعدل الی شی ء من الباطل؛ (4) صراط مستقیم، دوتاست: صراط دنیا و صراط آخرت؛ اما صراط مستقیم دنیا، راهی است كه از افراط و تفریط به دور است، پا بر جا ایستاده و كمترین انحرافی به سوی باطل ندارد.»
بر این اساس، یگانه طریق پسندیده و خط و مشی مورد قبول اسلام آن است كه گرایش به جانب باطل - همچون: اندیشه‌های سیاسی غیر دینی، غرب و شرق محوری، هواهای نفسانی و خواسته‌های صرفا مادی - نداشته و از افراط و تفریط مبرا باشد.
مبلغان دینی ضمن اینكه باید از این گرایشها و جناح بندیهای باطل بپرهیزند، رفتار و عملكرد احزاب و گروهها را نیز با این معیار بسنجند و مردم را به روشنی در جریان امور قرار دهند.
البته توجه داشته باشند كه در این باره باید از اعمال سلیقه‌های فردی و تاكید بر گرایشهای خاص جناحی پرهیز نمود و راه میانه و طریق حق را در پیش گرفت؛ چنان كه امام علی علیه السلام می‌فرماید:
«الیمین والشمال مضلة والطریق الوسطی هی الجادة، علیها باقی الكتاب وآثار النبوة ومنها منفذ السنة والیها مصیر العاقبة؛ (5) چپ و راست، گمراهی است و راه میانه، طریق [مستقیم الهی] است كه بقاء قرآن كریم و آثار نبوت بر آن است و سنت پیامبر از آن بیرون می‌آید و عاقبت امر به سوی آن می‌باشد.»
تعادل و میانه روی و پیمودن صراط مستقیم الهی، مطمئن ترین، مطلوب‌ترین و مقبول‌ترین راهی است كه مبلغان باید در عرصه سیاست آن را اتخاذ كنند و به اصول و معیارهای آن پایبند باشند تا مصداق این روایت شریف نگردند كه:
«واخذوا یمینا و شمالا ظعنا فی مسالك الغی وتركا لمذاهب الرشد؛ راست و چپ را برای در پیش گرفتن راههای گمراهی و رها كردن راههای هدایت اتخاذ نمودند.»
امام راحل نیز بر این امر تاكید وافری داشتند:
«... از قشر روحانی تقاضا دارم كه در تدبیر امور كشور و حل و فصل قضایا، از خط اسلام به طور دقیق پیروی كرده و تحت تاثیر گروه گرایی و طرفداری از قشری و مخالفت با قشری دیگر قرار نگرفته و با عدل اسلامی و عطوفت متوقع از جمهوری اسلامی، با مردم و مراجعین رفتار [كنند].» (6)
بنابراین مبلغان باید در این مناقشات، ستیزشها و فتنه جوییها، نقش مثبت و اثر گذاری داشته باشند و گرفتار حوادث و تشنجات سیاسی نشوند و كلام هدایت بخش امام علی علیه السلام را آویزه گوش خود سازند كه:
«كن فی الفتنة كابن اللبون، لاظهر فیركب ولاضرع فیحلب؛ (7) در فتنه، چونان شتر دو ساله باش كه نه پشتی دارد تا سواری دهد و نه پستانی كه دوشیده شود.»
2. حقیقت گرایی
یكی دیگر از معیارهای رفتار فراگروهی و اصول گرایانه، پافشاری بر حق و پایبندی به آن است. مبلغ صالح دینی، ضمن ناخت حقیقت و حمایت و پیروی از راه حق، در فعالیتهای سیاسی - اجتماعی خود نیز بر اساس چنین ملاكی به تصمیم گیری و برنامه‌ریزی مبادرت می‌ورزد. همچنین، در عرصه رقابت و گروه بندیهای سیاسی، دیدگاه و رفتاری را می‌پذیرد كه به راستی و درستی نزدیك‌تر بوده و از طریق باطل و نادرست دورتر باشد. راه حق، همیشه روشن و هویداست؛ هر چند ممكن است در اثر مناقشه‌های اجتماعی و ستیزه جوییهای سیاسی غبار غربت بر روی حق بنشیند، اما كسی كه جوینده آن باشد، خداوند متعال حقیقت را به او می‌نمایاند؛ چنان كه امام علی علیه السلام می‌فرماید: «ان الله قد اوضح لكم سبیل الحق وانار طرقه؛ (8) خداوند راه حق را برای شما آشكار كرد و راههای آن را روشن ساخت.»
امیرمؤمنان و پیشوای متقیان، علی علیه السلام در فرازی دیگر می‌فرماید:
«علیكم بالمحجة البیضاء فاسلكوها و الا استبدل الله بكم غیركم؛ (9) بر شماست كه راه راست و روشن (حق) را بپیمایید، و گرنه خداوند اشخاص دیگری به جای شما خواهد گذاشت.»
اصولا سیاست دینداران، همیشه مبتنی بر حق و حقیقت بوده و عالمان و مبلغان بزرگ اسلام بدین سیره پایبند بوده‌اند. امام راحل رحمه الله در این مورد اظهار می‌دارند:
«سیاست برای روحانیون و برای انبیاء و برای اولیای خدا حقی است... اگر فرض كنیم كه یك فردی هم پیدا شود كه سیاست صحیح اجرا كند - نه به آن معنای شیطانی فاسدش - یك حكومتی، یك رئیس جمهوری، یك دولتی سیاست صحیح را هم اجرا كند و به خیر و صلاح ملت باشد؛ این سیاست، یك بعد از سیاستی است كه برای انبیاء بوده است و برای اولیا و حالا برای علمای اسلام.» (10)
پس اگر كسی واقعا طرفدار حق و سیاست صحیح اسلامی بود، می‌توان گفتار و رفتار او را پذیرفت و آن را برای مردم بازگو كرد. رسول اكرم صلی الله علیه و آله در خصوص پذیرش حق می‌فرماید:
«اقبل الحق ممن اتاك به - صغیر او كبیر - و ان كان بغیضا، واردد الباطل علی من جاء به من صغیر او كبیر و ان كان حبیبا (11) ؛ حق را از هر كس كه برایت آورد - كوچك باشد یا بزرگ - بپذیر، اگر چه آن شخص دشمنت باشد و هر كه سخن باطل را عرضه داشت - كوچك باشد یا بزرگ - به خودش باز گردان؛ هر چند دوستت باشد.»
3. ثبات قدم در راه حق
پس از شناخت حق و دوری از افراط و تفریط و اتخاذ خط و مشی سیاسی متعادل و بی طرفانه، بایسته است كه در این راه ثابت قدم و استوار بود و از سختیها و دشواریهای راه نهراسید.
مبلغان دینی، می‌توانند با ظرافت و كیاست، از مناقشه‌های سیاسی احزاب و گروهها فاصله بگیرند و در عین حال، راه روشن و میانه را به مردم معرفی كنند. لازم نیست كه از حزب یا شخص خاصی نامی برده شود؛ همین كه معیارهای راه درست (پایبندی به دستورات دینی، مبارزه با ظلم و فساد، حق خواهی و عدالت جویی، ترویج و تبلیغ آموزه‌های دینی) بیان گردد، مردم خود به روشنی حقایق را فهمیده و طریق مستقیم را انتخاب خواهند كرد.
قرآن درباره پایداری و ثبات قدم در راه حق می‌فرماید:
«یثبت الله الذین آمنوا بالقول الثابت فی الحیوة الدنیا وفی الاخرة» ؛ (12)
«خداوند كسانی را كه ایمان آورده‌اند، در زندگی دنیا و آخرت با سخن استوار ثابت می‌گرداند.»
همچنین، در آیه‌ای دیگر خطاب به رسول خدا صلی الله علیه و آله و پیروان حضرتش سفارش می‌كند:
«فاستقم كما امرت ومن تاب معك ولاتطغوا» (13)
«پس [ای پیامبر] همان گونه كه دستور یافته‌ای، ایستادگی كن و هر كه همراه تو توبه كرده [نیز چنین كند] و طغیان مكنید.»
مقام معظم رهبری یكی از مسئولیتهای عالمان و مبلغان دین را چنین بیان می‌دارند كه: «سنت الهی آن وقتی عمل خواهد كرد كه ما در جای خودمان محكم و استوار ایستاده باشیم؛ اصل قضیه این است. علما، عملا، قولا، فعلا، سیاسیا، اجتماعیا، فردیا، جمیعا بایستی در آنجایی كه ما هستیم و پست ماست - هر چه پست ما است، هرجا ماموریت و مسئولیت ما است - محكم و همراه با فداكاری و همراه با كم توقعی بایستیم و كار خودمان را بكنیم و خدای متعال هم ان شاءالله كمك خواهد كرد.» (14)
بنابراین، مبلغان ضمن رعایت میانه روی و بی طرفی نسبت به گروههای سیاسی، نباید از بیان حقایق و واقعیات سیاسی و اجتماعی و همچنین ارائه معیارها و شاخصهای بنیادین دینی چشم بپوشند و از گروه حق گریز و تندرو بهراسند؛ چنان كه رسول اكرم صلی الله علیه و آله فرموده:
«الا لایمنعن رجلا مهابة الناس ان یتكلم بالحق اذا علمه. الا ان افضل الجهاد كلمة حق عند سلطان جائز؛ (15) آگاه باشید! مبادا ترس از مردم، مانع آن شود كه كسی حق را بداند و نگوید. بدانید كه برترین جهاد، سخن حقی است كه در برابر فرمانروای ستمگر [و منحرف] گفته شود.»
افزون بر این، مبلغان دینی، نباید در حمایت از كلام حق و صراط مستقیم، گرفتار عوام فریبی و ظاهر سازی بعضی از گروهها و احزاب سیاسی شوند و یا در دام افراد ریاكار، منحرف و منافق بیفتند. اساسنامه و گفتار سران گروهها و احزاب سیاسی و عملكرد و خط و مشی سیاسی ایشان، در هر حال بیانگر نیات و اهداف پنهان و روشن آنان است. باید به دقت، كردار و گفتار آنها را زیر نظر گرفت و قول و عمل آنان را با معیارهای درست اسلامی سنجید و آنگاه به قضاوت و تصمیم گیری پرداخت.
امام صادق علیه السلام در این باره می‌فرماید: «اعلموا ان الله تعالی یبغض من خلقه المتلون، فلاتزولوا عن الحق واهله، فان من استبد بالباطل واهله هلك وفاتته الدنیا؛ (16) بدانید كه خدای تعالی از بندگانی كه هر لحظه به رنگی در می‌آیند، نفرت دارد. پس هیچ گاه از حق و پیروانش جدا نشوید كه هر كس به باطل و باطل گرایان بیاویزد، هلاك شود و دنیا از دستش برود.»
نتیجه‌گیری
نتیجه و برآیند بحث این است كه در هر جامعه‌ای، ستیزه و رقابت آشكار و پنهان، میان سیاستمداران، احزاب، گروهها و نهادها وجود دارد و هیچ جامعه‌ای نیست كه فضای حاكم بر آن، فاقد ستیزه‌های سیاسی باشد. اما این ستیزه، وقتی از حدود و معیارهای مشخص، خارج شود، مشكلات و دشواریهایی را به دنبال دارد كه به هیچ وجه زیبنده یك جامعه و نظام سیاسی دین محور نمی‌باشد. از اینرو، باید آثار و عوارض نامطلوب را به حداقل رسانید.
بر این اساس، مبلغان دینی به علت تعامل و ارتباط گسترده با مردم و بعضی از گروههای سیاسی، باید هوشیاری و استقلال خود را حفظ نمایند و راهكارهای زیر را اتخاذ كنند:
1. رعایت بی طرفی نسبت به گروههای خودی و ارائه رفتار فراجناحی و فرا گروهی؛
2. دوری از افراط و تفریط و پرهیز از بروز تمایل به چپ و راست و اتخاذ راه متعادل، میانه و حق مدار؛
3. پرهیز از ستیزشهای سیاسی روزمره و سیاست زدگی و كمك به تلطیف فضای سیاسی محیط خود؛
4. شناخت و پیروی از راه حق، تعیین و ارائه معیارهای اسلامی جهت شناخت سره از ناسره، داشتن روحیه حق محوری و رهنمون بودن به صراط مستقیم الهی؛
5. استقامت و ثبات قدم در پیروی از راه حق و حقیقت (به خصوص راه ولایت) و حمایت همه جانبه از آن؛
6. اتخاذ عملكرد و رفتاری مشفقانه و پدرانه نسبت به آحاد مردم؛ چنان كه امام راحل رحمه الله در مورد چگونگی رفتار مبلغان با مردم می‌فرماید:
«ائمه جمعه، ائمه جماعت، روحانیون محترم، اینها باید توجه به این معناداشته باشند كه اینها پدر هستند از برای ملت. اینها با مردم باید سمت پدری داشته باشند. اینها با مردم باید رفتارشان رفتار پدرانه باشد.» (17)
پی‌نوشـــــــت‌‌‌ها:
1) جامعه شناسی سیاسی، (نقش نیروهای اجتماعی در زندگی سیاسی)، ص 95.
2) امام علی علیه السلام: «هر كه از جاده مستقیم و روشن منحرف شود، در غرقاب [مشكلات] فرو رود.» ؛ غررالحكم، ح 240.
3) غرر الحكم، ح 6818.
4) بحارالانوار، ج 24، ص 9، ح 1.
5) نهج البلاغه، خطبه 16.
6) صحیفه نور، ج 14، ص 142.
7) نهج البلاغه، حكمت 1.
8) نهج البلاغه، خطبه 87.
9) غررالحكم، ح 6150.
10) صحیفه نور، ج 13، ص 217.
11) بحارالانوار، ج 75، ص 29.
12) ابراهیم/27.
13) هود/112.
14) حدیث ولایت، ج 9، ص 110.
15) كنزالعمال، ج 43588.
16) امالی مفید، ص 137، ح 6.
17) صحیفه نور، ج 19، ص 157.
افزودن دیدگاه جدید